Nam mô Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni Phật !

Kính bạch HT. Thích Đức Nghiệp, Phó Pháp Chủ GHPGVN !

Kính thưa chư tôn Hòa thượng, Thượng tọa, Đại đức Tăng Ni !

Kính thưa quý vị giáo sư, học giả, nhà nghiên cứu !

Từ khi du nhập vào Việt Nam, Phật giáo đã bám rễ sâu vào lòng dân tộc. Sự phát triển của Phật giáo luôn gắn liền và đồng hành cùng vận mệnh của non sông đất nước qua các thời kỳ lịch sử. Tinh thần từ bi trí tuệ, vô ngã vị tha vẫn được bao thế hệ Tăng Ni Phật tử thắp sáng trao truyền dù là trong những giai đoạn Pháp nạn cam go nhất, khó khăn nhất. 

Bên cạnh những thời kỳ phát triển rực rỡ như dưới triều đại Lý-Trần thì vẫn có lúc Phật giáo tưởng chừng như bị tiêu diệt, nhưng rồi bằng các giá trị cao đẹp, sức mạnh đoàn kết, tinh thần hy sinh cho đạo Pháp đã khiến Phật giáo đứng lên và bất diệt giữa biển lửa hung tàn. Phong trào Phật giáo 1963 mà đỉnh cao là ngọn lửa thiêng của Bồ-tát Thích Quảng Đức vị pháp thiêu thân, đấu tranh đòi hòa bình, công bằng xã hội và bình đẳng tôn giáo, phản đối chế độ độc tài Ngô Đình Diệm dùng vũ lực đàn áp, khủng bố Phật giáo đồ, đã làm nên một mốc son chói lọi trong lịch sử Việt Nam cận đại, cảnh tỉnh và soi sáng thế gian lầm lạc, đồng thời khẳng định vị trí không thể thay thế của Phật giáo trong lòng đất nước, dân tộc Việt Nam.

Kính thưa quý liệt vị!

Tôi cảm thấy rất hoan hỷ khi lần đầu tiên Trường ĐH KHXH&NV TP.HCM, nơi nghiên cứu và đào tạo ngành khoa học xã hội nhân văn hàng đầu của cả nước và Học viện Phật giáo Việt Nam tại TP.HCM, nơi nghiên cứu và đào tạo ngành Phật học lớn nhất Việt Nam cùng phối hợp tổ chức Hội thảo khoa học “50 năm phong trào đấu tranh Phật giáo (1963-2013)”. Đây là cơ hội để chúng ta ngồi lại, nhìn nhận, đánh giá phong trào Phật giáo bằng cái nhìn mới, mang tính nghiên cứu học thuật cao, để từ đó rút ra những bài học lịch sử giá trị cho sự nghiệp phát triển của Giáo hội Phật giáo Việt Nam nói riêng và Việt Nam nói chung trong hiện tại và trong các chặng đường phát triển sắp tới.

Theo đánh giá của riêng tôi thì đây là một Hội thảo khoa học, quy mô về số lượng bài nghiên cứu và phong phú về các chủ đề nghiên cứu bao quát lẫn chuyên sâu; tập trung nghiên cứu 4 chủ đề chính: 

1. Từ phong trào chấn hưng Phật giáo đầu thế kỷ XX đến phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963 (gồm 3 tham luận).

2. Bối cảnh lịch sử, sự kiện, nhân vật, văn học... trong phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 (gồm 19 tham luận).

3. Ý nghĩa, vai trò và bài học lịch sử phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 (gồm 15 tham luận).

4. Đồng hành cùng dân tộc, đạo pháp và chủ nghĩa xã hội của GHPGVN trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay (gồm 8 tham luận).

Hội thảo khoa học lần này đã thu hút nhiều học giả nghiên cứu hàng đầu của Việt Nam gồm cả nhân sĩ trí thức và Tăng sĩ Phật giáo, mở ra triển vọng mới trong việc hợp tác nghiên cứu liên ngành, đa ngành những vấn đề Phật giáo cũng như mối quan hệ giữa Phật giáo với xã hội ngày nay. 

Dưới cái nhìn khoa học và khách quan của các học giả, nhà nghiên cứu ở các góc độ khác nhau, lĩnh vực khác nhau, tôi tin các vấn đề nghiên cứu về Phật giáo dưới các ngành khoa học hiện đại sẽ ngày càng sáng tỏ hơn và các giá trị tích cực sẽ được khẳng định nhiều hơn. Trong tương lai tôi hy vọng rằng các vị học giả, nhà nghiên cứu Phật giáo và các học giả nghiên cứu trong các lĩnh vực khác sẽ tiếp tục bắt tay cùng nghiên cứu các vấn đề của Phật giáo không chỉ ở lĩnh vực lịch sử mà còn ở các lĩnh vực liên quan khác như triết học, xã hội học, chính trị học, nhân học và văn chương, v.v... 

Ban Tổ chức Hội thảo và bản thân tôi tin chắc rằng bằng nhiệt huyết và sự hiểu biết sâu sắc của quý vị, chúng ta sẽ có cơ hội nghiên cứu các vấn đề đạo và đời từ nhiều góc độ khác nhau. Những kết quả nghiên cứu và ý tưởng đạt được qua Hội thảo lần này sẽ tạo nguồn cảm hứng nghiên cứu, tạo tiền đề cho các nghiên cứu chuyên sâu về Phật giáo nhập thế, Phật giáo và trách nhiệm xã hội và nhiều chủ đề khác. 

Thay mặt Ban Chỉ đạo Hội thảo, tôi cảm ơn sự tham gia của tất cả các nhà nghiên cứu. Kính chúc tất cả quý vị sức khỏe, thành công và an lạc. Cầu chúc Hội thảo khoa học của chúng ta gặt hái được những kết quả tốt đẹp và thành công mỹ mãn.

HT.TS. Thích Trí Quảng

Phó Chủ tịch Hội đồng Trị sự GHPGVN

Viện trưởng Học viện PGVN tại TP.HCM

Trưởng ban chỉ đạo Hội thảo khoa học
 

Kính thưa Quý vị Khách Quý !

Kính thưa Chư Tôn đức Hòa thượng, Thượng tọa, Đại đức, Tăng Ni !

Kính thưa Quý vị Giáo sư; Kính thưa các nhà khoa học !

Kính thưa toàn thể Hội thảo !

    Năm mươi năm trước, đúng ngày này, ngày 11 tháng 6, giữa lòng thành phố Sài Gòn (nay là thành phố Hồ Chí Minh) tại ngã tư đường Lê Văn Duyệt – Phan Đình Phùng (nay là ngã tư Cách mạng tháng Tám – Nguyễn Đình Chiểu) đã diễn ra một sự kiện làm chấn động cả nước và làm xúc động hàng triệu triệu con người khắp thế giới này: Hòa thượng Thích Quảng Đức đã tự nguyện thiêu thân để bảo vệ Phật pháp và nhằm thức tỉnh chính quyền Ngô Đình Diệm. Sau đó, noi gương ngài Hòa thượng, một số vị Thượng tọa, Đại đức Tăng Ni và Phật tử tự nguyện thiêu thân cũng với mục đích cao cả trên.

    Sở dĩ có những cuộc tự nguyện thiêu thân là bởi từ sau năm 1954, chính quyền Ngô Đình Diệm đã tiến hành chính sách kỳ thị tôn giáo, bằng cách đàn áp Phật giáo, mà đỉnh điểm là cuộc đàn áp vào mùa Phật đản năm 1963. Chính quyền họ Ngô ra thông báo khẩn cấp cấm treo cờ Phật giáo trong ngày lễ Phật đản trong toàn miền Nam Việt Nam. Giới Phật giáo phản đối, chính quyền họ Ngô đã cho quân đội dùng xe tăng và súng đạn đàn áp Tăng Ni, Phật tử biểu tình tại Đài phát thanh Huế vào đêm 08 tháng 5 năm 1963, làm chết 08 người và bị thương hàng chục người. Không thể im lặng trước cảnh Phật giáo bị đàn áp, các vị lãnh đạo Phật giáo Việt Nam đã cùng Phật tử và đồng bào xuống đường biểu tình, đấu tranh bằng phương pháp bất bạo động nhằm kêu gọi chính quyền thức tỉnh và thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo với 5 nguyện vọng tối thiểu mà giới Phật giáo nêu ra trong bản Tuyên ngôn ngày 10 tháng 5 năm 1963. Từ Huế, phong trào đấu tranh của Phật giáo lan rộng ra khắp các tỉnh thành ở miền Nam Việt Nam như Quảng Trị, Đà Nẵng, Quy Nhơn, Nha Trang và nhất là Sài Gòn - Gia Định.

    Cùng với phong trào đấu tranh cách mạng ở miền Nam Việt Nam chống chiến lược Chiến tranh đơn phương thời kỳ 1954-1960, cũng như chống chiến lược Chiến tranh đặc biệt, chiến tranh cục bộ... sau này; phong trào Phật giáo năm 1963 ở miền Nam Việt Nam đã góp phần làm cho chính quyền Ngô Đình Diệm suy yếu và bị lật đổ bởi quân đội do tướng Dương Văn Minh lãnh đạo. Cuộc đảo chánh ngày 01 tháng 11 năm 1963 là một sự kiện, một biến cố chính trị lớn đối với Chính quyền Sài Gòn. Chính quyền độc tài gia đình trị họ Ngô sau 9 năm cầm quyền đến đây đã cáo chung. Phật giáo Việt Nam thoát khỏi một cơn pháp nạn, tiếp tục truyền thống tinh thần nhập thế hành đạo cứu đời, tiếp tục hòa mình vào làn sóng đấu tranh chung của dân tộc trong cuộc Cách mạng dân tộc dân chủ ở miền Nam Việt Nam cho đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước bước vào một thời kỳ mới.

Kính thưa Quý vị !

    Hôm nay, tại Hội thảo khoa học này, chúng ta đã được vinh dự đón tiếp rất nhiều vị Hòa thượng, Thượng tọa, các nhà khoa học mà những vị này đã từng là nhân chứng lịch sử, từng đấu tranh trong phong trào Phật giáo 1963 ở Huế, ở Sài Gòn và một vài nơi khác. Qua các báo cáo khoa học, chúng ta đánh giá, nhận định lại phong trào này bằng cách tìm hiểu ngọn nguồn của phong trào; hồi ức lại bối cảnh, nhân vật, sự kiện lịch sử; rút ra ý nghĩa, vai trò và bài học lịch sử của phong trào, để từ đó hướng đến tương lai: Phật giáo đồng hành cùng dân tộc, đạo pháp và chủ nghĩa xã hội trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay.  

    Thay mặt Chủ tịch đoàn, tôi xin tuyên bố khai mạc Hội thảo khoa học: “Nhìn lại phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963”.

    Kính chúc Quý vị đại biểu, Chư tôn Hòa thượng, Thượng tọa, Đại đức Tăng Ni trong Giáo hội Phật giáo và các nhà khoa học an lạc, vạn sự kiết tường.  

    Kính chúc Hội thảo thành công tốt đẹp.

PGS.TS. Võ Văn Sen

Hiệu trưởng Trường ĐHKHXH&NV-ĐHQG TP.HCM

Đồng Trưởng ban chỉ đạo Hội thảo khoa học

 

Nam mô Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni Phật

Kính thưa Quý vị Khách quý và Quý vị Đại biểu.

Xin phép được trình bày nội dung bài tham luận của chúng tôi như sau:

    Thứ nhất, nói về Phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam vào đầu thế kỷ XX do hai ảnh hưởng sau đây:

    Một là, ảnh hưởng trong nước: Kể từ đầu thế kỷ XV, đầu thời Lê sơ, Nho giáo chiếm độc tôn do triều đình nhà Lê yểm trợ và sử dụng; đến đầu thế kỷ XX, thời Pháp thuộc thì Thiên Chúa giáo tức Công giáo cũng chiếm địa vị độc tôn trong xã hội Việt Nam. Do vậy, Phật giáo Việt Nam đã bị suy yếu suốt chiều dài lịch sử 500 năm.

    Hai là, ảnh hưởng Phật giáo nước ngoài. Thí dụ:

    - Tại Ấn Độ, một là, có ông The AnagariKa-Dharmapala, người Phật tử Tích Lan, từ năm 1891 đến 1933, ông ta đầu tiên đã phục hưng Phật giáo Ấn Độ bằng ba việc làm cụ thể như:

1- Tái thiết bốn Phật tích: Lumbini Park nơi đức Phật đản sinh; Buddha Gaya nơi đức Phật thành đạo; Sarnath nơi đức Phật thuyết pháp lần đầu tiên; và Kusinara nơi đức Phật nhập Niết-bàn. Đồng thời ông ta cũng tu sửa lại bốn con đường dẫn vào bốn Phật tích;

2- Thành lập Hội Đại Bồ Đề (The Maha Bodhi Society) tại các đô thị lớn của Ấn Độ;

3- Xuất bản báo nguyệt san Đại Bồ Đề (Maha Bodhi Jourual) phổ biến Phật sự tại Ấn Độ.

    Sau đó, Bác sĩ Ambedkar (1891-1956), Phật tử người Ấn Độ, cũng đã thành lập Hội Phật giáo Ấn Độ (The Indian Buddhist Society), khuyến khích hàng chục triệu người Ấn (Paria) quy y theo Phật giáo và biên tập tác phẩm Đức Phật và Giáo pháp (The Buddha and His Dhamma) để truyền bá khắp Ấn Độ.

    - Tại Trung Quốc, đồng thời với thời đại của Trung Hoa Dân Quốc dưới sự lãnh đạo của ngài Tôn Dật Tiên (1912-1925); năm 1913, Thái Hư đại sư đưa ra chủ trương cải cách Phật giáo (như Giáo lý, Giáo chế, Giáo sản) song song với việc thành lập Trung Quốc Phật giáo Hội, xuất bản kinh sách, Hải Triều Âm nguyệt san và tổ chức Phật học viện tại Nam Kinh, Vũ Xương và Thượng Hải.

     - Tại Nhật Bản, tiếp theo triều đại Duy Tân của Minh Trị Thiên Hoàng (1868-1912), Phật giáo Nhật Bản cũng đổi mới bằng cách:

    Về nhân sự: Chỉ có hai thành phần – thành phần Thanh Tăng không lập gia đình và thành phần Tân Tăng có lập gia đình. Bởi vậy, Thanh Tăng chỉ có mười phần trăm (10%); còn Tân Tăng thì chiếm tới chín mươi phần trăm (90%).

    Về tổ chức cũng chỉ có hai môn phái – Thiền tông và Tịnh Độ Chơn tông. Đó là hai tông phái lớn nhất của Phật giáo Nhật Bản hiện nay.

    Đến đây, chúng ta thấy rằng, các phong trào chấn hưng Phật giáo của ba nước nói trên đã tác động mạnh tới các vị cao tăng và cư sĩ Việt Nam, cũng như nhờ vào ảnh hưởng đấu tranh đánh đuổi ngoại xâm, giành độc lập cho nước nhà của các phong trào Cần Vương, Đông Kinh Nghĩa Thục, Việt quốc và Cộng sản tại Việt Nam từ đầu thế kỷ XX tới 1930, đã xúc tác cho phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam ra đời.

    + Ở miền Nam, có hai tổ chức và một tạp chí Từ Bi Âm:

- Hội Nam Kỳ Nghiên cứu Phật học do Hòa thượng Khánh Hòa thành lập năm 1930;

- Hội Tăng già Nam Việt được thành lập năm 1951.

    + Ở miền Trung, có hai tổ chức và một tạp chí Viên Âm:

- An Nam Phật học Hội do Hòa thượng Giác Tiên và cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám sáng lập năm 1932;

- Hội Tăng già Trung Việt thành lập năm 1949.

    + Ở miền Bắc, có hai tổ chức và một tạp chí Đuốc Tuệ:

- Hội Phật giáo Bắc Kỳ do cư sĩ Nguyễn Năng Quốc thành lập năm 1934 dưới sự chỉ đạo của Hòa thượng Thích Thanh Hanh làm Pháp chủ và Thượng tọa Trí Hải làm cố vấn;

- Hội Chỉnh lý Tăng Ni Bắc Việt sau đổi thành Hội Tăng già Bắc Việt do Thượng tọa Tố Liên thành lập năm 1949;

    Đến năm 1950, Thượng tọa Tố Liên đại diện Phật giáo Việt Nam đi dự Đại hội Phật giáo Thế giới Liên hữu (The World Fellowship of Buddhists) tổ chức tại Colombo, thủ đô Tích Lan. Khi hồi hương, Thượng tọa Tố Liên mang về chùa Quán Sứ Hà Nội một bản Hiến chương Hội Phật giáo Thế giới Liên hữu, một lá cờ Phật giáo Thế giới năm màu và một tấm y vàng (cà-sa màu vàng). Và kể từ đây, Phật giáo Việt Nam trở thành thành viên chính thức của Hội Phật giáo Thế giới.

    Kế đó, Thượng tọa Tố Liên cùng chư tôn đức Tăng Ni và các cư sĩ Phật tử trên toàn quốc, Bắc Trung Nam, vận động thành lập Tổng hội Phật giáo Việt Nam tại chùa Từ Đàm Huế năm 1951; và Giáo hội Tăng già toàn quốc tại chùa Quán Sứ Hà Nội năm 1952.

    Sau Chiến thắng Điện Biên Phủ 1954 của quân dân nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo, quân đội Pháp phải rút khỏi Việt Nam. Hiệp định Genève quy định phân chia Việt Nam thành hai miền Nam - Bắc, lấy vĩ tuyến 17 với cầu Hiền Lương làm ranh giới. Chính phủ miền Bắc dưới sự lãnh đạo của Hồ Chủ tịch; chính quyền miền Nam do ông Ngô Đình Diệm thành lập và quân đội Mỹ tiếp tục vào miền Nam. Vì chính sách độc tài, gia đình trị và kỳ thị tôn giáo của Ngô Đình Diệm kéo dài từ năm 1955 đến 1963, nên đã có Phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam, lấy danh nghĩa là Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo, gồm có mười một giáo phái Phật giáo, dưới quyền lãnh đạo tối cao của Hòa thượng Thích Tịnh Khiết.

    Thứ hai, nói về Lý do và Ý nghĩa về phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963:

    Lý do chủ yếu về Phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam là do chính quyền Ngô Đình Diệm đã thực hiện chính sách bất công xã hội và kỳ thị Phật giáo từ 1957 đến 1963, tại các tỉnh: Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên và trên khắp miền Nam. Cụ thể như sau:

- Xóa bỏ ngày Đại lễ Phật đản trong những ngày nghỉ lễ hàng năm;

- Bắt bớ và giam giữ những người Phật tử không chịu bỏ Phật giáo để rửa tội theo Công giáo;

- Dùng Đạo dụ số 10 để hạn chế và chèn ép Phật giáo về mặt sinh hoạt tín ngưỡng, phát triển và truyền bá Chính pháp;

- Cấm treo cờ Phật giáo Thế giới khắp miền Nam;

- Đàn áp, gây tử thương 8 Phật tử, xe thiết giáp cán vỡ đầu 3 Phật tử và một số Phật tử bị thương trong ngày Đại lễ Phật đản tại Huế năm 1963.

    Do vậy, Tổng hội Phật giáo Việt Nam gồm 6 tập đoàn kết hợp với 5 giáo phái thành lập Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo gồm 11 tập đoàn ra thông cáo và phát động phong trào đấu tranh tại chùa Xá Lợi Sài Gòn, ngày 25-5-1963, bằng phương pháp bất bạo động như biểu tình, tuyệt thực và tự thiêu, nhằm mục đích đòi hỏi chính quyền Ngô Đình Diệm phải thực thi “bình đẳng tôn giáo, công bằng xã hội”, kéo dài từ cuối tháng 5 tới đầu tháng 11 năm 1963. Cuối cùng, Phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam đã thành công bằng cuộc đảo chính ngày 1-11-1963 tại Saigon do Hội đồng Quân nhân cách mạng thực hiện. Ba anh em ông Ngô Đình Diệm, Ngô Đình Nhu và Ngô Đình Cẩn đều bị xử tử, ngoại trừ Tổng Giám mục Ngô Đình Thục và bà Nhu (Trần Lệ Xuân) còn sống vì đi nước ngoài trước cuộc đảo chính. Tuy nhiên, Phật giáo miền Nam đã phải trả giá bằng 7 vị Tăng Ni tự thiêu, mở đầu đỉnh cao là Hòa thượng Thích Quảng Đức ngày 11-6-1963 đã làm rung động cả thế giới, cộng với hàng nghìn Tăng Ni và Phật tử cũng đã bị cầm tù và tử thương do chính quyền Ngô Đình Diệm thẳng tay đàn áp! Nói chung, Phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963 có chính nghĩa và hợp lòng dân, nên đã được toàn dân, từ Trung Nam - Bắc Việt Nam, đến Phật giáo thế giới tại Rangoon Miến Điện và Liên Hiệp Quốc tại New York đều nhiệt tình ủng hộ.

    Tiếp đó, ngày 31-12-1963 tại chùa Xá Lợi Sài Gòn, Tổng hội Phật giáo Việt Nam và 5 giáo phái Phật giáo miền Nam cùng tổ chức Đại hội Phật giáo miền Nam nhằm thành lập Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất gồm cả Nam tông và Bắc tông, có Viện Tăng thống và Viện Hóa đạo với một bản Hiến chương mới, dưới quyền lãnh đạo tối cao của Đức Tăng thống Thích Tịnh Khiết, trụ sở đặt tại chùa Ấn Quang, Sài Gòn. Đến cuối năm 1966 thì Giáo hội này lại chia làm hai – khối Ấn Quang và khối Việt Nam Quốc Tự. Hiện trạng này kéo dài tới ngày 30-4-1975.

    Thứ ba, nói về tiến trình thống nhất và phát triển toàn quốc của Giáo hội Phật giáo Việt Nam trong hiện tại:

    Sau Chiến dịch Hồ Chí Minh, Đại thắng mùa xuân năm 1975, đất nước Việt Nam đã có hòa bình, chủ quyền độc lập và thống nhất toàn vẹn lãnh thổ, Bắc-Trung-Nam thu về một mối. Vĩnh viễn nhân dân Việt Nam không còn bị nô lệ dưới quyền cai trị của thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên bầu trời nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đây là một vận hội mới cho Phật giáo Việt Nam có đủ điều kiện thuận lợi cho việc thống nhất, hòa hợp, đoàn kết tất cả các Tăng Ni, cư sĩ Phật tử, Nam tông, Bắc tông trên toàn quốc, thành một khối duy nhất, dưới một mái nhà chung mà lâu nay Phật giáo từng mong ước.

    Bởi vậy, Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã được chính thức thành lập vào tháng 11 năm 1981 tại chùa Quán Sứ, thủ đô Hà Nội sau hai năm các nhà lãnh đạo Phật giáo Bắc Trung Nam tích cực vận động cho sự nghiệp thống nhất cao đẹp này.

    Biết rằng Giáo hội Phật giáo Việt Nam là một Giáo hội Phật giáo hợp pháp duy nhất, đại diện cho toàn thể các hệ phái Phật giáo, Nam tông, Bắc tông, Tăng Ni, cư sĩ Phật tử trên toàn quốc và đã được Nhà nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam công nhận về mặt pháp lý và thực tế.

    Hơn nữa, Giáo hội Phật giáo Việt Nam hoạt động theo một Hiến chương, gồm Hội đồng Chứng minh, Hội đồng Trị sự với 10 Ban, Viện, hệ thống tổ chức từ Trung ương đến tỉnh thành, quận huyện và cơ sở, theo định hướng “Đạo pháp, Dân tộc, Chủ nghĩa xã hội” nhằm mục đích: Hoằng dương chính cháp, lợi lạc nhân sinh, và đồng hành cùng dân tộc. Đồng thời Giáo hội Phật giáo còn xúc tiến mạnh công tác lợi đạo ích đời theo tiến trình đổi mới, phát triển và hội nhập quốc tế như:

- Trong Đạo: Trải qua 30 năm chiến tranh, thời tiết, thiên tai bão lụt, giờ đây nhiều ngôi chùa trên toàn quốc đã được tu sửa và xây mới; các kinh sách và báo chí đã được in ấn, phát hành; nhiều cơ sở Phật học đã được thiết lập, từ sơ cấp, trung cấp, cao đẳng  đến Học viện; các Tăng Ni sinh cũng được gửi đi du học chương trình hậu đại học tại các nước ngoài như Ấn Độ, Tích Lan, Thái Lan, Miến Điện, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật, Pháp, Úc, Mỹ… Và sứ mệnh hoằng pháp lợi sinh cũng tổ chức các lớp Giảng sư và tập huấn trong các tự viện trên toàn quốc nhằm phổ biến Phật pháp đến các tín đồ, Phật tử, đồng thời Giáo hội đã thành lập được 58 Ban Trị sự Tỉnh hội Phật giáo trên 63 thành phố toàn quốc, nhằm điều hành các Phật sự cần thiết.

- Ngoài xã hội và thế giới:

    1- Từ Quốc hội Việt Nam, Mặt trận Tổ quốc đến Hội đồng Nhân dân các cấp, đều có đại biểu Phật giáo tham dự.

    2- Về Y tế, Giáo dục và An sinh xã hội:

    Trên toàn quốc, Phật giáo cũng có các Tuệ Tĩnh đường, các phòng y tế, Đông Tây y, để khám và bốc thuốc miễn phí cho các bệnh nhân nghèo; có các lớp học tình thương, các cô nhi viện, và năm qua Phật giáo đã vận động được 300 tỷ đồng, hàng ngàn tấn gạo, hàng ngàn tấn quần áo để phân phát, giúp đỡ đồng bào nghèo.

    3- Về hội nhập thế giới:

    Từ năm 1982, sau khi Giáo hội thành lập được một năm, đến nay 2013, năm nào phái đoàn đại biểu Phật giáo Việt Nam cũng đi dự Đại hội quốc tế. Đặc biệt, riêng tại Việt Nam có hai Đại hội Phật giáo Thế giới tổ chức tại thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Đó là:

    1- Đại hội Đại lễ Phật đản Vesak Liên Hiệp Quốc 2008 tại Hà Nội;

    2- Đại hội Nữ giới Phật giáo Thế giới tại thành phố Hồ Chí Minh năm 2011.

Kính thưa Quý vị !

    Đến đây, bài tham luận của chúng tôi xin khép lại, mong rằng, Giáo hội Phật giáo Việt Nam sẽ mãi mãi đổi mới, phát triển, hội nhập và đồng hành cùng dân tộc, hợp với tinh thần Phật giáo là: Khế lý, Khế cơ, Khế thời và Khế xứ.

Xin trân trọng cảm ơn Quý vị đã lắng nghe.

                                TP. Hồ Chí Minh, ngày 11 tháng 06 năm 2013

Hòa thượng Thích Đức Nghiệp

Phó Pháp chủ Thường trực Hội đồng Chứng minh 

Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1 – Sourses of Indian Tradition - Theodore de Bary;

2 – A Popular Dictionary of Buddhism - Christmas Humphreys;

3 – Thái Hư Đại sư toàn thư (35 tập) - Tác giả: Thái Hư đại sư, Nhà xuất bản: Tôn Giáo Văn Hóa Xuất Bản Xã;

4 – Hải Triều Âm nguyệt san - Thái Hư đại sư;

5 – The Buddhist Revival In China - Holmes Welch;

6 – Sources of Japanese Tradition - Theodore de Bary;

7 – Việt Nam Phật giáo sử luận (3 tập) - Nguyễn Lang;

8 – Khái lược Phật giáo Việt Nam - Nguyễn Cao Thanh.

    Như chúng ta đã biết, từ khi thực dân Pháp xâm chiếm nước ta, Phật giáo lại một lần nữa chung sức đồng lòng tham gia kháng chiến, tích cực dấn thân vào sự nghiệp giải phóng của toàn dân tộc, điển hình là cuộc khởi nghĩa của cư sĩ Võ Trứ (đệ tử của Thiền sư Đá Bạc) tại Phù Cát và Phù Mỹ tỉnh Bình Định vào năm 1898. Thiền sư Đá Bạc đóng một vai trò rất quan trọng trong cuộc khởi nghĩa này khiến cho người Pháp gọi cuộc khởi nghĩa này là “giặc thầy chùa”. Kế đến là cuộc khởi nghĩa của Tăng sĩ Vương Quốc Chính nổ ra ở phía Bắc, từ Nghệ An ra tới Bắc Ninh quy tụ hàng vạn nghĩa quân là Phật tử. Những cuộc khởi nghĩa của Tăng sĩ Vương Quốc Chính và Phật tử Võ Trứ đã để lại ấn tượng sâu sắc là Phật giáo luôn hướng về sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc trong mọi hoàn cảnh. Các chí sĩ yêu nước tiêu biểu trong thời kỳ này như Phan Bội Châu, Vương Thúc Quý, Phan Chu Trinh, Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Trần Cao Vân… cũng đều phải dựa vào Phật giáo và trong đó có cụ Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh của Hồ Chủ tịch, một tấm lòng yêu nước nồng nàn, chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi tư tưởng Phật giáo. Đặc biệt, cụ Sắc nhìn thấy rất rõ vai trò và ảnh hưởng sâu xa của Phật giáo đối với sự tồn vong của dân tộc nên trong suốt hành trình tham gia các hoạt động cứu quốc, cụ đã tích cực tham gia vào các hoạt động chấn hưng Phật giáo. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã rất tích cực tham gia vào phong trào chấn hưng Phật giáo, xem đây là phương tiện tối ưu để khơi dậy lòng yêu nước, lấy đạo Phật làm trung tâm để gắn kết khối đại đoàn kết dân tộc, phục vụ cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

    Trong bài tham luận “Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trong phong trào chấn hưng Phật giáo”, chúng tôi mong muốn làm sáng tỏ phần nào chủ đích chấn hưng Phật giáo của cụ Nguyễn Sinh Sắc, chính là để tăng cường sức mạnh vệ quốc của dân tộc trong hoàn cảnh xã hội thời bấy giờ. Đây là điều rất phù hợp với quan điểm và truyền thống yêu nước của Phật giáo. Điều này đã được minh chứng và ghi lại trong nhiều giai đoạn lịch sử đất nước bị ngoại bang xâm chiếm. Đồng thời, thông qua những tư liệu được trình bày trong tham luận này, chúng tôi cũng nhằm làm sáng tỏ vấn đề cụ Nguyễn Sinh Sắc là một Phật tử tinh thông Phật học, qua đó khẳng định quan điểm, muốn giải phóng dân tộc thì cần phải chấn hưng Phật giáo như suy nghĩ và hành động của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc.                

    Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc sinh năm 1862 (Nhâm Tuất) tại làng Kim Liên, Nghệ An. Năm 1894 (Giáp Ngọ), cụ đứng thứ 12 trong 20 người thi đỗ Cử nhân của trường Nghệ An. Năm 1901 (Tân Sửu), cụ thi đỗ Phó bảng được hưởng đặc ân như Tiến sĩ, được vua ban cờ biển vinh quy bái tổ. Cụ Sắc là người thông minh đức hạnh và khiêm cung nên dân làng ai cũng kính nể. Cụ được liệt vào bốn danh nhân đương thời ở làng Sen “Nam Đàn Tứ Hổ”, được bà con ca tụng “Uyên bác bất như San, Tài hoa bất như Quý, Cường ký bất như Lương, Thông minh bất như Sắc”. 

Với quan niệm học để làm người chớ không phải học để làm quan; hơn nữa, trong hoàn cảnh đất nước bị thực dân Pháp thống trị, làm quan là làm tay sai cho giặc, là đắc tội với đồng bào, nên sau khi đỗ đạt, cụ đã hai lần từ chối lời kêu ra làm quan của triều đình. Năm 1906, khi không còn lý do thoái thác, cụ đành phải ra nhận chức Thừa biện Bộ Lễ. Bình sinh cụ thường nói: “Quan trường thị nô lệ trung, chi nô lệ, hựu nô lệ” (Quan trường là nô lệ, trong đám nô lệ càng nô lệ hơn). Đến tháng 5 năm 1909, Hội đồng nhà vua và Khâm sứ Trung Kỳ bổ nhiệm cụ chức Tri huyện Bình Khê. Cụ Sắc rất căm ghét bọn cường hào ác bá tại địa phương. Nhiều lần nghe dân chúng than oán và từng mục thị các cố đạo dựa vào thế lực của người Pháp bức bách dân lành, do đó cụ Sắc đã nghiêm khắc xử giam và đánh chết tên cường hào Tạ Đức Quang. Sau vụ án chấn động này, ngày 19-5-1910, Hội đồng Nhiếp chính triều đình Huế xử phạt cụ 100 trượng và thải hồi cụ. Đây là điều kiện thuận lợi để cụ thực hiện chí nguyện dấn thân cứu nước mà cụ từng nung nấu bấy lâu nay và đây cũng là bước ngoặt để cụ rẽ sang nghiên cứu chuyên sâu vào giáo lý Phật Đà, chấn hưng Phật giáo, truyền bá tư tưởng yêu nước và dấn thân vào các hoạt động cứu quốc.

Sau khi rời chốn quan trường, tháng 3-1911, cụ vào Phan Thiết, rồi đến Sài Gòn, cùng Nguyễn Tất Thành xuống Mỹ Tho gặp Phan Chu Trinh, trong lúc Phan Chu Trinh đang chuẩn bị sang Pháp. Sau đó cụ đi khắp các tỉnh Nam Bộ và sang tận Campuchia. Đến đâu cụ cũng tìm cách quan hệ với các nhà sư, nhà nho yêu nước, chính trị phạm của các phong trào Cần Vương, Đông Du, Duy Tân bị an trí, hoặc đang lẩn tránh mật thám Pháp. Cụ giúp nhiều chùa ở Nam Bộ dịch, chú giải kinh, góp nhiều ý kiến cho phong trào Chấn hưng Phật giáo do Hòa thượng Khánh Hòa khởi xướng. Cụ đã chu du khắp vùng đất Nam kỳ để truyền bá tư tưởng yêu nước, chống giặc ngoại xâm. Suốt hành trình vào Nam, hầu như chùa là chốn dừng nghỉ, chư Tăng là những người bạn tâm giao để cụ kết duyên tâm tình đời đạo. Cụ từng trao đổi hàn huyên Phật học với các bậc cao tăng nổi tiếng đương thời như Hòa thượng Khánh Anh, Khánh Hòa, Thiện Chiếu, Từ Văn, Chí Thành, Viên Minh… giúp các nhà sư dịch kinh, chú giải các điều cao siêu trong kinh Phật. Biết cụ là người tinh thông kinh luận, năm 1922, chùa Kim Tiên (Cai Lậy) tổ chức lễ khánh thành, ông Nguyễn Thành Long (Hương cả Siếu) có nhờ cụ Sắc viết tặng đôi liễn đối. Cụ viết: 

    “Đại đạo quảng khai thố giác khêu đàm để nguyệt;

    Thiền môn giáo dưỡng qui mao thằng thụ đầu phong.” 

Tạm dịch: 

    “Mở rộng đạo lớn như sừng thỏ như mò trăng đáy nước;

    Nuôi dưỡng mái chùa như lông rùa như cột gió đầu cây.” 

    Trong buổi lễ này có sự tham dự của nhiều vị cao tăng, trong đó có nhà sư Nguyễn Văn Hiền (Thích Chí Thành) trụ trì chùa Phi Lai, nguyên là Tả quan Hộ giá của vua Hàm Nghi; Lê Quang Hòa (Thích Thanh Kế) trụ trì chùa Thiên Thai - Bà Rịa, nguyên là Hữu quan Hộ giá của vua Hàm Nghi. Nhân đây cụ Sắc trình bày quan điểm của mình: “Tu là phải nhập thế, phải xả thân cứu đời mới phát triển đạo được. Phật dạy, tu là cứu khổ cứu nạn chúng sinh. Cái nạn lớn nhứt là mất nước, là đem thân làm nô lệ cho ngoại bang. Chúng sinh hiện đang lầm than, rên siết, đã là người chân tu thì phải ra tay cứu dân cứu nước. Giữa lúc nước mất, nhà tan, bá tánh lê dân lầm than thống khổ, mà đóng cửa chùa lo kinh kệ thì không khác gì vô cảm, đi ngược lại với tinh thần Bi - Trí - Dũng của nhà Phật”. Do vậy mà cụ nhân cơ hội viết liễn đối đã thẳng thắn, không ngại nói ra suy nghĩ của mình rằng, hiện nay nước mất nhà tan thì không thể làm gì được cả, ngoài việc dấn thân cứu nước (câu liễn đối này được khắc ghi lại tại chùa Hội Khánh, trong thời gian cụ sống và hoạt động tại chùa). Ý nghĩa sâu xa hàm chứa sức mạnh khơi dậy lòng yêu nước từ đôi câu liễn đối này đã làm kinh ngạc tất cả những nhà học Phật lỗi lạc đương thời đang có mặt. Thông qua đôi câu đối này, điều mà chúng ta nhận thấy cụ Sắc rõ ràng là bậc uyên thâm Phật học, nhất là cụ rất tinh thông thiền lý, bởi những thiền ngữ mà cụ Sắc sử dụng trong câu đối như “lông rùa”, “sừng thỏ”, “mò trăng đáy nước”, đều là những pháp ngữ rất cô đọng, thẳng tắt mà đức Phật và các bậc Tổ sư dùng để khai thị khuyến cáo những điều hư ảo hay nhắc nhở hàng đệ tử không nên thực hiện một việc làm không mang lại kết quả. Nếu không phải là bậc học Phật uyên thâm thì làm sao cụ Sắc có thể vận dụng thiền ngữ để diễn đạt được những ý tưởng thầm kín thâm sâu một cách linh hoạt táo bạo như vậy? Mặc khác, qua đôi câu liễn này, chúng ta mới thấy rõ quan điểm của cụ Sắc trong bối cảnh đất nước chìm trong biển khổ đau thương của thực dân Pháp. Cụ Sắc đã cùng một lúc vừa khơi dậy tinh thần yêu nước, tỉnh thức hàng học giả trí thức hãy nhìn kỹ tình hình thực tiễn của đất nước, vừa thầm kín chấn hưng Phật giáo bằng cách định hướng tâm hạnh cho hàng Tăng lữ trước yêu cầu cấp bách của toàn dân tộc là giải phóng đất nước thoát ra khỏi ách lầm than nô lệ. 

    Trên bước đường vân du, kết duyên thiện tri thức, truyền bá tinh thần yêu nước, cụ nhận thấy vùng đất Nam Bộ hầu hết người dân tin nhân quả, nghiệp báo của nhà Phật, dù lúc bấy giờ có rất nhiều tổ chức đạo và các hội kín ra đời, nhưng Phật giáo vẫn là chủ đạo, chiếm vị trí ưu thế. Nhưng theo cụ, vào đầu thế kỷ này Phật giáo bước vào thời điểm suy đồi, mặc dù chùa chiền rất đông tín đồ, nhưng lại đượm vẻ bi quan, yếm thế, các nhà sư chỉ biết rút mình vào kinh kệ, không am tường giáo lý. Chùa trở thành nơi cúng bái, hành nghề mê tín dị đoan. Do đó, theo cụ, muốn chấn hưng Phật giáo thì Tăng, Ni, Phật tử phải đi tiên phong dấn thân nhập thế. Cụ Sắc tham gia vào phong trào chấn hưng chủ yếu cùng quí Hòa thượng đăng đàn thuyết pháp, tham gia tờ “Pháp Âm” do Hòa thượng Khánh Hòa chủ xướng, tờ “Phật Hóa Tân Thanh Niên” do Hòa thượng Thiện Chiếu khởi xướng. Ngoài ra còn xuất bản một số kinh sách, giáo lý “Phật Học Tùng Thư”. Hai tờ báo Phật giáo bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên nổi tiếng qua ba ngòi bút của sư Khánh Hòa, Thiện Chiếu và Trần Huy Liệu cùng nhiều tác giả khác. Theo mật thám Pháp thì có khả năng Nguyễn Sinh Sắc (Huy) có tham gia vào các bài viết kêu gọi phong trào yêu nước qua cuộc vận động chấn hưng Phật giáo. Để bổ sung kiến thức Phật học cho công cuộc chấn hưng Phật giáo, vào tháng 4–1922, cụ bí mật đi Phnôm-Pênh để gặp Hòa thượng Hồng Đại, nhà học Phật uyên thâm, đệ tử của Hòa thượng Tổ sư Như Hồng chùa Quốc Ân - Huế. Tại đây, cụ Sắc chánh thức thọ giáo quy y với Hòa thượng Hồng Đại - Bửu Phước chùa Sùng Phước, Châu Hộ, Phnôm-Pênh vào ngày 24-8-1922 với Pháp danh Nhật Sắc tự Thiện Thành thuộc thế hệ thứ 41 dòng Lâm Tế gia phổ.

    Nhìn lại hành trạng của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, ở đây, người viết có thể khẳng định, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đích thực là một tín đồ Phật giáo, hơn thế nữa, cụ còn là một Phật tử thâm tín, một nhà Phật học uyên thâm. Có thể nói rằng, cùng với các vị giới phẩm đạo cao đức trọng và các vị nhân sĩ trí thức Phật giáo đương thời, cụ là một trong những nhân sĩ trí thức có công rất lớn trong công cuộc chấn hưng Phật giáo thời bấy giờ.

    Vào cuối quí 3-1923, cụ về chùa Linh Sơn cùng với quí Hòa thượng Khánh Hòa, Khánh Anh, Thiện Chiếu bắt tay ngay vào việc khơi mào cho cuộc chấn hưng. Trước cổng chùa Linh Sơn xuất hiện ngay câu liễn đối: 

    “Phật pháp thị nhập thế nhi phi yếm thế;

    Từ bi nải sát sanh dĩ độ chúng sanh.”

    (Đạo Phật là nhập thế chứ không yếm thế; 

    Từ bi (lắm lúc) phải sát sanh để cứu chúng sanh.) 

    Nội dung câu đối này, thật sự vượt ra khỏi suy nghĩ và tập quán “Từ bi” thường tình của những người con Phật. Bởi đối với tâm từ bi của bất cứ một Phật tử nào thì một chữ “Sát” dù hiểu theo nghĩa nào cũng là phạm giới “trọng”, cũng là bất nhẫn. Song ngẫm nghĩ sâu xa, mới thấy rằng, đây chính là tâm Bồ-tát, chính là hạnh Bồ-tát, chính là tinh thần Bi – Trí – Dũng cao tột của Phật giáo. Điều này quả thật táo bạo, thẳng thắn, dứt khoát. Cảm nhận của người viết bài này, ẩn tàng ở đó tầm nhìn trí tuệ và ở đó là tâm đại bi lân mẫn của một thiền sư đã thông suốt lý tánh. Đây mới là con người đầy đủ cả bản lĩnh lẫn trí tuệ để dấn thân vào công cuộc chấn hưng Phật giáo trong hoàn cảnh đạo Phật vẫn còn nhiều hạn chế bởi tầm nhìn và những trói buộc theo quan niệm thường tình trong chốn thiền môn. Chính vì niềm khao khát chấn hưng Phật giáo nên từ lúc Nguyễn An Ninh về nước, cụ Sắc tìm cách bí mật gặp Nguyễn An Ninh (người cùng thế hệ với Nguyễn Ái Quốc và sư Thiện Chiếu) để bàn về mối tương quan và cộng hưởng giữa Phật giáo với dân tộc, đây là vấn đề mà cụ rất quan tâm.⁽¹⁾

    Sau khi trở thành tín đồ Phật giáo, cụ thường xuyên nghiên cứu Phật học, chọn chùa Linh Sơn, Sắc tứ Từ Ân để nghiên cứu chuyên sâu vào Tam tạng kinh điển. Được biết, trong phong trào chấn hưng Phật giáo, cụ đã đưa ra nhiều ý tưởng táo bạo nhưng rất thiết thực về vấn đề nhập thế của đạo Phật mà nội dung câu đối khắc trước cổng chùa Linh Sơn như chúng tôi đã trình bày và lý giải là một minh chứng. Theo cụ, phong trào chấn hưng Phật giáo rất có lợi cho công cuộc vận động đồng bào bảo vệ Tổ quốc chống ngoại bang. Quả thật, tư tưởng này đã được thể hiện qua những hành động và việc làm của cụ trong suốt thời gian dài cụ đi khắp nơi kêu gọi tinh thần yêu nước của mọi người. Theo cụ, dùng đạo Phật để vận động cứu nước là đắc sách nhất, hô hào đồng bào tham gia chống giặc cứu nước một cách công khai trong các buổi thuyết giảng về thuyết từ bi cứu khổ cứu độ chúng sanh của đức Phật; dùng chùa chiền làm nơi tụ họp đi lại của các nhà yêu nước. Tinh thần tích cực nhập thế của cụ đã được thể hiện rất rõ và rất phù hợp với tinh thần câu liễn đối ở chùa Linh Sơn, nơi mà cụ thường lui tới để nghiên cứu Phật học. 

    Trong hoàn cảnh Phật giáo đương thời lâm cảnh suy vong, như cụ từng tâm sự: “Thầy chùa không hiểu đạo Phật, khinh thường giới luật, có kẻ mượn Phật làm danh, cũng ngày đêm hai buổi công phu, sóc vọng, cũng sám hối như ai, nhưng lại thủ dị cầu kỳ, học thêm bùa ngải, luyện roi thần, làm bạn với thiên linh cái, đồng nhi, khi ông lên bà xuống, ngáp vắn, ngáp dài, thư phù niệm chú, gọi là cứu nhân độ thế, nhưng thật ra lợi dụng lòng mê muội của thiện nam tín nữ, mở rộng túi tham, quơ vét cho sạch sành sanh”.⁽²⁾ Đứng trước tình hình đáng tiếc như vậy, cụ Sắc vẫn không hề chủ trương thành lập tông phái mới như các người đi trước, mà chỉ dựa vào chánh tông Phật giáo, chỉ nương vào chính nền tảng và cốt tủy của giáo lý Phật Đà để chấn hưng Phật giáo. Điều này cũng có thể xem cụ là một hành giả thấm nhuần đạo lý vô ngã của nhà Phật. Chính nhờ tinh thần nỗ lực dấn thân không mệt mỏi của cụ mà chỉ trong một thời gian ngắn, các hoạt động của phong trào chấn hưng Phật giáo trở nên phát triển, ảnh hưởng rộng khắp. Hình ảnh các nhà sư xuất hiện ngày càng đông trong các cuộc đấu tranh chính trị, trong các buổi diễn thuyết. Trong cuộc vận động đòi ân xá cụ Phan Bội Châu và đám tang cụ Phan Chu Trinh có rất nhiều nhà sư tham dự ở khắp nước. Đặc biệt là lý lẽ sắc bén và bản lĩnh trí tuệ của các nhà sư ngày càng được nâng cao, thể hiện rõ sự hòa quyện giữa tâm hạnh từ bi phổ độ chúng sanh và tinh thần yêu nước thương dân mang truyền thống đạo đức ngàn đời của dân tộc. Điển hình sự việc sư Thiện Chiếu, khi bị chất vấn: “Ai xui thầy chùa đi biểu tình?”, thì sư Thiện Chiếu trả lời ngay trên mặt báo: “Thuyết từ bi cứu khổ của Phật Tổ xui Phật tử chúng tôi tham gia những cuộc vận động yêu nước thương dân chớ không ai xui cả”. Hoạt động này chẳng những ảnh hưởng đến quần chúng Phật tử mà còn ảnh hưởng đến nhà chùa và từng lớp Tăng, Ni trẻ.⁽³⁾

    Tiếp tục truyền bá tinh thần yêu nước nhằm hỗ trợ qua lại cho phong trào chấn hưng Phật giáo, vào đầu năm 1927, cụ phương tiện giả danh làm vị cao tăng chùa Từ Đàm (Huế) đã vượt chặng đường dài trên cả ngàn cây số để đến chùa Tiên Linh (Mỏ Cày, Bến Tre) kết hợp cùng với ông Trần Hữu Chương, đảng viên Tân Việt được cử về xã Minh Đức gầy dựng cơ sở, mở lớp học cho thanh niên và cả những người trong tổ chức hội kín Nguyễn An Ninh. Trước khi rời chùa Tiên Linh, cụ viết đôi liễn tặng Hòa thượng Khánh Hòa:

“Như thị Như Lai, xuất thế khai thông, hướng dẫn mê đồ qui Phật pháp;

Trí vi Trí giả, hiện thân thuyết pháp, hô hào trí thức thượng Thiền lai”

Tạm dịch: 

“Đích thực Như lai, xuất thế khai thông, hướng kẻ mê quay về pháp Phật;  

Thật là bậc Trí, hiện thân thuyết pháp, hô hào hàng trí đến cõi Thiền.”

    Nội dung hai câu đối này một lần nữa thể hiện rõ tinh thần cổ súy khích lệ công cuộc chấn hưng Phật giáo đương thời phát triển, đồng thời nó cũng phản ảnh tâm tư nguyện vọng của chính cụ Sắc là cần phải gấp gáp hướng dẫn quần chúng Phật tử quay về Chánh pháp, phải kêu gọi đội ngũ trí thức kịp thời dấn thân phục vụ nhân sinh để đất nước mau chóng thanh bình thịnh trị (“Hô hào trí thức thượng Thiền lai” chính là nghĩa này vậy). Theo cụ Sắc, có thực hiện được ý tưởng này thì mới “Đích thực là Như Lai”, mới “Đích thực là bậc Trí”. 

    Hành trình cũng như công trạng trong quá trình tham gia phong trào chấn hưng Phật giáo của cụ Sắc chỉ đơn cử như vậy thiết nghĩ cũng là quá đủ trong một tham luận vốn có giới hạn. Đến đây thiết nghĩ cũng cần có đôi dòng về tâm trạng, hay nói khác hơn là nói về tinh thần giác ngộ đời sống vô thường rất thuần túy của một người Phật tử thuần thành luôn ngự trị trong tâm hồn vốn nhiều trắc ẩn và sâu kín của cụ Sắc. Thật vậy, có lẽ tư tưởng Phật giáo đã ảnh hưởng sâu sắc trong con người của cụ, cộng với bối cảnh đau thương của đất nước, nên khi cụ viết thư về quê cho người cháu và những người thân thuộc của mình, cụ bày tỏ:

Thúc phụ Phó bảng Nguyễn thị, Nguyễn Sinh Lý thư

Nhân sanh nhược đại  mộng,

Thế sự như phù vân

Uy thế bất túc thị

Xảo hiểm đồ tự hại

Giới chi ! Giới chi !

Tạm dịch: 

Thư chú Nguyễn Sinh Sắc gửi cháu Nguyễn Sinh Lý

Đời người như giấc mộng lớn,

Thế sự như đám mây bay,

Quyền lực không đủ để dựa,

Gian xảo là tự hại mình,

Răn thay! Răn thay!”

    Từ những ngày đầu trong chốn quan trường, cụ Sắc đã thấm nhuần tư tưởng triết lý của đạo Phật nhìn cuộc đời là vô thường, là huyễn ảo… Cụ luôn ứng dụng tinh thần nhập thế của đạo Phật để phát huy tinh thần yêu nước. Trong tình cảm sâu sắc của mình đối với đạo Phật đã được bộc lộ rất rõ khi cụ viết thư về Nghệ Tĩnh để khuyên bà con và họ hàng theo đạo Phật. Thư này lọt vào mật thám Vinh và chúng đã báo cho Khâm sứ Trung Kỳ: “Vinh, ngày 8-9-1927. Nguyễn Sinh Huy báo tin cho bà con họ hàng biết là ông ta đang ở tại số 225 nhà Tiến Phúc Đồng phố Thiết Bình (ESP.AGNE) khuyên bà con nên theo đạo Phật”. Đặc biệt là khi nhà cách mạng Phan Trọng Bình (con của cụ Tú Cúc Phan Đình Viện hoạt động yêu nước tại chùa Hội Khánh với cụ Sắc) từ Quảng Châu về gặp cụ để hỏi tình hình đất nước và phương cách để bảo vệ đất nước, cụ dạy: “Các cháu muốn giải phóng, các cháu phải theo đạo Phật”.⁽⁴⁾

    Cái nhìn về vô thường của cụ là cái nhìn tích cực; thấy vô thường thấy giả huyễn, thấy các pháp là duyên hợp không thực. Từ cái nhìn này, trong suốt cuộc đời của mình, cụ không dính mắc, không chấp trụ hay bảo thủ cái gì riêng tư cho mình. Trong thời gian ở Sài Gòn, hằng ngày cụ xem mạch, kê toa kiếm sống. Cụ rất đơn giản, chỉ có hai bộ đồ trong mình, mang guốc giông, quần xà lỏn, áo vải xanh Nam Định, ăn cơm ở vỉa hè chợ Bến Thành chung với bà con lao động lam lũ. Tối về chùa Linh Sơn, chùa Sắc tứ Từ Ân để tham cứu kinh điển. Từ cái nhìn vô thường theo chiều hướng tích cực, cụ Sắc mới có thể hy sinh tình cảm thiêng liêng cha con cho dân, cho nước. Trong cuộc chia tay của hai cha con tại Bến Nhà Rồng năm 1911, khi Nguyễn Tất Thành nhìn cha mình sức khỏe bị suy sụp quá nhiều, cha đã hy sinh nuôi dưỡng dạy dỗ chưa kịp báo đáp thâm ân quả thật là bất hiếu, ra đi con chưa yên lòng (lời tâm sự của Nguyễn Tất Thành khi nhìn cha). Cụ bảo: “Nước mất thì lo cứu nước, con chỉ có mỗi một việc đó phải làm, cứu nước tức là hiếu với cha rồi. Con hãy mạnh dạn lên đường...”. Lời nói sắc bén nhưng chứa đầy tình cảm của cụ, đó là nguồn động viên duy nhất để Nguyễn Tất Thành yên tâm tìm đường cứu nước. 

    “Cứu nước tức là hiếu với cha rồi”. Nếu không cảm nhận được sâu sắc triết lý vô ngã, vị tha của đạo Phật, thì khó có thể ai nói được câu này. Đức Phật có cái nhìn tuệ giác như vậy, khi Ngài quyết định bỏ ngai vàng và vua cha để tìm chân lý cứu nhân sinh tức là báo đáp nghĩa - tình. 

    Khoảng cuối năm 1923, do mật thám Pháp theo dõi, cụ từ Thủ Đức đi đến nhà của Gaston và từ đây cụ đến chùa Hội Khánh để gặp người đồng chí của mình là Phan Đình Viện tức Tú Cúc (quê Hà Tĩnh, tham gia Đông Kinh Nghĩa Thục bị Pháp truy lùng trốn vào Nam và ở chùa Hội Khánh từ năm 1922). Cụ Sắc hội ngộ với cụ Tú Cúc và Hòa thượng Từ Văn, vị trụ trì thứ 6 chùa Hội Khánh, một nhà sư uyên thâm Phật học và có tinh thần yêu nước. Họ đã gặp nhau và cùng chung lý tưởng bảo vệ quê hương Tổ quốc. Cuộc hội ngộ này đã quy tụ được những nhà yêu nước tại địa phương như: Ông Khôi, ông Nhẫn, thầy Ký Cội; Giáo thọ Quới, thầy Từ Tâm… Từ đây, Hội Danh Dự Yêu Nước được thành lập tại chùa Hội Khánh. Cụ Sắc âm thầm xây dựng phong trào yêu nước nơi đây như cụ đã từng làm ở Chợ Gạo, Vĩnh Kim, Sớm Dầu (Tiền Giang), chùa Hòa Khánh, chùa Giồng Thành và nhiều nơi khác ở Campuchia. Đặc biệt là chùa Hội Khánh, do ảnh hưởng uy tín của Hòa thượng Từ Văn nên các vị đã tổ chức được Hội Danh Dự Yêu Nước. Hòa thượng Từ Văn là bậc danh tăng của Nam kỳ. Năm 16 tuổi Hòa thượng nhập chúng tu học tại chùa Huệ Nghiêm (Thủ Đức) cầu pháp Đại lão Hòa thượng Huệ Lưu. Năm 1898, Tổ Huệ Lưu viên tịch, Hòa thượng Từ Văn tiếp tục đi học đạo tại chùa Sùng Đức hạt Chợ Lớn - Gia Định. Năm 1909, Hòa thượng Từ Văn được cung thỉnh làm chứng minh trùng tu tháp Tổ Nguyên Thiều chùa Kim Cang (Đồng Nai), làm pháp sư, chánh chủ kỳ tại các trường hạ chùa Tam Bảo (Rạch Giá), chùa Giác Lâm (Gia Định). Năm 1920, Hòa thượng được Toàn quyền Đông Dương Pháp mời sang Marseille (Pháp) và cũng trong năm này Hòa thượng được phong làm Tăng thống Nam kỳ (Hòa thượng cả). Trong phong trào chấn hưng Phật giáo, Hòa thượng Từ Văn được Hòa thượng Từ Phong và quí Hòa thượng miền Tây liên hệ, trao đổi để phát triển sâu rộng phong trào chấn hưng tại vùng miền Đông. Hòa thượng tổ chức mở các lớp dạy giáo lý, chấn hưng các cơ sở chùa trong tỉnh. Đặc biệt lợi dụng uy tín của mình đối với nhà cầm quyền Pháp, Hòa thượng thành lập Hội Danh Dự Yêu Nước cùng với cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, Tú Cúc Phan Đình Viện. Hội chủ yếu là truyền bá tư tưởng yêu nước, chấn hưng Phật giáo thông qua các buổi thuyết giảng giáo lý, mở lớp dạy chữ Nho, dạy bốc thuốc… Hình ảnh cụ đồ xứ Nghệ đã để lại ấn tượng tốt đẹp và tình cảm sâu sắc cho giới Phật giáo cũng như đồng bào đất Thủ trong thời gian cụ hoạt động tại chùa Hội Khánh.

    Thời gian hoạt động của Hội Yêu Nước không bao lâu bị thực dân Pháp phát hiện. Cụ Sắc phải rời chùa Hội Khánh về khu vực miền Tây tiếp tục hoạt động và an nghỉ vào ngày 26-11-1929 (nhằm ngày 26-10 năm Kỷ Tỵ), thọ 67 tuổi tại chùa Hòa Long ở Cao Lãnh, ngôi chùa mà cụ Sắc muốn gửi thân xác của mình khi qua đời. 

    Cụ Sắc trong suốt thời gian hoạt động truyền bá tư tưởng yêu nước, theo quan điểm của cụ là dựa vào đạo Phật trong các buổi thuyết giảng đạo pháp. Muốn làm được điều này cụ phải nghiên cứu Phật học, thâm nhập kinh điển và cả việc tu tập mới có đủ nội lực cho việc dùng đạo Phật để truyền bá yêu nước. Cụ thể là cụ thường đến các ngôi chùa để nghiên cứu Tam tạng kinh điển, đàm đạo với hầu hết các bậc danh tăng đương thời, đặc biệt là những danh tăng có tư tưởng nhập thế. Tất cả những cuộc đàm đạo, trao đổi học Phật của cụ đều được các bậc cao tăng nhận xét đánh giá trình độ học Phật uyên thâm của cụ. Cụ là một tín đồ Phật giáo không phải dựa vào bằng phái quy y của Hòa thượng Hồng Đại - Bửu  Phước cấp. Bằng phái quy y chỉ là minh chứng cho một thủ tục của bất cứ ngôi chùa nào khi nhận tín đồ. Nhưng ở đây, chúng ta thấy rõ tinh thần và tư tưởng của cụ hoàn toàn mang âm hưởng của đạo Phật, ngay cả phong cách sống của cụ cũng chịu ảnh hưởng đạo Phật. Tình cảm đó đã theo cụ cho đến cuối cuộc đời khi biết mình không còn sống bao lâu nữa. Cụ khuyên những người thân hãy gấp rút chèo xuồng đưa cụ về chùa Hòa Long. Cụ nói: “Tôi biết mình không còn sống bao lâu nữa, nếu có chết trong chùa là một điều tốt cho tôi”. Tư tưởng và cuộc đời của cụ Nguyễn Sinh Sắc đã cho chúng ta thấy rõ cụ là con người của tinh thần yêu nước, thương dân, biết xả thân cho đại nghĩa, lấy quốc gia làm trọng. Một nhà học Phật uyên thâm, một tín đồ đạo Phật, một nhà tư tưởng nhập thế tích cực của Phật giáo.

    Nhìn lại những trang vàng của lịch sử dân tộc để thấy rằng Phật giáo luôn đồng hành, chung vai gánh trách nhiệm cùng dân tộc trong thời bình cũng như thời chiến tranh ly loạn. Đồng thời, qua đây chúng tôi muốn củng cố và tăng thêm sức thuyết phục cho ý tưởng muốn giải phóng dân tộc thì cần phải chấn hưng Phật giáo như tư tưởng và hành trạng mà cụ Nguyễn Sinh Sắc đã thể hiện.

    Trong thời đất nước bị ngoại bang xâm chiếm, dân tộc bị đô hộ, nếu muốn giải phóng dân tộc thì cần phải chấn hưng Phật giáo. Cũng vậy, trong thời kỳ thanh bình, nếu muốn bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước, thiết nghĩ chúng ta cũng cần phải nỗ lực nhiều hơn nữa trong việc chấn hưng Phật giáo. Chấn hưng Phật giáo trong bất kỳ thời nào, định hướng đầu tiên cũng đều phải bắt đầu từ lòng tự trọng dân tộc của bản thân mỗi người con Phật. Một khi nghĩ đến đạo pháp và dân tộc chúng ta đều phải tha thiết đóng góp và vực dậy lòng tự trọng đang ngủ quên đâu đó nơi mỗi con người, có vậy chúng ta mới khơi dậy tinh thần tích cực trong đời sống tu học và khơi dậy tinh thần yêu nước thương dân bằng những hành động cụ thể và thiết thực. Hoàn thiện nhân cách và tăng nguồn Phật chất trong mỗi người con Phật đó chính là yếu tố trong công cuộc chấn hưng Phật giáo, nhờ yếu tố quyết định này mà Phật giáo sẽ hưng thịnh, cũng chính nhờ yếu tố quyết định này mà trật tự xã hội sẽ ổn định, tinh thần yêu nước của người dân nói chung và quần chúng Phật tử nói riêng sẽ được dâng cao. Tất nhiên, đất nước sẽ ngày càng hưng thịnh theo tỷ lệ thuận với phong trào chấn hưng Phật giáo. Chúng tôi chủ quan cho rằng, dù trong thời đại nào, chấn hưng Phật giáo cũng luôn là một trong những giải pháp cấp bách để xây dựng đất nước thịnh trị, nhất là đối với Phật giáo Việt Nam có một truyền thống và quá trình đồng hành cùng dân tộc trong suốt chiều dài lịch sử.

TT. Thích Huệ Thông          

Trưởng ban Trị sự GHPGVN tỉnh Bình Dương

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

- Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc do Sở Văn hóa và Thông tin Đồng Tháp cấp phép ngày 21-3-1990.

- Tư liệu Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc ở Đồng Tháp.
 

---

1. Theo Tự điển Văn học - NXB KHXH-1983.     

2. Theo tư liệu của cư sĩ Khánh Vân - Duy Tân - số 18.    

3. Theo GS. Trần Văn Giàu.    

4. Theo Hà Huy Giáp.    

ĐẶT VẤN ĐỀ

    Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 đã đi vào tâm thức của mỗi người dân Việt như một dấu ấn khó phai mờ. Bằng sức mạnh và tinh thần đại hùng - đại lực - đại từ bi của đạo Phật, phong trào đã góp phần đưa chế độ độc tài Ngô Đình Diệm đi đến sự sụp đổ, tạo đà và lực cho cách mạng Việt Nam tiến lên đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào. Có được những thành quả nói trên là bởi sự gắn kết của nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau. Trong đó, phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung diễn ra vào những thập kỷ trước đó được xem là một trong những nhân tố quan trọng góp phần đưa đến sự thành công của phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963. 

    Trong khuôn khổ của Hội thảo kỷ niệm 50 năm phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam (1963 - 2013), chúng tôi xin được đi sâu phân tích và trình bày những nét cơ bản về những tác động từ phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung đối với cuộc vận động Phật giáo miền Nam năm 1963. Qua đó, góp thêm những cứ liệu nhằm góp phần khỏa lấp những khoảng trống khi nghiên cứu về biến cố Phật giáo tại miền Nam trong những năm tháng kháng chiến chống Mỹ cứu nước. 

1. Sự hình thành phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Trung

    Vào những năm đầu thế kỷ XX, Phật giáo Việt Nam sau thời kỳ đồng hành cùng dân tộc đã bộc lộ những dấu hiệu của sự khủng hoảng và suy yếu. Do vậy, những người có nhiệt huyết với sự tồn vong của Phật giáo đã đứng ra kêu gọi chấn hưng, cải tạo sơn môn, đào tạo tăng tài, hoằng dương Phật pháp. Có thể nói, phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam nói chung và phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung nói riêng là một trong những hiện tượng nổi bật trong lịch sử tư tưởng dân tộc lúc bấy giờ. Sự xuất hiện của phong trào không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên mà là một tất yếu lịch sử, bởi nó có những căn nguyên rất rõ nét. Có thể lược kể khái quát một số nguyên nhân chính sau: 

    Thứ nhất, xét trên bình diện quốc tế, sự phát triển của khoa học kỹ thuật, sự giao lưu văn hóa Đông - Tây những năm đầu thế kỷ XX đã làm cho các học giả phương Tây có thêm những điều kiện tiếp xúc sâu hơn với những giá trị cao siêu của Phật giáo. “Sự đối thoại giữa các bộ môn khoa học với tôn giáo nói chung, Phật giáo nói riêng đã mở rộng ở tầm mức thế giới. Nằm chung trong cuộc đối thoại học thuật và tư tưởng Đông - Tây, sự cọ xát giữa tôn giáo và triết thuyết lớn phương Đông (chủ yếu là Phật giáo) với các tôn giáo và triết thuyết phương Tây (Công giáo, tư tưởng triết học ánh sáng…) đã khiến Phật giáo có điều kiện để hình thành một nền Phật học mới có thể đáp ứng được trước những tiến bộ xã hội”.⁽¹⁾ Từ đó, các học giả phương Tây đã đánh giá cao về Phật giáo và đứng ra kêu gọi bảo vệ và phục hưng những giá trị của Phật giáo. Bên cạnh đó, ở nhiều nước khác trong và ngoài khu vực, thực trạng Phật giáo suy vi cũng diễn ra tương tự như ở nước ta. Cuộc vận động chấn hưng Phật giáo diễn ra tại Ấn Độ, Tích Lan, Nhật Bản và nhất là tại Trung Quốc những năm đầu thế kỷ XX đã tác động mạnh mẽ đến sự thức tỉnh của Phật giáo Việt Nam.

    Thứ hai, ở trong nước, sự khủng hoảng và suy yếu của Phật giáo Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX, thực sự là một mối đau nhức nhối của các bậc Tăng hạnh. Làm thế nào để kết hợp các chư sơn, tự tăng lại với nhau; làm thế nào để xiển dương những giá trị Phật giáo đã và đang dần bị mai một là câu hỏi lớn lúc bấy giờ. Thứ nữa, quá trình xâm lược của thực dân Pháp cùng với sự du nhập của đạo Thiên Chúa và sự hình thành các các giáo phái mới cũng tạo nên những sức ép lớn đối với sự tồn vong của Phật giáo trong lòng dân tộc. Phong trào cách mạng theo ý thức hệ phong kiến và phong trào cách mạng theo ý thức hệ tư sản bùng nổ rồi lần lượt bị thất bại nhưng nó đã có những tác động mạnh mẽ đến Phật giáo Việt Nam lúc này. Các luồng tư tưởng mới từ bên ngoài dội vào đã mang đến một làn gió mới trong nhận thức của giới sĩ phu cũng như các bậc tôn túc Phật giáo. Đây chính là thời điểm quan trọng cho sự khởi phát của phong trào chấn hưng Phật giáo. 

    Thứ ba, về phía Phật giáo ở miền Trung lúc này cũng mang trong mình những nguyên nhân nội tại của nó. Theo Nguyệt san Viên Âm - cơ quan hoằng dương Phật pháp của Hội An Nam Phật học trong phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung đã nêu lên những lý do sau: 

    Một là, sự sụp đổ của niềm tin quốc dân nơi những giá trị cổ truyền do ý thức hệ Nho giáo đại diện đã tạo nên một hoang mang lớn. Văn hóa cũ đã suy sụp mà văn hóa mới chưa được hình thành dù đã gần 50 năm tiếp xúc với Tây phương. Đạo Phật lại rất thích hợp với tinh thần và ước vọng của người Việt, lại có tính cách dung hợp cởi mở, có thể đóng vai trò dung hòa cũ mới (bảo tồn những giá trị cũ và tiếp thu những giá trị mới). Vì vậy xướng minh đạo Phật tức là xây dựng nền tảng cho một nền văn hóa dân tộc vừa tiến bộ vừa không mất gốc.

    Hai là, nền tảng văn hóa ấy được xây dựng sẽ  khẳng định bản sắc riêng của dân tộc Việt Nam, đủ tiêu chuẩn và khả năng hấp thụ văn hóa Tây phương mà không bị đồng hóa, phân biệt được những gì thích hợp và có lợi cho dân tộc, và những gì trái chống với sự tồn tại và phát triển của quốc gia, nói một cách khác có thể phân biệt được chính tà trong quá trình tiếp nhận và hình thành văn hóa mới.

    Ba là, tinh thần Phật giáo rất thích hợp với tinh thần khoa học và tinh thần tự lực tự cường. Khoa học tiếp thu được của Tây phương nếu đi đôi với đạo học Phật giáo thì mới tránh được sự tác hại trong khi sử dụng.

    Bốn là, hình thức tôn giáo lễ nghi của Phật giáo lâu nay lưu hành chỉ là một phần phương tiện nhỏ bé của Phật giáo, và phần này không thích hợp với những con người chuộng lý trí và khoa học. Vậy nên sự phát huy giáo nghĩa cao sâu của Phật giáo để trình bày một nền Phật giáo tân tiến, sống động đáp ứng được nhu cầu của những thế hệ mới là điều cần thiết.⁽²⁾

    Chính từ những nguyên nhân trên đây đã dẫn đến sự khởi phát của phong trào chấn hưng Phật giáo tại miền Trung trong những năm đầu thế kỷ XX. Phong trào bắt đầu với việc thành lập Hội An Nam Phật học (1932) và xuất bản Nguyệt san Viên Âm (1933) làm cơ quan hoằng pháp. Nguyệt san Viên Âm số 2 năm 1934 có đoạn viết: “Vì những lẽ đó mà trong vài ba năm trở lại, trên mặt báo chương, nào là xương minh Phật học, nào là chấn chỉnh tăng già, ngoài Bắc, trong Nam đứng lên một lượt hô hào xem có chiều hăng hái. Ở Trung Kỳ xứ ta, so với Nam - Bắc hai kỳ, mọi điều còn thua kém mà cũng đồng thời lập thành Phật học Hội ở Kinh đô, dùng Quốc âm mà giảng diễn giáo lí của đạo Phật, ngày nay lại xuất bản Nguyệt san Viên Âm đặng hoằng tuyên Phật pháp”⁽³⁾. Trong bối cảnh Phật giáo Việt Nam đang có những dấu hiệu tụt dốc, phong trào chấn hưng Phật giáo tại miền Trung đã góp phần tạo dựng hướng đi mới. Đồng thời, bằng những nỗ lực của mình, phong trào đã tạo nên những phương tiện và tiền đề cần thiết cho sự phát triển của Phật giáo trong những giai đoạn tiếp theo mà nhất là sự đứng vững của Phật giáo trước pháp nạn năm 1963. 

2. Tác động từ phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung đối với cuộc vận động Phật giáo năm 1963

    Không phải ngẫu nhiên mà Huế hay miền Trung lại chính là nơi mở đầu cho phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963. Cũng không phải là ngẫu nhiên khi Huế hay miền Trung lại đóng vai trò là một trong những trung tâm chính của phong trào Phật giáo năm 1963. Những thành quả này có được là nhờ sự hậu thuẫn của phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung và Việt Nam được hình thành và phát triển trong những thập niên trước đó. Có thể nói, phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung đã có những tác động không nhỏ đối với sự hình thành và phát triển của cuộc vận động Phật giáo miền Nam năm 1963. 

    Thứ nhất, phong trào đã góp phần đưa Phật giáo Việt Nam đi đến con đường thống nhất. Qua đó tạo nên nguồn sức mạnh tổng hợp về vật chất lẫn tinh thần giúp cuộc vận động Phật giáo miền Nam năm 1963 thu được nhiều thắng lợi quan trọng. 

    Thứ hai, phong trào đã góp phần vào việc hình thành, xây dựng và thống nhất các đoàn thể các cấp, từ đó tạo đà và lực cho phong trào Phật giáo miền Nam tiến lên lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm cùng chính sách kì thị và đàn áp Phật giáo của gia đình họ Ngô. 

    Thứ ba, qua phong trào, hình thành đội ngũ cán bộ lãnh đạo làm nòng cốt cho cuộc vận động Phật giáo miền Nam.   

    2.1. Thống nhất Phật giáo Việt Nam - tạo nguồn sức mạnh cho phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963

    Ý tưởng thống nhất Phật giáo Việt Nam được đặt ra từ những năm đầu của thế kỷ XX. Tuy nhiên, do những nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau nên ý tưởng này vẫn chưa nhận được sự đồng thuận của các bậc Tăng, Ni trên toàn quốc. Phong trào chấn hưng Phật giáo khởi phát khắp 3 miền Nam - Trung - Bắc tiếp theo sau ý tưởng thống nhất Phật giáo đã tạo nên những tiền đề quan trọng cho quá trình tiến tới thống nhất Phật giáo trong toàn quốc. 

    Tại miền Trung, trong giai đoạn chấn hưng Phật giáo đã hình thành nên 3 tổ chức giáo hội: Thứ nhất là Hội An Nam Phật học ở Huế (1932) gắn liền với vai trò của Thiền sư Giác Tiên và Cư sĩ Lê Đình Thám. Thứ hai là Hội Phật học Bình Định (1934) trụ sở đặt tại chùa Thập Tháp và sự ra đời của hội gắn liền với vai trò của các vị Hòa thượng như Phước Huệ, Phổ Huệ, Trí Độ, Pháp sư Bích Liên Tôn. Thứ ba là Hội Phật học Đà Thành tại Đà Nẵng (1937). Sự hình thành những tổ chức Giáo hội Phật giáo ở những thời điểm khác nhau đã góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy phong trào tiến lên một bước mới. Sự xuất hiện của các Hội Phật giáo này không phải là sự chia rẽ hay thiếu đoàn kết của phong trào mà đó chính là một dạng biến thể của Hội An Nam Phật học ở những giai đoạn nhất định nhằm thúc đẩy phong trào chấn hưng đi vào chiều sâu và thu được nhiều kết quả. Đây chính là một trong những nguyên nhân quan trọng giúp cho phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Trung đạt được nhiều kết quả so với phong trào ở 2 miền Bắc và Nam. Có thể nói, Hội Phật học Bình Định hay Hội Phật học Đà Thành được hình thành đều bắt nguồn từ mô hình của Hội An Nam Phật học và mục đích cuối cùng của các Hội là đều nhằm hoằng dương Phật pháp, đoàn kết Tăng Ni ba miền, tiến tới thành lập một Giáo hội Phật giáo thống nhất trong toàn quốc. Điều đáng nói là, trong quá trình tiến tới thống nhất Phật giáo, Hội An Nam Phật học là Hội có sức ảnh hưởng lớn nhất. Do vậy, chúng tôi xin được tập trung đi sâu phân tích một số đặc điểm của Hội này.

    Về thành phần tham gia, có 3 thành phần chính: Thứ nhất là những người tân học, có bằng cấp cao về Tây học và Hán học. Họ là những vị quan lại giữ chức cao trong triều đình, nhưng đã về trí sĩ như Nguyễn Đình Hòe, Nguyễn Khoa Tân, Phạm Quỳnh hay trong hoàng tộc như Ưng Bình, Viễn Đệ, các trí thức như Lê Thanh Cảnh, Lê Đình Thám, Trương Xướng, Nguyễn Khoa Toàn và một số phụ nữ như Cao Xuân Xang, Công Tôn Nữ Thị Bân, Hồ Thị Thể Anh… Đây là những người học kinh, giảng pháp theo phương pháp mới, chủ trương chấn hưng Phật giáo cho phù hợp với thời đại. Thứ hai là những nhà nho danh tiếng, trong đó có người đỗ đại khoa như Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, và một số nhà văn như Phan Khôi, nữ sĩ Đạm Phương. Đây còn là những nhà hoạt động chính trị xã hội. Họ hiểu Phật giáo là một thành phần cốt lõi của văn hóa dân tộc và chủ trương chấn hưng Phật giáo để củng cố tinh thần dân tộc. Thứ ba và cũng là thành phần quan trọng nhất trong công cuộc chấn hưng Phật giáo ở miền Trung là giới Tăng sĩ. Dưới sự vận động của Thiền sư Giác Tiên, các Tăng sĩ có tâm huyết với sự tồn vong của Phật giáo như Thiền sư Phước Hậu, Tịnh Hạnh, Mật Khế, Mật Nguyện, Mật Thể, Trí Thủ, Đôn Hậu,… đã tích cực chung tay xây dựng và phát triển Hội An Nam Phật học. 

    Mục đích và tôn chỉ thành lập của Hội nhằm: “Thiệt hành và truyền bá đạo Phật. Trong hội quán, không được luận bàn về chính trị và công kích các tôn giáo đã có chỗ đứng trong bản xứ”⁽⁴⁾. Mặt khác, “làm hậu thuẫn để chấn hưng và duy trì phát triển Phật giáo, làm việc hữu ích và thống nhất đạo pháp. Bảo trì các vị tăng già có giới hạnh, có khả năng hướng dẫn Phật tử, nhất là những người có chí nguyện với công đức Phật sự. Hướng dẫn, giải thích giáo lí Phật giáo, những nếp sống đạo vị, lòng tâm thành hướng thiện. Hướng dẫn giúp nhau đào tạo, tu dưỡng chính bản thân một cách xứng đáng, thực hiện trong gia tộc và xã hội, tạo niềm tin vào đạo hạnh của Phật giáo. Công bố và hoạt động cho lí tưởng từ bi, chống thù hận, chia rẽ và gây chiến tranh”.⁽⁵⁾

    Về cơ cấu tổ chức, đứng đầu Hội là Ban Trị sự gồm có 2 người Chánh và Phó Hội trưởng, tiếp đến là hai người Chánh - Phó Thư ký, Chánh - Phó Thủ quỹ, ba người kiểm soát viên và cuối cùng là hai cố vấn. Toàn Ban Trị sự gồm có 11 người đều do các cư sĩ đảm nhiệm. Hội An Nam Phật học lại thỉnh các vị Thiền sư đức cao, vọng trọng để lập nên Ban Chứng minh Đạo sư cho Hội. Đồng thời, thỉnh các Tăng, Ni có nhiệt tâm chấn hưng Phật giáo vào Ban giảng sư. 

    Về cách thức tổ chức, trên hết là Hội An Nam Phật học, Hội quán đóng ở chùa Từ Đàm, Huế. Dưới Hội là Tỉnh hội, dưới nữa là cấp huyện thì có các Chi hội, mỗi chi hội gồm nhiều Khuôn hội tại các làng xã và cuối cùng là các Vức. Mỗi Vức đều sinh hoạt tại các Khuôn hội của mình. Đứng đầu mỗi Khuôn hội là Khuôn trưởng và Ban Trị sự của Khuôn gọi là Tịnh Độ. Hội viên của Khuôn hội có cả nam lẫn nữ và không kể về mặt tuổi tác. Riêng ở Huế “từ năm 1933 đến năm 1935 đã có 5 Khuôn hội là Bến Ngự, Cầu Đất, Đập Đá, Phường Đúc, Diệu Đế. Đến khoảng từ năm 1941 - 1942 thì Khuôn hội  đã có mặt khắp các làng xã”⁽⁶⁾. 

    Xét từ cơ cấu đến cách thức tổ chức có thể nói rằng, Hội An Nam Phật học là “một dạng nguyên thủy của một Giáo hội Phật giáo có quy mô toàn quốc”⁽⁷⁾. Nếu như ở Nam kỳ và Bắc kỳ, cơ cấu tổ chức các Hội Phật giáo chỉ bao gồm 2 cấp là Trung ương Hội và Ban Đại lý Hội thì ở Trung Kỳ đã hình thành cơ cấu tổ chức gồm 6 cấp là Trung ương Hội, Tỉnh hội, Huyện hội, Chi hội, Khuôn hội và Vức. Với cơ cấu tổ chức này cho phép Hội An Nam Phật học tạo nên những mối quan hệ hành chính đạo chặt chẽ giữa các cấp, giữa các Tăng tín đồ Phật giáo với quần chúng nhân dân. Bên cạnh đó, nếu như ở Nam kỳ và Bắc kỳ chúng ta không thấy sự hình thành tổ chức theo cơ cấu dọc, thì ở An Nam Phật học Hội đã có sự tổ chức chặt chẽ theo cơ chế hàng dọc từ trung ương xuống đến địa phương và ngược lại. Tính chính đáng của Hội càng thêm khẳng định khi mô hình tổ chức của Hội chính thức được chính quyền trung ương phê chuẩn và cho phép hoạt động. Nguyệt san Viên Âm số 12 năm 1935 đã viết: “Sự thể càng thêm khẳng định khi chúng ta biết mô hình tổ chức này lại được chính nhà vua phê chuẩn, cho thấy tính chính đáng và hợp pháp của An Nam Phật học Hội trên dải đất miền Trung do triều đình Huế cai quản”⁽⁸⁾. Tiếng vang của Hội chắc chắn là một nguồn động lực mạnh mẽ để Phật giáo tiến thêm trên con đường chấn hưng trong phạm vi toàn quốc.

    Cùng với sự ra đời của những tổ chức cơ sở của một Giáo hội trong tương lai, chúng ta đã chứng kiến một loại hình Giáo hội hoàn toàn mới ra đời vào năm 1932 là An Nam Phật học Hội. Trước đó năm 1931, Nam kỳ Nghiên cứu Phật học Hội ra đời, song tổ chức này không thể làm hình mẫu cho một Giáo hội trong tương lai. Muộn hơn, vào năm 1935, ở ngoài Bắc cũng hình thành Bắc kỳ Phật giáo Hội, nhưng tổ chức này cũng không thể có được một mô hình tổ chức nào khả dĩ làm mẫu cho một Giáo hội mới. Vì vậy, “có thể xem An Nam Phật học Hội là hình mẫu của một Giáo hội toàn quốc vào năm 1951, khi Tăng già và cư sĩ của sáu tổ chức Phật giáo tiến hành đại hội thống nhất lần thứ nhất tại chùa Từ Đàm (Huế)”⁽⁹⁾. 

    Từ năm 1950, sự phát triển của phong trào chấn hưng Phật giáo trên cả 3 miền đất nước đã đặt ra yêu cầu bức thiết phải thống nhất Phật giáo trong toàn quốc. Báo chí ở Bắc - Trung - Nam đều đăng tải nhiều bài viết nói lên nguyện vọng thống nhất của Phật giáo đồ trong cả nước. Ở miền Bắc, Hòa thượng Tố Liên trong một bài viết giải thích về lý do thành lập Giáo hội Tăng già Bắc Việt đã nói lên ý muốn thống nhất: “Ta phải tuân theo mục đích của Hội Phật giáo quốc tế là thống nhất lực lượng Phật giáo, theo đà tiến triển thì phải thống nhất lực lượng từng xứ sở rồi đi đến thống nhất Phật giáo toàn quốc để gia nhập cơ quan thống nhất Phật giáo quốc tế”⁽¹⁰⁾. Ở trong Nam, Cư sĩ Nguyễn Văn Khỏe, Hội trưởng Hội Phật học Nam Việt gửi thư tới Phật tử trong cả nước bày tỏ nguyện vọng thống nhất Phật giáo. Bức thư có đoạn viết: “Ở Bắc cũng như ở Trung, công cuộc hoằng pháp lợi sinh trong vòng 4 - 5 năm dù gặp phải cảnh khó đã và đang mãnh tiến rất có quy củ. Nội việc Hội Phật giáo Bắc Việt thành lập được trường Bảo trợ giáo dục nhi đồng, thâu thập, nuôi dưỡng, dạy nghề cho một số trẻ em lúc đầu vài chục, nay đến non 200 đủ chứng minh hễ muốn là làm được. Đề xướng việc lập Hội Phật học chúng tôi còn có cái thâm ý đi đến chỗ Bắc - Trung - Nam sẽ bắt tay nhau thành một khối phát triển quảng đại và thống nhất trên nguyên tắc cũng như trong hành động”⁽¹¹⁾. Tại miền Trung, Hòa thượng Thích Trí Quang trong một bài viết Hãy bước tới Phật giáo toàn quốc đã nói lên ý nguyện thống nhất Phật giáo đồ miền Trung: “Phải bước tới Phật giáo toàn quốc, thống nhất Phật giáo, đấy là nguyện vọng từ lâu, nguyện vọng duy nhất của toàn thể Phật tử xuất gia cũng như Phật tử tại gia… Nguyện vọng thống nhất có từ lâu và là nguyện vọng duy nhất, nguyện vọng thiết tha của Phật tử”⁽¹²⁾. 

    Trước yêu cầu của đông đảo Tăng - tín đồ Phật giáo, ngày 6/5/1951, Hội nghị Phật giáo thống nhất toàn quốc Việt Nam đã long trọng khai mạc tại chùa Từ Đàm (Huế), với sự tham dự của 51 vị đại biểu đại diện cho Phật giáo đồ trên khắp cả nước. Hội nghị đã nhất trí bản Điều lệ và Nội quy của Hội, bầu ra một Ban Trị sự với nhiệm kì ba năm. Hòa thượng Thích Tịnh Khiết được suy tôn làm Hội chủ, Thượng tọa Thích Trí Hải làm Phó Hội chủ. Hội lấy tên là Tổng hội Phật giáo Việt Nam, trụ sở đặt tại Huế và lấy ngày Phật đản hàng năm làm ngày kỷ niệm thành lập Tổng hội Phật giáo Việt Nam.  

    Sự ra đời của Tổng hội Phật giáo Việt Nam năm 1951 là đỉnh cao và là sự kết thúc giai đoạn một (1920-1951) trong phong trào chấn hưng Phật giáo ở Việt Nam thế kỷ XX, mở ra một thời kì mới - thời kì mà Phật giáo Việt Nam có sự chuyển hóa về chất trong cuộc tranh đấu chống lại chế độ độc tài Ngô Đình Diệm và bảo vệ sự vẹn toàn của Đạo pháp. Mặc dù, sự thống nhất Phật giáo lần thứ nhất này còn có nhiều hạn chế, song nó đã thực sự tạo nên những nguồn sức mạnh vô cùng lớn lao cho cuộc đấu tranh của Tăng tín đồ Phật tử sau này. Sau gần 20 thế kỷ du nhập và đồng hành cùng dân tộc, đây là lần đầu tiên Phật giáo đồ trong cả nước có chung một mái ấm thực sự và cùng nhau thể hiện những khát vọng của mình. Điều quan trọng hơn là chính từ mái ấm này, đã tạo nên sức mạnh đoàn kết cho Phật giáo Việt Nam vượt qua pháp nạn năm 1963, tiếp tục khẳng định vị thế của mình trong lòng dân tộc. 

    2.2. Hình thành và xây dựng các tổ chức đoàn thể các cấp - tạo đà và lực cho phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963

    Theo trình tự của thời gian, các đoàn thể Phật giáo miền Trung đã được tập hợp dưới một tổ chức thống nhất với tên gọi là Gia đình Phật tử. Tiền thân của nó chính là từ những Ban Đồng Ấu được hình thành từ năm 1935. Bước vào những năm 40 của thế kỷ XX, chính sách đánh lạc hướng thanh niên vào những giấc mộng ru êm của thực dân Pháp được tiến hành đến mức độ tinh vi và có hiệu quả mạnh. Văn chương lãng mạn của Tự Lực Văn Đoàn với hàng trăm cuốn tiểu thuyết, được thanh niên nam nữ say mê đọc đến quên ăn, quên ngủ, nền tảng đạo đức gia đình truyền thống bị rạn nứt. Bên cạnh đó, thực dân Pháp lại tiến hành các hoạt động như Phong trào Hướng Đạo đoàn, Phong trào Quốc Anh đoàn, trong tất cả các trường học, hướng giới thanh niên vào con đường tài hoa son trẻ để lãng quên bổn phận và nghĩa vụ đối với dân tộc, với tổ quốc. Văn hóa, tôn giáo, đời sống thôn quê hầu như bị thế lực ngoại bang thống trị bóp nghẹt. Trong hoàn cảnh đó, một nhóm thanh niên khoảng 12 người, xuất phát từ các gia đình Phật giáo truyền thống đã cùng nhau lập “Đoàn thanh niên Phật học Đức Dục” dưới sự dẫn dắt của Cư sĩ Lê Đình Thám và dưới sự bảo trợ của Hội An Nam Phật học. Mục đích của Đoàn là “tập hợp đội ngũ thanh niên trí thức nghiên cứu Phật giáo với tinh thần mới có tính chất tổng hợp và so sánh; nhận định tư tưởng Phật giáo dưới ảnh hưởng của nền khoa học và tư tưởng hiện đại; mở các lớp triết học, so sánh nghiên cứu ba tôn giáo Phật giáo, Khổng giáo, Lão giáo dành cho các thanh niên Tân học; dùng các hình thức phổ biến như báo chí, sách truyện tiến đến thành lập các đoàn thể thanh niên Phật giáo”⁽¹³⁾. 

    Đến năm 1947, Tổng Trị sự Hội An Nam Phật học quyết định cải tổ chương trình tu học, hợp nhất các tổ chức trên thành một tổ chức thống nhất lấy tên gọi là Gia đình Phật hóa phổ. Mục đích của Gia đình Phật hóa phổ là “đào tạo những Phật tử chân chính và xây dựng hạnh phúc trên nền luân lí đạo Phật, với châm ngôn là Hòa thuận - Tin yêu - Vui vẻ”⁽¹⁴⁾. 

    Nhìn chung, do những người sáng lập là các thanh niên trí thức có tinh thần yêu nước, nên các hoạt động của hai tổ chức trên ít nhiều mang màu sắc dân tộc, đạo đức, truyền thống; phản ứng lại tinh thần nô dịch, ngoại lai và trụy lạc trong xã hội đương thời. Nội dung hoạt động của Gia đình Phật hóa phổ chủ yếu tập trung vào “Đức dục” và “Trí dục” cho thanh thiếu niên theo tinh thần Phật giáo được chấn hưng và cải cách. 

    Từ miền Trung, Gia đình Phật hóa phổ đã phát triển ra các vùng miền trên khắp cả nước. Ở miền Nam, cư sĩ Nguyễn Văn Thục đã thành lập Gia đình Phật hóa phổ Chân Tri Sài Gòn tại chùa Sùng Đức. Năm 1950, Gia đình Phật hóa phổ Chân Tri đã dời về chùa Phật Quang (Sài Gòn) và đổi danh hiệu là Gia đình Phật hóa phổ Chánh Giác. Ở miền Bắc, Gia đình Phật hóa phổ Minh Tâm đã được thành lập ở Hà Nội vào năm 1950. Cũng trong khoảng thời gian này, một số Gia đình Phật hóa phổ khác được thành lập ở miền Bắc như Thiên Tuệ, Liên Hoa, Phổ Quang, Minh Đạo, Từ Quang… Sự phát triển mạnh mẽ của các Gia đình Phật hóa phổ đã đặt ra yêu cầu về sự hợp nhất nhằm thống nhất về cách thức tu học, sinh hoạt cũng như đường lối hoạt động. Đến tháng 4 năm 1951, cùng với sự kiện thống nhất Phật giáo trong toàn quốc, Ban lãnh đạo Phật giáo Việt Nam đã triệu tập Đại hội Huynh trưởng Gia đình Phật hóa phổ toàn quốc tại chùa Từ Đàm (Huế), gồm đại biểu của 8 tỉnh miền Trung và đại diện của các Gia đình Phật hóa phổ ở hai miền Nam - Bắc. Mục đích của Đại hội là báo cáo về tình hình sinh hoạt, phát triển của Gia đình Phật hóa phổ tại các vùng miền, trao đổi kinh nghiệm xây dựng Gia đình Phật hóa phổ, thảo luận nội quy và vấn đề tên gọi… Tại đại hội này, tên gọi của Gia đình Phật hóa phổ được đổi thành Gia đình Phật tử Việt Nam. Đồng thời, Đại hội cũng đã thống nhất bản nội quy Gia đình Phật tử nhằm: “Huấn luyện thanh thiếu và đồng niên Phật tử về phương diện trí dục, đức dục và thể dục trên nền tảng Phật giáo, để đào tạo những Phật tử chân chính”⁽¹⁵⁾.

    Đại hội Huynh trưởng đánh dấu một bước phát triển cả về số lượng lẫn chất lượng của Gia đình Phật tử. Với sự phát triển đáng kể như vậy, Gia đình Phật tử đã trở thành một lực lượng quan trọng trong phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam chống chính sách kì thị tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Đoàn sinh của những Gia đình Phật tử đã tham gia tích cực vào các cuộc biểu tình của Phật tử lúc này. “Họ thường là lực lượng mũi nhọn đi đầu cầm Phật kỳ, trướng, biểu ngữ trong các cuộc biểu tình đó. Do vậy, khi bị quân đội của chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp, họ là những người bị thương vong trước tiên”⁽¹⁶⁾. “Cuộc đàn áp đẫm máu của chính quyền Ngô Đình Diệm làm nhiều người bị thương đêm 8-5-1963 ở Đài phát thanh Huế, trong đó có một thanh nữ 20 tuổi, số còn lại gồm 2 nam và 5 nữ ở lứa tuổi thiếu niên… không hề làm lung lay ý chí đấu tranh của Tăng Ni, tín đồ Phật tử”⁽¹⁷⁾. Sau sự kiện này, tổ chức sinh viên Phật tử Sài Gòn ở các nơi liên tiếp ra lời hiệu triệu cho học sinh, sinh viên đứng lên đấu tranh. Đoàn Sinh viên Phật tử đã ra lời hiệu triệu: “Chúng ta, toàn thể sinh viên và học sinh Phật tử không thể làm ngơ trước tình thế gay go này, cũng không thể ngồi yên nhìn các Tăng Ni tự thiêu để rồi mất xác vào tay chính quyền”⁽¹⁸⁾. Hưởng ứng lời kêu gọi trên, hàng ngàn sinh viên Phật tử Huế đã tham gia biểu tình, tuyệt thực “thề nguyện đem tính mạng của mình để hiến cho 5 nguyện vọng của Phật giáo liên hệ đến lý tưởng tự do, bình đẳng”⁽¹⁹⁾. Phong trào tranh đấu của học sinh, sinh viên Phật tử cũng như sự lãnh đạo tối cao từ các vị Tăng Ni, cư sĩ của Gia đình Phật tử đã góp phần vào việc làm suy yếu và sụp đổ chính quyền Ngô Đình Diệm, từng bước đánh bại bọn xâm lược và tay sai, biểu hiện ý thức dân tộc, lòng yêu nước của đông đảo Tăng, tín đồ Phật giáo. Chính chính sách kì thị, phân biệt tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm “đã tạo điều kiện cho Gia đình Phật tử Phát triển, thu hút đông đảo thanh thiếu niên tham gia và là lực lượng đi đầu trong các cuộc đấu tranh bảo vệ Phật giáo, chống chế độ độc tài gia đình trị, chống bạo quyền, chống chiến tranh phi nghĩa”⁽²⁰⁾.

    Cách thức tổ chức Gia đình Phật tử hết sức chặt chẽ; đường hướng giáo dục thanh thiếu niên mang những sắc thái độc đáo, phương pháp giáo dục linh hoạt, hợp với từng lứa tuổi; phối hợp nhiều môn học khác nhau… Tất cả đều được xây dựng trên nền tảng và tinh thần Phật giáo. Qua đó, góp phần đào tạo ra hàng vạn thanh niên nam nữ mục đích và lý tưởng sống cao đẹp - đó chính là sự kết hợp hài hòa giữa đạo và đời, giữa Phật pháp và xã hội, giữa tự do tín ngưỡng với độc lập và khát vọng độc lập, thống nhất. Chính vì vậy, Gia đình Phật tử đã sớm trở thành nơi hội tụ của nhiều thanh niên và trí thức có tâm huyết với sự tồn vong của đạo pháp và dân tộc. Cần phải nói thêm rằng, giới lãnh đạo phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung đã sớm nắm bắt được xu thế và yêu cầu của thời cuộc. Bởi vì, chấn hưng Phật giáo không những chỉ dừng lại ở việc chỉnh đốn tăng hạnh của các bậc Tăng già, xiển dương các giá trị Phật giáo hay là đào tạo tăng tài mà nó còn phải làm mới các giá trị Phật giáo, làm cho Phật giáo ngày càng trở nên phù hợp với xu hướng phát triển của thời đại. Ngay từ những ngày đầu của phong trào, Ban lãnh đạo Phật giáo miền Trung đã tích cực chú trọng đến việc giáo dục và đào tạo thế hệ trẻ - là thế hệ ươm mầm cho sự phát triển của Phật giáo sau này và xem đây là một hoạt động trọng tâm. Do vậy, đến khi các tổ chức đoàn thể thống nhất với tên gọi là Gia đình Phật tử, Phật giáo miền Trung đã đóng góp một lực lượng khá đông đảo những thành phần làm trụ cột cho các hoạt động của Gia đình Phật tử trên khắp cả nước, đặc biệt là đối với phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 đại đa số thành phần tham gia phong trào đều là quần chúng Tăng Ni, Phật tử tươi trẻ. 

    2.3. Đào tạo Tăng Ni làm trụ cột cho phong trào Phật giáo năm 1963

    Một cơ thể Phật giáo khỏe mạnh sẽ cho phép cơ thể đó chống lại được nhiều yếu tố khách quan từ bên ngoài tác động vào. Hẳn nhiên, khi sức đề kháng của cơ thể bị suy giảm nó sẽ kéo theo sự xuống cấp của nhiều bộ phận trong cơ thể ấy. Vào những năm đầu thế kỷ XX, cũng như thực trạng chung của Phật giáo trên toàn quốc, Phật giáo miền Trung đã bộc lộ những dấu hiệu của sự suy yếu. Đó là tình trạng “tăng đồ trong nước dần dần sa vào con đường trụy lạc, cờ bạc, rượu chè, đắm trước thanh sắc”⁽²¹⁾. Số lượng Tăng sĩ thiếu học vấn cũng như khá đông các vị thầy chùa, tức là thành phần mang áo Tăng sĩ nhưng lại chuyên đi cúng trong dân gian bất kể cúng gì: Đám ma, đám chay, cầu an, cúng dường sao giải hạn… Chính hai thành phần trên cũng tự họ xa rời và làm cho dân chúng xa rời các bậc chân truyền Chánh pháp, làm mất uy tín của Phật giáo trong nhân dân. Sự kiện này làm cho những người nhìn xa trông rộng lo âu. Làm thế nào để kết hợp “chư sơn Tự Tăng” (chỉ các vị xuất gia ở chùa) lại với nhau để có một đường lối phát triển Phật giáo đúng đắn, hợp với quy luật tiến hóa của nhân loại, thứ nữa là phải giải quyết nạn thất học trong Tăng giới, nhằm đào tạo một lớp sư tăng trẻ tuổi để những người này trở thành thông kinh điển nhà Phật. Trước năm 1920 ở miền Trung cũng như trong toàn quốc chưa có cơ sở đào tạo chính thức về Phật học. Mãi đến khi Hội An Nam Phật học ra đời, các Phật học đường mới tuần tự được thành lập. Các Phật học đường mở ra nhằm đào tạo Tăng Ni có tài năng, đức độ làm nòng cốt cho tiến trình phát triển của Phật giáo ở miền Trung nói riêng và Phật giáo Việt Nam nói chung trong giai đoạn chấn hưng cũng như sau này. 

    Hình thức đào tạo tăng tài đầu tiên làm nền tảng cho sự ra đời của các Phật học đường đó là các “Đạo tràng” do các ngài Huệ Pháp, Tâm Tịnh… tổ chức. “Cứ vào mùa hạ, vị hòa thượng ở chùa tập trung một số đệ tử giảng Kinh - Luận - Luật bằng Hán văn ghi chép rất đơn giản. Bàn ghế ngồi không cần thiết, ngồi ở bàn, ở giường và thậm chí ngồi trên nền. Dẫu sao người học hiểu được và hành trì tu chứng thăng tiến là tốt”⁽²²⁾. Hình thức thứ hai là “Sơn môn học đường” do Đại sư Giác Tiên tổ chức tại chùa Trúc Lâm (Huế). Các Thiền sư Mật Khế, Mật Nguyện, Mật Thể, Mật Hiển, Cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám là những người có vai trò to lớn đối với phong trào chấn hưng Phật giáo sau này đã theo học ngay từ những khóa đầu tiên. 

    Năm 1933, Thiền sư Giác Tiên cùng đệ tử là Mật Khế đã khai giảng lớp học “An Nam Phật học đường” đầu tiên tại chùa Vạn Phước (Huế), nhận 50 Tăng sinh chưa thọ Sa-di giới vào học. Đến năm 1935, lớp học thứ hai do Thiền sư Giác Tiên và Mật Khế tổ chức tại chùa Trúc Lâm (Huế). Chương trình học được hoạch định làm hai cấp là tiểu học và đại học. Sau khi tốt nghiệp tiểu học, học tăng thụ Sa-di giới và đủ điều kiện học lên đại học. Tốt nghiệp đại học, học tăng được thụ Tì-kheo giới. Sau khi học xong đại học, học tăng có thể ở lại trường ghi tên vào lớp Tham cứu, lớp học này cũng được tổ chức trong vòng 5 năm. “Điểm tích cực của chương trình này là xây dựng một chương trình đào tạo tăng tài rõ ràng với hai cấp học cho mỗi học tăng, số lượng học phần cụ thể cho mỗi năm, số lượng năm học cho mỗi cấp. Tuy nhiên, hạn chế của chương trình này là chương trình học quá nặng và còn nhiều chỗ chưa hợp lý”⁽²³⁾. 

    Đến năm 1944, một chương trình học mới được xây dựng thành 3 cấp sơ đẳng, trung đẳng và cao đẳng. So với chương trình học được hoạch định vào năm 1934, chương trình học lần này thực tế hơn và đã có bổ sung một số tác phẩm mới như những sách giảng lục của Thiền sư Thái Hư và Đại Viên. Đồng thời, để được vào học, học tăng phải trải qua một kỳ khảo thí với trình độ căn bản là: Đậu sơ học Pháp - Việt; biết đọc và biết viết chữ Hán; thông thạo chữ Quốc ngữ, có thể dịch một bài kinh luận từ chữ Hán ra chữ Quốc ngữ và một vài câu Quốc văn ra chữ Hán. 

    Song song với việc hoạch định chương trình học tập, Hội An Nam Phật học tích cực khuyến khích mở các Phật học đường tại các cấp cơ sở. Đồng thời, Hội còn ban hành những chỉ dẫn cụ thể về thể thức thành lập Phật học đường: Về mặt tài chính, cần có từ 100 đến 150 đồng để làm phương tiện chuẩn bị cư xá cho học tăng và lộ phí cho giảng sư. Vì vậy, Hội An Nam Phật học kêu gọi các tín đồ hữu tâm mỗi người bảo trợ một hoặc hai học tăng từ 10 đến 15 năm, mỗi năm đóng góp 3 đồng cho các học tăng. Nếu thiếu phương tiện thì hai hoặc ba người hợp tác để bảo trợ một học tăng. Sau khi đủ 40 học tăng thì có thể mở lớp học. Đối với trường học, chọn chùa rộng rãi, khí hậu tốt không sinh bệnh, các Tăng sĩ cư trú nổi tiếng là giới hạnh tinh nghiêm. Vì vậy, trụ trì chùa có thể là ít học nhưng phải là người tu hành chân chính. Đối với giảng sư, chọn trong số các vị Tăng sĩ địa phương hai vị giảng sư, một vị Trưởng một vị Phó. Vị trụ trì nếu là người có khả năng thì mời tham gia vào việc giảng dạy. Nếu chưa có thầy giỏi thì chỉ nên mở một lớp sơ đẳng cho giới Sa-di mà thôi. Đối với học tăng, chọn những chú tiểu thông minh và phúc hậu, con nhà hiền lành từ mười tới hai mươi tuổi lập nên lớp sơ đẳng. Mỗi lớp chỉ nên nhận từ 30 đến 40 người. Những học tăng không thi đậu lên lớp, nhất là đối với những người trẻ không có khả năng tu học thì cho về quê. Ban đầu chỉ mở một lớp và khi có cơ sở rộng rãi sẽ mở thêm. 

    Ngoài ra, để nâng cao trí năng cho Tăng Ni, cư sĩ, Hội cho thỉnh và dịch nhiều kinh từ chữ Hán sang chữ Quốc ngữ như Kinh Thủ Lăng Nghiêm, Kinh Kim Cang Bát Nhã, Kinh Ưu Bà Tắc Giới…, và mỗi tháng định kì giảng kinh hai lần tại chùa Từ Quang (Huế). Bên cạnh đó, Hội còn gửi một số Tăng sĩ ra nước ngoài du học được chu cấp học phí trong quá trình học tập.

    Có thể nhận thấy rằng, chương trình giáo dục trong phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung trên đây là hết sức tích cực. Nhờ có đường hướng giáo dục đúng đắn, khoa học và sự tham gia giảng dạy của các bậc tôn túc có trình độ học vấn, có phương pháp giảng dạy nên đã thu hút được đông đảo Tăng tín đồ theo học. Đến trước năm 1963, hệ thống trường học của Hội An Nam Phật học đã phát triển rộng rãi khắp dải đất miền Trung. Hàng vạn Tăng sinh được đào tạo về mặt chuyên môn cũng như được giáo dục về tư tưởng lối sống đều xuất phát từ các mái trường của Phật giáo miền Trung đã kịp thời bổ sung nguồn nhân lực trong cuộc đấu tranh chống lại chính sách kì thị tôn giáo của Ngô Đình Diệm. Những trí thức mới này đã có những cách nhìn nhận mới về Phật giáo về trách nhiệm của họ với sự tồn vong của đạo pháp của dân tộc. Do vậy, họ đã tích cực đấu tranh bảo vệ sự trường tồn của đạo pháp, bảo vệ nền độc lập tự do của đất nước. Trong phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, dưới nhiều hình thức khác nhau, các phần tử trí thức này luôn đóng vai trò là những người “châm ngòi”, là lực lượng nòng cốt đi đầu trong các cuộc đấu tranh.

    Như vậy, cùng với những bước tiến của phong trào chấn hưng ở hai miền Nam - Bắc, Phật giáo miền Trung đã từng bước kiện toàn các cấp học, đổi mới nội dung và phương pháp học tập; xây dựng và mở rộng các Phật học đường, đào tạo được Tăng Ni trụ cột, làm bước đầu trong quá trình phát triển Phật giáo Việt Nam nói chung, miền Trung nói riêng cũng như đặt nền móng cho việc thống nhất Phật giáo sau này. Những vị lãnh đạo cao cấp trong Phật giáo Trung ương cũng như các tỉnh đều xuất thân từ các Phật học đường tại miền Trung như chư vị Hòa thượng - Thượng tọa Thích Thiện Hoa, Thiện Hòa, Thiện Siêu, Trí Quang, Thiện Minh, Trí Tịnh, Trí Thủ, Mật Thể, Mật Nguyện, Mật Khế, Mật Hiển, Đôn Hậu, Tịnh Khiết ⁽²⁴⁾… Đây cũng chính là những thành viên làm nòng cốt cho phong trào dấn thân của Phật giáo vào năm 1963. Bàn về vấn đề này, Trần Quốc Tuấn trong công trình Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX đã viết: “Điều đáng chú ý là những nhân vật Phật giáo đóng vai trò lãnh đạo trong phong trào đấu tranh Phật giáo năm 1963 đều đã xuất hiện với những chức vụ cao trong Giáo hội. Đó là trường hợp của Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, Hội chủ Ban Quản trị Trung ương Tổng hội Phật giáo Việt Nam. Ngài đã đứng mũi chịu sào trong các cuộc đấu tranh quyết liệt đối với chế độ Ngô Đình Diệm”⁽²⁵⁾.  

KẾT LUẬN

    Có thể nói, phong trào chấn hưng Phật giáo miền Trung diễn ra vào nửa đầu thế kỷ XX có ý nghĩa lịch sử quan trọng. Nó đã tạo ra một bước ngoặt trong tiến trình phát triển của Phật giáo Việt Nam trong những năm tháng tiếp theo. Bởi vì, với công cuộc chấn hưng này, lần đầu tiên trong lịch sử, Phật giáo Việt Nam có sự đổi mới căn bản tổ chức Tăng đoàn Giáo hội và hình thức đào tạo tăng tài. Mặc dù thực dân Pháp chưa cho phép thành lập Tổng hội Phật giáo trong cả nước, nhưng sự ra đời của Hội Phật giáo ba kỳ Bắc - Trung - Nam và chi hội Phật giáo ở các tỉnh đã thúc đẩy hoạt động tôn giáo của đạo Phật ở Việt Nam tiến lên phía trước. Hoạt động đào tạo Tăng Ni không dừng lại ở các tổ đình, các khóa hạ dưới mái chùa, mà đã tiến tới thành lập các trường lớp đào tạo tăng tài từ sơ cấp đến cao cấp rất quy củ và có hệ thống gắn liền với việc đi sâu nghiên cứu Phật học. Hơn nữa phương tiện truyền bá và hoằng dương Phật pháp lúc này là báo chí, và xuất bản với chữ Quốc ngữ đơn giản dễ học. Việc sử dụng chữ Quốc ngữ để phổ biến giáo lí của đạo Phật cũng góp phần thúc đẩy việc học chữ Quốc ngữ trong quần chúng nhân dân.

    Trên một phương diện khác, phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Trung có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong giới Phật giáo và ngoài xã hội. Chấn hưng Phật giáo đã đưa Phật giáo trở lại đúng với truyền thống và vai trò, vị trí của Phật giáo trong xã hội Việt Nam. Chấn hưng Phật giáo là bước chuẩn bị để Phật giáo Việt Nam - với vai trò “Hộ quốc an dân”, tiếp bước cùng dân tộc Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp và kháng chiến chống Mỹ. Chấn hưng Phật giáo tạo ra nguồn mạch để sau này, khi đất nước thống nhất, non sông quy về một mối, năm 1981, giới Phật giáo Việt Nam đã đi đến quyết định thống nhất Phật giáo, thành lập Giáo hội Phật giáo Việt Nam - ngôi nhà chung của Phật giáo Việt Nam. Với những ý nghĩa đó, phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Trung nói riêng và phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam nói chung được ví như một cuộc cách mạng về Phật giáo. Xin đừng hiểu “cách mạng” theo nghĩa thông thường là “thay cũ đổi mới” mà hãy hiểu tác động và sự ảnh hưởng, hay đúng hơn là ý nghĩa của phong trào.

TS. Nguyễn Tất Thắng

Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Huế

Dương Thanh Mừng

Học viên Cao học, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Huế
 

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Thích Hải Ấn, Hà Xuân Liêm (2006), Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Nxb Văn hóa Sài Gòn, Tp. Hồ Chí Minh.

2. Ban Tôn giáo Chính phủ (1995), Một số tôn giáo ở Việt Nam, Nxb Hà Nội.

3. Lê Cung (2008), Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, Nxb Thuận Hóa, Huế.

4. Lê Tâm Đắc (2012), Phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Bắc Việt Nam (1924 - 1954), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 

5. Lê Tâm Đắc - Nguyễn Đức Sự, “Vài nét về các đoàn thể Phật giáo Việt Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 1, 2011, tr.19 - 28. 

6. Nguyễn Đại Đồng, “Nhìn lại tiến trình thống nhất Phật giáo Việt Nam trong thế kỷ XX”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 4, 2008, tr.14 - 21.

7.  Lê Văn Đính, “Về lịch sử hình thành và hoạt động của Gia đình Phật tử trong Phật giáo Việt Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 3, 2004, tr.26 - 35. 

8. Gia đình Phật tử Việt Nam, Tài liệu tu học bậc trí, tr.142.

9. Thích Trung Hậu, Thích Hải Ấn (2011), Chư tôn thiền đức và cư sĩ hữu công Phật giáo Thuận Hóa, tập 1, Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh.

10. Thích Trung Hậu, Thích Hải Ấn (2011), Chư tôn thiền đức và cư sĩ hữu công Phật giáo Thuận Hóa, tập 2, Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh.

11. Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, tập 3, Nxb Văn học Hà Nội, Hà Nội, tr.102.

12. Mục “Luận đàn: Chúc từ của cụ Chánh Hội trưởng Nguyễn Khoa Tân”, Nguyệt san Viên Âm, số 12, năm 1935, tr. 64.

13. Mục “Thế gian thuyết”, Nguyệt san Viên Âm, số 2, 1934, tr.32 - 35.

14. Nguyệt san Viên Âm, số 21, năm 1936, tr.59 - 60.

15. Thích Trí Quang, “Hãy bước tới Phật giáo toàn quốc”, Nguyệt san Viên Âm, số 99, 1950, tr.3 - 5.

16. Thích Mật Thể (1960), Việt Nam Phật giáo sử lược, Minh Đức tái bản và phát hành, Huế. 

17. Trần Thiều, “Khái lược sự phát triển của Phật giáo Thừa Thiên Huế giai đoạn 1930 - 1945”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 4, 2006, tr.25 - 32.

18. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), “Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX”, Nxb Từ điển Bách Khoa, Hà Nội, tr.108.

19. Quốc Tuệ (1967), Cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam, Nxb Sài Gòn, tr.84.
 

---

1. Lê Tâm Đắc (2012), Phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Bắc Việt Nam (1924 - 1954), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.12.    

2. Dẫn theo Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, tập 3, Nxb Văn học, Hà Nội, tr.27 - 28.    

3. Mục “Thế gian thuyết”, Nguyệt san Viên Âm, số 2, 1934, tr.35.    

4. Mục “Thế gian thuyết”, Nguyệt san Viên Âm, số 2, 1934, tr.35.    

5. Trần Thiều, “Khái lược sự phát triển của Phật giáo Thừa Thiên Huế giai đoạn 1930 - 1945”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 4, 2006, tr.26.    

6. Thích Hải Ấn, Hà Xuân Liêm (2006), Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Nxb Văn hóa Sài Gòn, Tp. Hồ Chí Minh, tr.388.    

7. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), “Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX”, Nxb Từ điển Bách Khoa, Hà Nội, tr.108.    

8. Mục “Luận đàn: Chúc từ của cụ Chánh Hội trưởng Nguyễn Khoa Tân”, Nguyệt san Viên Âm, Số 12, năm 1935, tr. 64.    

9. Nguyễn Quốc Tuấn, Sđd, tr.112.    

10. Nguyễn Đại Đồng, “Nhìn lại tiến trình thống nhất Phật giáo Việt Nam trong thế kỷ XX”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 4, 2008, tr.17.    

11. Nguyễn Đại Đồng, Tlđd, tr.18.    

12. Thích Trí Quang, “Hãy bước tới Phật giáo toàn quốc” Nguyệt san Viên Âm, số 99, 1950, tr.3.    

13. Lê Văn Đính “Về lịch sử hình thành và hoạt động của Gia đình Phật tử trong Phật giáo Việt Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 3, 2004, tr.27.    

14. Lê Văn Đính, Tlđd, tr.28.    

15. Gia đình Phật tử Việt Nam, Tài liệu tu học bậc trí, tr.142.    

16. Lê Tâm Đắc - Nguyễn Đức Sự, “Vài nét về các đoàn thể Phật giáo Việt Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 1, 2011, tr.23.    

17. Lê Cung (2008), Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr.168.    

18. Quốc Tuệ (1967), Cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam, Nxb Sài Gòn, tr.84.    

19. Lê Cung (2008), Sđd, tr.194.    

20. Ban Tôn giáo Chính phủ (1995), Một số tôn giáo ở Việt Nam, Nxb Hà Nội, tr.234.    

21. Thích Mật Thể (1960), Việt Nam Phật giáo sử lược, Minh Đức tái bản và phát hành, Huế, tr.233.    

22. Thích Hải Ấn, Hà Xuân Liêm (2006), Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Sđd, tr.393.    

23. Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, Sđd, tr.102.    

24. Về vai trò cụ thể của các vị Hòa thượng trong phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, xin xem thêm công trình: Chư tôn thiền đức và cư sĩ hữu công với Phật giáo Thuận Hóa, tập 1 - 2, của tác giả Thích Trung Hậu và Thích Hải Ấn, do Nhà xuất bản Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh ấn hành năm 2011. Tiểu sử Danh tăng Việt Nam thế kỷ XX, tập 1 - 2 của tác giả Thích Đồng Bổn, Thành hội Phật giáo TP. Hồ Chí Minh ấn hành, năm 2011.    

25. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), “Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX”, Nxb Từ điển Bách Khoa, Hà Nội, tr.140.    

    Chế độ Ngô Đình Diệm do Mỹ dựng lên để phá hoại hiệp thương tổng tuyển cử thống nhất đất nước mà Hiệp định Giơnevơ (1954) quy định, tạo điều kiện cho Mỹ thiết lập chủ nghĩa thực dân mới, chiếm đóng lâu dài miền Nam Việt Nam. Mặc dù Mỹ-Diệm ra sức rêu rao về một chính quyền Cộng hòa, tự do, dân chủ, trong đó có tự do tín ngưỡng, tôn giáo, nhưng chế độ Ngô Đình Diệm ở miền Nam nước ta (1955-1963) thực chất là một chế độ bóp nghẹt tự do dân chủ trong đó có tự do tín ngưỡng, tôn giáo. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm vào năm 1963, trong đó có một nguyên nhân không thể không kể đến đó là kỳ thị và đàn áp tôn giáo.

    Bài viết này đi vào phân tích nguyên nhân tôn giáo ở hai nội dung kỳ thị và đàn áp tôn giáo mà theo chúng tôi là hai nguyên nhân quan trọng nhất tạo nên Phong trào Phật giáo năm 1963 của Tăng Ni, Phật tử miền Nam (tiêu biểu là Sài Gòn – nay là thành phố Hồ Chí Minh và Huế, thuộc tỉnh Thừa Thiên-Huế hiện nay) làm nên đòn giáng trực tiếp khiến cho chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ.

    Sự kiện năm 1963 chỉ là giọt nước tràn ly của những sự kiện được tích hợp trước đó, có thể nói là ngay từ trước khi Ngô Đình Diệm được Mỹ dựng lên với một chế độ phụ thuộc vào Mỹ.

CHÍNH SÁCH KỲ THỊ TÔN GIÁO, TÍN NGƯỠNG CỦA CHÍNH QUYỀN NGÔ ĐÌNH DIỆM

    Trở lại lịch sử, khi mà cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân Việt Nam bước vào giai đoạn cuối, việc thất bại của thực dân Pháp chỉ còn tính theo thời gian, Mỹ đã toan tính cơ hội chiếm đóng lâu dài Việt Nam. Một mặt Mỹ chuẩn bị con bài chính trị mà người đứng đầu là Ngô Đình Diệm, một tu sĩ của đạo Công giáo, mặt khác Mỹ gấp rút chuẩn bị cơ sở vật chất, trong đó đáng kể là cuộc di cư, đưa người dân là tín đồ Công giáo miền Bắc vào miền Nam làm hậu thuẫn cho Mỹ-Diệm. Bởi Mỹ nhận ra chính sách lợi dụng tôn giáo mà chủ yếu là Công giáo mà thực dân Pháp lợi dụng vào xâm lược và nô dịch nhân dân Việt Nam là chính sách thâm độc và có hiệu quả. Trong khi đó Công giáo ở miền Nam trước cuộc di cư số lượng tín đồ và lực lượng chống cộng là nhỏ bé so với Công giáo miền Bắc. Vì vậy Mỹ-Diệm thực hiện ý đồ lôi kéo giáo dân đặc biệt là tầng lớp giáo sĩ phản động chống cộng từ miền Bắc di cư vào Nam càng nhiều càng tốt.

    Cuối tháng 6 năm 1954, trong khi Hội nghị Giơnevơ đang tiến hành thì ngày 30-6 năm 1954 Đài phát thanh AFP (Pháp) loan tin: Trong cuộc họp báo chí, Tổng thống Mỹ Aixenhao có ý định “tổ chức một cuộc di cư có kế hoạch dân chúng Việt Nam từ Bắc vào Nam nếu Hiệp định đình chiến được ký kết”. Kể từ đó đế quốc Mỹ rất ráo riết thực hiện ý đồ của họ. Trong vòng tháng 7 năm 1954, Mỹ bỏ ra 45 triệu đồng tiền Đông Dương cho bọn tay sai chi tiêu về việc di cư. Trong việc làm này Mỹ đặc biệt dựa vào Ngô Đình Diệm và bọn giáo sĩ phản động tập hợp quanh Ngô Đình Diệm lúc bấy giờ.

    Trong hội nghị “Liên minh chống cộng châu Á” họp tại Sài Gòn tháng 3 năm 1957, Ngô Đình Diệm lớn tiếng hô hào “chúng ta đừng quên vũ khí chân lý sẵn có trong kho tàng tôn giáo. Sử dụng vũ khí đó là mục tiêu của liên minh chống cộng châu Á”⁽¹⁾.

    Năm 1960 khi sang thăm Đài Loan, Ngô Đình Diệm tâm sự với Tưởng Giới Thạch rằng “Tôn giáo là một vũ khí hiệu nghiệm”⁽²⁾.

    Trong thời gian từ năm 1954 đến năm 1956 có khoảng 800.000 người Công giáo, khoảng 2/3 dân số người Công giáo miền Bắc lúc bấy giờ di cư vào Nam.⁽³⁾ Số linh mục, giám mục di cư là 809 chiếm 72%.⁽⁴⁾

    Giáo dân miền Bắc di cư vào Nam được Mỹ-Diệm ban đầu tập trung vào các trại tị nạn. Đầu năm 1958 Mỹ-Diệm giao cho Bùi Văn Lương, Tổng ủy trưởng Tổng ủy Di cư kiêm cả chức Tổng ủy trưởng Tổng ủy Doanh điền. Bùi Văn Lương cho chuyển hàng vạn giáo dân di cư đến định cư tại các khu doanh điền lập ra ở khắp miền Nam nhất là ở miền Tây Nam bộ, Tây Nguyên và các vùng dọc biên giới mênh mông miền Nam Việt Nam – Campuchia.

    Cùng với việc lập ra các khu doanh điền là việc tái lập các xứ, họ đạo Công giáo cho người di cư tại vùng đất mới. Thông thường người dân di cư thường gom lại theo địa bàn cư trú trước đây ở miền Bắc. Có thể là cư dân của một làng, một xã, huyện, một tỉnh hoặc có thể một vài tỉnh. Sự hoài niệm quê hương và cũng để cho dễ có điều kiện nhận biết, liên hệ với nhau, thường thì xứ, họ đạo mới lấy tên địa danh ngoài Bắc đặt tên cho xứ, họ đạo Công giáo mới. Có những làng già nửa thậm chí là hơn thế di cư vào Nam, sống cụm lại với nhau lấy tên là làng cũ đặt tên cho họ đạo mới ví dụ họ Tân Sa Châu là cư dân của làng Sa Châu (Nam Định) di cư vào.

    Họ đạo Phát Diệm là cư dân gom lại của giáo phận Phát Diệm. Họ đạo Bùi Phát là cư dân tập hợp của hai giáo phận Bùi Chu và Thái Bình v.v… Linh mục chánh xứ là linh mục miền Bắc di cư vào. Linh mục Cao Văn Luận, người có công trong việc dàn xếp đưa Ngô Đình Diệm về miền Nam, nhận xét về khối người Công giáo di cư 1954 như sau: “Chính số người di cư lúc bấy giờ đã làm bừng dậy tinh thần dân tộc, lòng thương yêu rộng lớn, tình đoàn kết chân thật và tạo được khối quần chúng thuần nhất ủng hộ ông Diệm”⁽⁵⁾.

    Ngay từ những ngày đầu được đưa về miền Nam, Ngô Đình Diệm đã thực hiện ý định mà ông ta từng ấp ủ là thành lập một đảng chính trị đối lập với Đảng Lao động Việt Nam, một chính đảng của giai cấp công nhân Việt Nam được thành lập từ năm 1930, được gọi là đảng Cần lao – Nhân vị (hay đảng Cần Lao) (sẽ trình bày ở phần dưới đây). Chính quyền Ngô Đình Diệm tuy không tuyên bố lấy Công giáo làm quốc đạo nhưng những gì diễn ra cho thấy đó là một chính quyền căn bản dựa trên Công giáo cả về hệ tư tưởng lẫn lực lượng vật chất. Trong khi đề cao Công giáo, chính quyền Ngô Đình Diệm lại kỳ thị các tôn giáo khác, chủ yếu là Phật giáo. Chỉ thị số 10 của Phủ Tổng thống (Diệm), lấy lại Đạo dụ của chế độ thuộc địa, quy định: “Tất cả các hiệp hội tôn giáo, văn hóa, thể dục, chỉ trừ Công giáo, không được quyền mua các bất động sản nếu không có phép riêng của Phủ Tổng thống”. Bản văn của Đạo dụ đặt Công giáo ra ngoài, các tôn giáo khác trong đó có Phật giáo bị hạ xuống hàng các hiệp hội văn hóa thể thao.

    Đây rõ ràng là chính sách kỳ thị tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm.

    Trở lại vấn đề đảng Cần lao - Nhân vị (đảng Cần lao). Đây là một đảng chính trị do Ngô Đình Diệm lập ra với học thuyết Duy linh – Nhân vị. 

    Chủ nghĩa Duy linh – Nhân vị là một lý thuyết, một triết lý gồm 2 phần: Chủ nghĩa Duy linh và chủ nghĩa Nhân vị.

    Chủ nghĩa Duy linh

    Bao gồm những quan điểm chung nhất về giai cấp thống trị, về thế giới và con người, tức nhân vị.

    Chủ nghĩa Nhân vị

    Là những quan niệm chung của giai cấp thống trị về con người và xã hội, trên cơ sở những tư tưởng, nền tảng của chủ nghĩa Duy linh.

    Về một số quan hệ của Công giáo với thuyết Nhân vị và Đảng Cần lao Nhân vị, Linh mục Trần Tam Tỉnh viết: “(Ngô Đình Diệm) chỉ chấp nhận một đảng duy nhất là Cần lao, được thành lập và khuynh loát bởi ông em Ngô Đình Nhu, làm nòng cốt cho cái ông gọi là Phong trào Cách mạng quốc gia. Phong trào này được tổ chức theo cơ cấu của một chính thể quốc gia, có tất cả bộ chân rết như bộ máy chính quyền từ trên xuống dưới khiến bất cứ ai muốn được thành tỉnh trưởng, quận trưởng, xã trưởng, giáo sư hay công chức, đều phải là đảng viên Cần lao. Hệ tư tưởng của Đảng và của phong trào là “thuyết vị nhân”. Chỉ có một trường đào tạo duy nhất là “Trung tâm đào tạo nhân vị”, do một người anh của Tổng thống là Giám mục địa phận Vĩnh Long, Ngô Đình Thục sáng lập. Là Công giáo hay không bất kỳ, tất cả công chức đều phải qua một khóa học tập ít nhất là một tháng tại đó. Các lớp học đều do các linh mục đảm nhiệm, nhồi nhét những khái niệm về nhân bản con người được Thiên Chúa sáng tạo, giảng về những điều lầm lạc của Phật giáo, Khổng giáo, về các tội ác của Cộng sản… Cuộc “tẩy não” này do chính các linh mục thực hiện. Họ là những người chỉ biết có triết học kinh viện Tây Âu và “đã tiếp thụ tại Rôma các khái niệm về Phật giáo do các cố cựu Thừa sai dạy cho” (Lời thú nhận của Giám mục Thục).⁽⁶⁾

    Cần nhấn mạnh rằng Công giáo trước Cộng đồng Vatican II (1962-1965) không chấp nhận các tôn giáo khác ngoài nó. Công cuộc truyền giáo phát triển đạo Công giáo ở Việt Nam từ buổi đầu và sau đó là hàng mấy thế kỷ thuộc về các Thừa sai (linh mục nước ngoài) đến truyền bá và rao giảng. Trong não trạng của các Thừa sai đều coi Phật giáo và các tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống Việt Nam là tà đạo, đạo rối, đạo của ma quỷ. Và dĩ nhiên là họ gạt ra ngoài. Đó là một trong những nguyên nhân dẫn đến chính sách cấm đạo của nhà nước phong kiến Lê – Nguyễn, đặc biệt là các đời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức. Chính sách cấm đạo của nhà Nguyễn dù “có những hạt nhân hợp lý” nhưng đã không hợp lòng dân, vi phạm quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo của người dân. Di hại mà chính sách này để lại trong lịch sử là hết sức nặng nề. Có thể nói đây là một bài học lịch sử về chính sách tự do tín ngưỡng, tôn giáo và chính sách đoàn kết tôn giáo trong đại đoàn kết toàn dân tộc.

    Ở một đoạn khác trong cuốn “Thập giá và lưỡi gươm”, Linh mục Trần Tam Tỉnh nhận xét: “Từ năm 1955 đến năm 1963 là thời vàng son của chủ nghĩa cha chú, với những lợi ích thật chẳng có bao nhiêu, nhưng với những hà lạm gây nhiều tiếng tăm hơn, nhất là trong khi dân chúng gồm 90% là ngoài Công giáo mà bị kìm hãm dưới một thứ “Chính phủ Công giáo”. Khắp nơi, ở thành phố cũng như tại nông thôn chiếc áo chùng thâm là biểu tượng của quyền thế”⁽⁷⁾.

    Tác giả Chu Bằng Lĩnh, trong cuốn Đảng Cần lao viết: “Những chiến sĩ Công giáo ở trong nước có ý định lập một đảng chống Cộng tích cực, lấy tên đảng Cần lao để đối chọi với Đảng Lao động Việt Nam. Một số chiến sĩ Công giáo lưu vong, trong đó có ông Ngô Đình Diệm tại Nữu Ước và Ba Lê lại có ý định lập đảng lấy chủ thuyết nhân vị làm nền tảng. Chủ thuyết nhân vị này không phải là một sáng kiến mới mẻ gì trong lĩnh vực triết học, mà nó đã có từ hàng thế kỷ trước trong lập thuyết của Thiên Chúa giáo”.⁽⁸⁾

    Đảng Cần lao trên thực tế được chia làm 3 vùng. Ngô Đình Cẩn, một kẻ ít học nhưng khét tiếng chống Cộng tự coi mình là lãnh tụ tổ chức đảng Cần lao tại miền Trung. Đảng Cần lao tại Sài Gòn và những nơi có dân Công giáo di cư miền cao nguyên được coi là đảng Cần lao Ngô Đình Nhu. Còn một đảng Cần lao nữa tại vùng địa hạt Vĩnh Long đó là đảng Cần lao Ngô Đình Thục.

    Các tỉnh ở miền Trung nhất là ở vùng Thừa Thiên Huế, đảng Cần lao của Ngô Đình Cẩn không phát triển mạnh được vì gặp phải lực lượng Phật giáo và lực lượng các đảng phái như Quốc dân đảng, Tân Đại Việt… Vào thời kỳ phát triển nhất số lượng đảng viên của Cần lao là 300.000 người.⁽⁹⁾ Số lượng đảng viên này phần lớn được Cẩn phát triển ở các xứ, họ đạo Công giáo, một phần là do Cẩn và bọn đàn em mở rộng phát triển ra các làng Lương (làng mà ở đó cư dân vừa có thể theo Phật giáo hoặc chỉ có cảm tình với Phật giáo chủ yếu là thờ cúng ông bà). Thời kỳ này người ta thấy ở miền Trung rất nhiều làng cải đạo gia nhập Công giáo để tránh những hệ lụy. Nhiều nhân vật “người Lương” muốn được tiến thân cũng phải gia nhập đảng nghĩa là cải đạo theo Công giáo. Không ít cơ sở thờ tự của Phật giáo và các tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống bị phá bỏ, thay vào đó là cơ sở thờ tự của Công giáo. Trong thời kỳ này Nguyễn Văn Thiệu người mà sau đó ít năm được làm Tổng thống của “nền đệ nhị cộng hòa” đã “bỏ đời theo đạo” vào đảng Cần lao rắp tâm mưu tính cho những nấc thang chính trị.

    Phát triển đạo để phát triển đảng viên đảng Cần lao, việc làm của Ngô Đình Cẩn thích hợp với đường hướng “mở rộng nước Chúa” của Giáo hội Công giáo. Ngô Đình Cẩn có lần nói trước mọi người “Tất cả việc Cẩn làm ở miền Trung đều là vì Chúa và Giáo hội”.⁽¹⁰⁾

    Mục đích hành động của Cần lao Ngô Đình Cẩn có thể tóm tắt được bằng khẩu hiệu: “Ba chống, ba vâng”.

    - Chống cộng sản, chống Phật giáo, chống đảng phái quốc gia.

    - Vâng lời các Cha, vâng lời Cẩn, vâng lời Diệm.

    Phát triển đảng vào quân đội, Cẩn thực sự lúng túng về lý thuyết, nhân cơ hội đó Giám mục Phạm Ngọc Chi âm mưu biến Cần lao thành đảng của Công giáo. Khẩu hiệu hành động “Ba chống, ba vâng” được thay bằng khẩu hiệu “Vì Chúa và cho Giáo hội”.

    Coi các tôn giáo khác là hiệp hội, đề cao Công giáo với một “chính quyền Công giáo”, biến đảng Cần lao thành đảng của Công giáo, chính quyền Sài Gòn thực sự là một chính quyền bóp nghẹt tự do tôn giáo. Một chính sách đi ngược với truyền thống của dân tộc Việt Nam và thời đại. Đó là nguyên nhân quan trọng đầu tiên dẫn đến sự sụp đổ của chính quyền này.

    Nhưng còn một nguyên nhân khác cần được nhắc đến đó là việc chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tôn giáo trong đó có đàn áp Phật giáo. Đây là hệ quả tất yếu của chính sách kỳ thị tôn giáo.

CHÍNH SÁCH ĐÀN ÁP TÔN GIÁO CỦA CHÍNH QUYỀN NGÔ ĐÌNH DIỆM

    Nét đặc trưng trong đời sống tôn giáo của xã hội miền Nam thời Mỹ-ngụy là xã hội đa tôn giáo. Ngoài Phật giáo, Công giáo, Tin Lành ở Nam bộ còn là nơi phát tích của nhiều tôn giáo và các ông Đạo. Như Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa đặc biệt là đạo Cao Đài và Phật giáo Hòa Hảo. Thời chính quyền Ngô Đình Diệm, hai tôn giáo này đều có lực lượng vũ trang riêng, âm mưu biến vùng đất có tín đồ của họ thành khu tự trị.

    Trước tình hình đó, để thâu tóm quyền hành thực hiện âm mưu chống Cộng của Mỹ-Diệm, Ngô Đình Diệm kêu gọi các giáo phái hợp nhất lực lượng vũ trang và sáp nhập vào quân đội ngụy quyền. Khi biện pháp kêu gọi không được các giáo phái ủng hộ, Ngô Đình Diệm thực hiện một số thủ đoạn và những cuộc đàn áp đẫm máu như: Cắt những khoản tài trợ cho các giáo phái, đánh vào hoạt động kinh tế của họ, đưa tay chân cốt cán xâm nhập vào hàng ngũ những người đứng đầu giáo phái để mua chuộc, chia rẽ. Những bộ phận của từng giáo phái có hành động chống đối đều bị Ngô Đình Diệm huy động ngụy quân đàn áp, khủng bố, đánh dẹp.

    Đối với đạo Cao Đài, một lực lượng gồm 5.000 người do trung tướng Nguyễn Thành Phương đã ra hàng Ngô Đình Diệm. Một lực lượng khác của Phật giáo Hòa Hảo do thiếu tướng Nguyễn Giác Ngộ cũng “trở về với quốc gia Đệ nhất Việt Nam cộng hòa”. Tuy nhiên Ngô Đình Diệm vẫn không kêu gọi được nhóm Phật giáo Hòa Hảo của đại tá Lê Quang Vinh, tự Ba Cụt với một lực lượng vũ trang gồm 1.760 người.

    Trước tình hình đó, ngụy quyền Sài Gòn ra lệnh giải tán quân đội Cao Đài, hủy bỏ các đặc quyền dành cho giáo phái. Cao Đài ở trong một tình trạng phân hóa đặc biệt, đa số các tướng lĩnh buộc phải đầu hàng ngụy quyền Sài Gòn.

    Năm 1955, Nguyễn Thành Phương thành lập ban Thanh trừng để thanh lọc hàng ngũ Cao Đài. Trong số đạo hữu bị bắt có hai người con gái của Hộ pháp Phạm Công Tắc.

    Ngày 19-2-1956, Phủ Tổng thống (ngụy quyền Sài Gòn) ra thông báo: Đức Hộ pháp Phạm Công Tắc đã rời bỏ Tây Ninh, tình hình nơi đây rối ren nên chính phủ theo yêu cầu của các vị chức sắc Cao Đài và tướng Dương Thành Cao ra lệnh cho quân đội tới bảo vệ Tòa thánh Tây Ninh. Ngụy quyền tung tin này, lấy đó làm cớ hợp thức hóa đánh dẹp lực lượng Cao Đài, chiếm Tòa thánh Tây Ninh, Thánh địa của đạo. Hộ pháp Phạm Công Tắc chạy sang Campuchia và chết tại đó năm 1959. Từ đó, sau những lần xung đột dữ dội giữa quân ngụy Sài Gòn với lực lượng vũ trang của các giáo phái, các lực lượng vũ trang của các giáo phái do không cân sức về thực lực với ngụy quân dần dần tan rã. Hệ thống lãnh đạo của Phật giáo Hòa Hảo và Cao Đài bị đàn áp, nhiều cấp lãnh đạo bị tù đày, một số lãnh đạo bị thủ tiêu, một số phải tìm đường lánh nạn. Hoàn cảnh đó buộc Cao Đài và Phật giáo Hòa Hảo phải lui dần về vị trí tôn giáo, tín ngưỡng, với ý định “chờ thời”. Trong việc đàn áp giáo phái, Diệm huy động cả giáo sĩ, tín đồ Công giáo. Những linh mục chống cộng khét tiếng như Lê Hữu Từ, Hoàng Quỳnh… từng “làm mưa làm gió” ở khu Công giáo tự trị Bùi Chu – Phát Diệm⁽¹¹⁾ được tham gia cầm quân đi trấn áp.⁽¹²⁾

    Như vậy trong đời sống chính trị miền Nam dần dần chỉ còn hai tôn giáo lớn là Phật giáo và Công giáo.

    Như phần trên trình bày, Ngô Đình Diệm sử dụng Đạo dụ số 10 coi các tôn giáo ngoài Công giáo là hiệp hội. Đạo dụ số 10 do “cựu hoàng đế” Bảo Đại ký với Pháp ngày 06-08-1950 trên một chiếc tàu của thực dân Pháp cắm neo tại vịnh Hạ Long (Hòa thượng Trí Quang vận động bà Từ Cung mẹ vua Bảo Đại để phá bỏ âm mưu của Pháp phá hoại Phật giáo, Pháp đã không thi hành)⁽¹³⁾. Khi Ngô Đình Diệm truất phế “cựu hoàng đế” Bảo Đại, xé bỏ nhiều giấy tờ, đạo dụ, sắc chế, cáo biểu dưới khẩu hiệu là “bài phong, phản đế” nhưng không xé bỏ Đạo dụ số 10 có lợi cho chính quyền Ngô Đình Diệm. “Đến thời Ngô Đình Diệm (1955-1963), trong bảng nghi lễ của các học đường vẫn không có lễ Phật đản là đương nhiên, nhưng lễ Noen lại được nghỉ đến 15 ngày”⁽¹⁴⁾. Ngày 9-1-1956 chính quyền Ngô Đình Diệm ra Dụ số 4 hủy bỏ ngày lễ Phật đản trong danh sách cho các học đường, công chức và binh sĩ. Điều này gây nên sự công phẫn trong dư luận xã hội nói chung và Tăng Ni, Phật tử miền Nam nói riêng. Ngày 13-1-1956, Hòa thượng Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam Thích Tịnh Khiết gửi kháng thư với Ngô Đình Diệm. Sau đó Đại hội Phật học Việt Nam họp tại chùa Phước Hòa từ 15-17/1/1956 và Đại hội lần 2 Tổng hội Phật giáo tại chùa Ấn Quang ngày 21-4-1956 gửi thỉnh nguyện thư và văn bản yêu cầu chính quyền Diệm công nhận ngày lễ Phật đản và buổi sáng ngày lễ Trung nguyên rằm tháng Bảy thay cho buổi chiều. Cuối cùng Ngô Đình Diệm phải chấp nhận cho các công sở nghỉ trọn ngày lễ Phật đản năm 1957”.⁽¹⁵⁾

    Những việc làm thực tế của chính quyền Ngô Đình Diệm với Phật giáo để làm giảm uy thế của Phật giáo rất đa dạng.

    “Trong âm mưu đẩy lùi những hoạt động kinh tế của Phật tử, chính quyền Diệm tìm cách vu khống họ là hoạt động chính trị, tra tấn, bắt giam, xử tù họ, có người bị giết hại. Điển hình là vụ ông Vĩnh Cơ, Hội trưởng Hội Phật giáo Nguyên thủy tại Đà Nẵng, một nhà buôn gạo bị tòa Đại hình sơ thẩm ngày 28-8-1956, kết án 10 năm khổ sai và tịch thu gia sản. Ngày 15-10, Ban Quản trị Phật giáo Nguyên thủy tại Đà Nẵng gửi thư tới Ngô Đình Diệm phản đối việc này và khẳng định “ông Vĩnh Cơ là một tín đồ Phật giáo rất chân thật, có công sáng lập Hội Phật giáo Nguyên thủy. Gia sản hiện hữu của ông do sự làm ăn buôn bán cần cù lâu năm mà có”.

    - Trên núi Thiên Bút, tỉnh Quảng Ngãi vốn có nền cũ của Phật giáo, chính quyền Ngô Đình Diệm tìm cách cưỡng chiếm để “Công giáo xây nhà thờ. Tín đồ Phật giáo địa phương phản ứng quyết liệt. Cuộc đấu tranh giữ chùa trên núi Thiên Bút kéo dài cho đến năm 1963, chính quyền buộc phải hoãn việc xây nhà thờ Công giáo.

    - Ngày 27-7-1961, tại Cà Mau, ngụy quân bắn hàng loạt đạn cối vào chùa Cao Dân, xã Tân Lộc khi 200 đồng bào và sư sãi Khmer đang làm lễ nhập hạ, làm 20 người chết và bị thương.

    Đó chỉ là một vài vụ việc cụ thể được ghi lại trong cuốn Phật giáo Việt Nam (từ khởi thủy đến 1981) của Bồ Đề Tân Thanh – Nguyễn Đại Đồng (Nxb Văn học, 2011, tr.322-333). Nhưng bao trùm hơn là việc chính quyền Ngô Đình Diệm dựa vào Công giáo, chèn ép kỳ thị Phật giáo. Cuốn sách trên cho biết: “Ngô Đình Diệm còn lợi dụng Công giáo, gắn chiêu bài và xúi giục người Công giáo chống cộng. Bắt người Lương và Phật tử phải theo đạo Thiên Chúa, nhận rửa tội và gia nhập đạo Công giáo sẽ được ra khỏi trại giam”. Cùng vấn đề này, cuốn Lịch sử Phật giáo xứ Huế của Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2001, tr.476) viết: “Đối với dân gian từ năm 1954 đến năm 1963, chế độ Ngô Đình Diệm đã giết chết, bắt giam, tra tấn Phật giáo đồ; dụ dỗ cải đạo, cấm Phật tử đi lễ chùa”.

    Tất cả những sự kiện trên để rồi chính quyền Ngô Đình Diệm đi đến một cuộc tàn sát, bắt bớ đẫm máu Phật giáo miền Nam mà Phật giáo gọi là pháp nạn năm 1963. (Sự việc được nhiều báo cáo khoa học trong cuộc hội thảo này trình bày nên chúng tôi không nói lại).

 * * *

    Chính sách kỳ thị, đàn áp tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm là sự kiện thứ hai trong lịch sử dân tộc Việt Nam (như trình bày ở trên, sự kiện thứ nhất do nhà Nguyễn dưới các triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức gây ra). Biện pháp mà hai chính quyền thực hiện có nhiều điểm khác nhau, nhưng tác hại mà nó để lại là giống nhau. Đó là nguy cơ dẫn đến sụp đổ chế độ và làm phương hại đến đoàn kết tôn giáo trong khối đoàn kết toàn dân tộc.

    Cuộc đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm năm 1963 đã là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến “nền đệ nhất cộng hòa” bị sụp đổ. Anh em Diệm, Nhu bị quân đảo chính giết chết một cách thê thảm, gia đình họ Ngô tan tác. Phật giáo miền Nam trải qua pháp nạn ngày càng siết chặt đoàn kết đội ngũ, củng cố, phát triển tôn giáo. Số lượng chùa xây dựng ngày một nhiều.

    Qua cuộc pháp nạn, Phật giáo miền Nam càng nhận ra đường lối tôn trọng tự do tôn giáo sáng ngời của Đảng Cộng sản Việt Nam, ủng hộ cách mạng miền Nam tiến tới đấu tranh thống nhất nước nhà. Hàng triệu Phật tử tham gia vào cuộc kháng chiến, hàng trăm ngàn Tăng, Ni, trong đó có những bậc cao tăng ra bưng biền, làm chiến khu tham gia kháng chiến chống Mỹ của Tăng Ni, Phật tử miền Nam và tinh thần đoàn kết dân tộc.

    Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước ở miền Nam toàn thắng, đất nước thống nhất, có vai trò to lớn của Tăng Ni, Phật tử miền Nam.

    Năm 1981, Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành lập. Phật giáo miền Nam với các hệ phái gia nhập vào ngôi nhà chung Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Tăng Ni, Phật tử cùng thực hiện đường hướng hành đạo “Đạo pháp – Dân tộc – Chủ nghĩa xã hội” được Đại hội Phật giáo Việt Nam lần thứ nhất đề ra và tiếp tục duy trì cho đến nay.

PGS. TS. Nguyễn Hồng Dương

Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo 
thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam
 

---

1. Huỳnh Lý: Mỹ-Diệm và đạo Thiên Chúa ở miền Nam, Nxb Phổ thông, Hà Nội, 1962, tr.1.    

2. Huỳnh Lý: Mỹ-Diệm và đạo Thiên Chúa ở miền Nam, Sđd, tr.1.    

3. Nguyễn Đức Lộ: Cơ cấu tổ chức, sinh hoạt theo giáo xứ của người Công giáo di cư năm 1954 tại Nam bộ (Nghiên cứu trường hợp Hố Nai, Đồng Nai và Cái Sắn, Cần Thơ). Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo. Số 12-2012, tr.38.    

4. Linh mục Trần Tam Tỉnh: Thập giá và lưỡi gươm, Nxb Trẻ, 1988, tr.113.    

5. Cao Văn Luận: Bên dòng lịch sử, Sài Gòn, 1972, tr.253.    

6. Linh mục Trần Tam Tỉnh. Thập giá và lưỡi gươm. Sđd, tr.122-123.    

7. Linh mục Trần Tam Tỉnh. Thập giá và lưỡi gươm. Sđd, tr.124.    

8. Chu Bằng Lĩnh. Đảng Cần lao. Nxb Đồng Nai, 1971, tr.7.    

9. Chu Bằng Lĩnh: Đảng Cần lao. Sđd, tr.316.    

10. Chu Bằng Lĩnh: Đảng Cần lao. Sđd, tr.322.    

11. Bùi Chu thuộc Giao Thủy (Nam Định), Phát Diệm thuộc Kim Sơn (Ninh Bình).    

12. Về sau Ngô Đình Diệm không tin vào một số giáo sĩ di cư đã quay sang “sửa gáy” họ. Một linh mục bị Diệm kết tội buôn lậu, đem ra tòa xử. Hoàng Quỳnh được giải ngũ về xứ trông nom chiên Chúa. Lê Hữu Từ không còn vai trò gì, lui về giữ một chức vụ có tiếng mà không có thực quyền “Chủ tịch Trung tâm tôn giáo”. Báo Đời sống của Phạm Ngọc Chi bị đóng cửa. Linh mục chủ bút bị ra tòa lãnh án 18 tháng tù.    

13. Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm. Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2001, tr.473.    

14. Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm: Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Sđd, tr.476.    

15. Bồ Đề Tân Thanh, Nguyễn Đại Đồng: Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến năm 1981. Nxb Văn học, 2011, tr.333, 334.    

    Sự kiện đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963  đã được nghiên cứu, bàn luận từ nhiều góc độ: Lịch sử, sự kiện, nhân vật, văn hóa, tôn giáo, chính trị v.v… Bài viết của tôi trên phương diện tôn giáo, chỉ xin luận bàn thêm về sự kiên này từ việc nghiên cứu các văn bản, tài liệu của Cục Hồ sơ lưu trữ Bộ Ngoại giao Mỹ những năm 1961 – 1963 với mục đích làm rõ hơn quan điểm, thái độ của một số chính khách, nhà chính trị, ngoại giao Mỹ về sự kiện mà trong các văn bản, tài liệu họ vẫn gọi chung là sự “khủng hoảng Phật giáo” (Crisis Buddhism).

    Đây là những văn bản, tài liệu, điện tín, báo cáo tình hình, nhận định, đánh giá sự kiện chủ yếu của Đại sứ quán Mỹ ở miền Nam Việt Nam và Bộ Ngoại giao Mỹ, tôi đặc biệt quan tâm đến các tài liệu từ 8/3/1963 đến 15/6/1963. Với hàng trăm tài liệu, văn bản, thư khẩn, điện báo v.v... trao đổi qua lại giữa Bộ Ngoại giao Mỹ và Đại sứ quán Mỹ ở miền Nam Việt Nam, nhưng tài liệu này tôi lấy ra từ trang web: history state, gov. (sử liệu của Bộ Ngoại giao Mỹ). Nhóm biên tập của tập tin từ 1961 – 1963 cho biết họ đã nghiên cứu lựa chọn các tài liệu, điện tín, văn kiện, báo cáo tình hình v.v... để làm rõ 5 nhiệm vụ sau:

    1. Việc thảo luận và xây dựng chính sách ở Washington.

    2. Việc triển khai, thực hiện các chính sách ở miền Nam Việt Nam.

    3. Mối quan hệ giữa Chính phủ Hoa Kỳ, chính quyền Nam Việt và các lực lượng bất đồng về chính kiến ở Nam Việt.

    4. Đánh giá của tình báo Hoa Kỳ và những âm mưu đảo chính tiềm năng.

    5. Tình hình tham gia của quân đội Mỹ tại Việt Nam.⁽¹⁾  

    Tôi bắt đầu từ bức điện khẩn của Bộ Ngoại giao Mỹ gửi tới Đại sứ quán Mỹ tại Nam Việt Nam để làm rõ kế hoạch của người Mỹ ở Việt Nam. Trong tài liệu từ 61-71⁽²⁾ (Document), Chính phủ Mỹ thể hiện rất rõ những kế hoạch chính trị và quân sự của mình nhằm thúc đẩy “chiến lược chiến tranh đặc biệt”, xin được tóm tắt những điểm cơ bản sau:

    1. Tìm cách tăng uy tín của Ngô Đình Diệm và Chính phủ Việt Nam Cộng hòa ở Hoa Kỳ và trên trường quốc tế.

    2. Tăng cường sức mạnh, uy tín quốc gia Nam Việt dưới sự hướng dẫn của Đại sứ Nolting.

    3. Tăng cường mối quan hệ chặt chẽ giữa Mỹ và chính quyền Nam Việt.

    4. Cải thiện mối quan hệ giữa chính quyền Sài Gòn với các quốc gia trong khu vực, đặc biệt biệt là với Nhà nước Campuchia.

    5. Thỏa thuận với Nhà nước Campuchia về việc kiểm soát chặt chẽ biên giới chung giữa hai quốc gia.

    6. Hợp tác với Chính phủ Việt Nam trong quy hoạch, sử dụng hiệu quả nguồn viện trợ về kinh tế và quân sự trong mục đích chống lại  Cộng sản.

    7. Đàm phán, xây dựng kế hoạch và cam kết ngoại giao về sự có thể hiện diện quân đội Mỹ ở Nam Việt.

    8. Đánh giá ý nghĩa chính trị của việc tăng số lượng quân đội VNCH lên 200.000 quân.

    9. Đại sứ Nolting được quyền tổ chức, liên kết với tất cả các lực lượng cần thiết ở trong và ngoài nước để thực thi Điều 1 và Điều 2.

    Về quân sự:

    1. Xây dựng hàng rào điện tử để giám sát, cảnh báo hoạt động của Việt Cộng.

    2. Thực hiện chương trình tăng số lượng quân đội từ 170.000 – 200.000.

    3. Bổ sung, tăng cường chuyên gia, cố vấn quân sự Mỹ ở Việt Nam từ 20.000 lên 40.000.

    4. Gia tăng sức mạnh quân sự, khả năng tác chiến của quân lực VNCH.

    5. Cung cấp, hỗ trợ tài chính, quân sự cho lực lượng bảo an, dân vệ với số lượng  68.000 quân.

    6. Hỗ trợ tài chính, cung cấp trang thiết bị quân sự về Hải, Lục, Không quân cho quân lực VNCH.

    7. Huấn luyện, đào tạo lực lượng đặc nhiệm cho quân đội VNCH.

    8. Thành lập các tổ chức quân sự quốc tế ở Đông Nam Á, giúp Mỹ và chính quyền Nam Việt chống lại thế lực Cộng sản.

    9. Kiểm tra, đánh giá lực lượng quân lực VNCH để có thể thực hiện cam kết sự hiện diện của quân đội Mỹ ở Nam Việt Nam.

    Có thể thấy những quan tâm của Nhà Trắng ở Nam Việt là thực hiện chiến lược “Phản ứng linh hoạt trên phạm vi toàn cầu”, trong đó Việt Nam là “điểm nóng” của cuộc chiến giữa hai hệ thống xã hội, như Tổng thống Kennedy từng tuyên bố: “Bây giờ đây, chúng ta có một vấn đề là phải làm cho thế giới tin vào sức mạnh của chúng ta, mà Việt Nam chính là nơi để thực hiện điều đó”.⁽³⁾  

    Phục vụ cho chiến lược toàn cầu của mình, người Mỹ ủng hộ, tiếp tay cho chế độ Ngô Đình Diệm tiến hành cuộc chiến chống mọi thế lực khác biệt về chính kiến, thực hiện Luật 10/59 đàn áp phong trào yêu nước và không hề quan tâm đến các lực lượng tôn giáo và hầu như không có văn bản nào đề cập đến đời sống, sinh hoạt của các tôn giáo khác (ngoài Công giáo). Điều quan tâm duy nhất của người Mỹ ở miền Nam Việt Nam là ngăn chặn “CNXH” ở Đông Nam Á, biến chính thể Nam Việt thành lực lượng tiên phong trong chiến lược đó. Điều này thể hiện rất rõ trong cuộc gặp gỡ giữa Tổng thống Kennedy với Bộ trưởng Ngoại giao của chính quyền Nam Việt.⁽⁴⁾ Cuộc nói chuyện cho thấy, Nhà Trắng rất e ngại về khả năng chiến đấu của quân đội VNCH, hoài nghi về uy tín của chế độ Ngô Đình Diệm, e ngại sự phát triển nhanh chóng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam và con đường mòn Hồ Chí Minh. Mặt khác, chính sách  tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm lại phân biệt đối xử, kỳ thị tôn giáo một cách cực đoan, coi trọng và ban cho Công giáo nhiều đặc ân. Chính sách thiên vị này dẫn đến sự phản kháng của các tín đồ tôn giáo ngoài Công giáo. Cuộc đấu tranh của Phật giáo miền Nam 1963 diễn ra trong bối cảnh đó. Các tài liệu của Bộ Ngoại giao Mỹ, của Đại sứ quán Sài Gòn chỉ thực sự quan tâm đến Phật giáo khi cuộc biểu tình của Phật tử ở Huế bùng nổ ngày 8/5/1963.

    Một chuyên viên Đại sứ quán Mỹ ở Nam Việt, bút danh Heble báo cáo rằng: “...có 8 người chết và 14 người bị thương, đây là vụ việc nghiêm trọng..”. Nhận định về nguyên nhân vụ việc này, Heble cho rằng “do phản ứng của Phật giáo về việc không được treo cờ Phật giáo trong ngày Lễ Phật đản”⁽⁵⁾. Bức điện tín của Heble cũng nhận xét rằng “… Mặc dù không có dấu hiệu hoạt động của Việt Cộng liên quan đến vụ việc, song nhiều khả năng, họ sẽ khai thác ở các cuộc biểu tình trong tương lai”⁽⁶⁾. 

    Ngày 10 tháng 5 năm 1963, nhận định về Tuyên ngôn 5 điểm của Tổng hội Phật giáo Việt Nam ⁽⁷⁾, Hilman Roger ⁽⁸⁾ trong bức điện từ Bộ  Ngoại giao gửi cho Đại sứ quán Mỹ ở Nam Việt nhận định: “….Cuộc khủng hoảng các tín đồ Phật giáo (Buddhist crisis) trong chế độ Ngô Đình Diệm là phức tạp phải đối phó và phân lập ngay…”, đồng thời Hilman cảnh báo rằng: “Phật giáo đã trở thành một lực lượng chính trị đối lập với chính quyền Nam Việt”⁽⁹⁾. 

    Ngày 13 tháng 5 năm 1963 bức điện tín số 1148 từ Đại sứ quán Mỹ ở Sài Gòn báo cáo về cuộc đàm phán hòa giải bất thành giữa chính quyền Ngô Đình Diệm và nhóm lãnh đạo Phật giáo, theo Heble: “Chính quyền Ngô Đình Diệm cho rằng tuyên bố của Tổng hội PGVN là: “Cực đoan trong ngôn ngữ” và “dường như là một tối hậu thư cho chính quyền”, còn thái độ của Tổng thống Diệm… “Chưa thực sự quan tâm, mong muốn hòa giải” ⁽¹⁰⁾. Nhà Trắng và Bộ Ngoại giao Mỹ nhận định “...Đây là một cuộc khủng hoảng Phật giáo có thể dẫn đến khủng hoảng chính trị” và cảnh báo “…. Cuộc khủng hoảng này sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của Mỹ và chính thể Ngô Đình Diệm”. “Có thể tác động đến cuộc chiến chống Cộng Sản”⁽¹¹⁾. Và yêu cầu Trueheart “phải có bản phúc trình ngay  về tình hình thực tế của cuộc khủng hoảng Phật giáo”.

    Tài liệu 163, Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn Nolting đã khuyến cáo Diệm và chính quyền Sài Gòn cần phải… “xuống thang” hòa giải với Phật giáo bởi vì “Phật giáo đã là một phong trào chính trị bất lợi …”⁽¹³⁾, đồng thời thúc giục Bộ trưởng Ngoại giao Nam Việt lúc đó là Nguyễn Đình Thuần phải tư vấn mạnh mẽ, kịp thời cho Tổng thống Diệm trong nỗ lực hòa giải đó.

    Tài liệu số 164 báo cáo về quan điểm của Ngô Đình Diệm “là cứng rắn” khi không thay đổi Đạo dụ số 10. Tổng thống vẫn cho rằng: “Phật giáo đang bị Cộng sản lợi dụng, kích động” và “có ý định cứng rắn hơn nữa để giải quyết vấn đề”.⁽¹⁴⁾

    Trong bản phúc trình về Nhà Trắng và Bộ Ngoại giao, Trueheart đã cảnh báo “xung đột, khủng hoảng Phật giáo sẽ làm mất niềm tin của xã hội vào ông Diệm và chính quyền Sài Gòn”. Trueheart dẫn lời Trung tá Đỗ Khắc Mai, một sĩ quan không lực Nam Việt “… Các sĩ quan cao cấp khác đã chán với tình hình này” và rằng: “Ông ta nói không thể hiểu tại sao người Mỹ vẫn im lặng để mất cơ hội bằng vàng khắc phục tình hình Việt Nam.”⁽¹⁵⁾ Và Trueheart nhận định: “điều đó có nghĩa rõ ràng là lật đổ chính phủ”. ⁽¹⁶⁾

    Các tài liệu khác đều cho thấy người Mỹ hoài nghi về chế độ Sài Gòn và bắt đầu nghĩ đến chuyện thay đổi chính phủ Ngô Đình Diệm. Trong một báo cáo, True heart nói một cách khá rõ là “…. Ông Diệm và chính quyền Sài Gòn dường như không muốn người Mỹ tham dự nhiều hơn ở Việt Nam”⁽¹⁷⁾. Điều này rõ ràng không đáp ứng được điểm thứ 7 và 9 trong kế hoạch chính trị, quân sự của Mỹ ở Nam Việt: “Chuẩn bị cho quân đội Mỹ hiện diện và tham chiến ở Việt Nam”. ⁽¹⁸⁾

    Ngày 11/6/1963, bức điện khẩn từ Đại sứ quán gửi Bộ Ngoại giao Mỹ báo cáo: “Nhà sư Thích Quảng Đức đã tự thiêu ở ngã tư đường Phan Đình Phùng và Lê Văn Duyệt (nay là ngã tư Cách Mạng Tháng Tám và đường Nguyễn Đình Chiểu)”. Sự kiện này được nhà báo Malcolm Browne chụp ảnh và ngay lập tức đăng tải trên toàn thế giới “…gây sốc và ảnh hưởng không lường đối với Mỹ và chính thể Ngô Đình Diệm trên toàn thế giới...”⁽¹⁹⁾. 

    Ngược lại với quan điểm của True heart, Đại sứ Mỹ Frederick E. Nolting vốn ủng hộ chính thể Ngô Đình Diệm, ngay cả khi Ngô Đình Diệm và chính quyền Sài Gòn đã bộc lộ hết bản chất cực đoan, mất lòng dân của mình, bị cộng đồng quốc tế và dư luận Mỹ lên án. E. Nolting vẫn cho rằng hiện tại, không ai có thể thay thế Diệm và bao biện: “Hơn hai năm sống tại Việt Nam, tôi chưa bao giờ thấy dấu hiệu chứng tỏ có sự kỳ thị tôn giáo”.⁽²⁰⁾

    Quan điểm của E. Nolting càng khích lệ, củng cố quan điểm của Diệm, Nhu cho rằng không ai có thể thay thế được mình và ngày càng thực hiện kế hoạch bạo lực cứng rắn hơn đối với Phật giáo. Bằng “kế hoạch Nước lũ” đêm 20 rạng sáng 21/8/1963 do Ngô Đình Nhu trực tiếp chỉ huy,⁽²¹⁾ đẩy chế độ Ngô Đình Diệm đến bờ vực của sự sụp đổ.

    Tài liệu số 165, Charle C. Flowerre, Tùy viên Đại sứ quán báo cáo rằng: “Sự khủng hoảng Phật giáo đã phá hủy mối quan hệ giữa chính quyền Nam Việt với nhà nước Campuchia…”.⁽²²⁾ Flowerre dẫn bài phát biểu của ông Hoàng Sihanouk tố cáo: “… Tổng thống Diệm đã ngược đãi cả Phật giáo Việt Nam và Phật giáo Campuchia”.⁽²³⁾ Flowerre cũng lưu ý rằng: “Vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức được thực hiện ngay trước Đại sứ quán Campuchia; sẽ có thể làm hỏng kế hoạch liên minh với Campuchia chống Cộng sản”.⁽²⁴⁾ 

    Đánh giá sự thất bại của kế hoạch “giải tỏa khủng hoảng Phật giáo Nam Việt”. Ngoại trưởng Mỹ Dean Rusk cảnh báo: “…. Nếu chính quyền của Ngô Đình Diệm không thực hiện và giải quyết hiệu quả xung đột, chúng ta sẽ phải xem xét lại toàn bộ mối quan hệ của chúng ta với chế độ của ông ta”.

    Bức điện tín của Bộ Ngoại giao Mỹ gửi Đại sứ quán Sài Gòn nhấn mạnh:⁽²⁶⁾ “Tình hình Phật giáo là nguy hiểm và đang đến giới hạn của sự kiên nhẫn. Bạn được phép nói với Diệm rằng Hoa Kỳ xem đây là vấn đề cấp thiết, chính phủ Việt Nam phải nhanh chóng hành động mạnh mẽ để lấy lại niềm tin của Phật tử. Chính phủ Việt Nam phải hoàn toàn và dứt khoát đáp ứng nhu cầu của Phật giáo…”. ⁽²⁷⁾

    Kết quả tất yếu của lịch sử như chúng ta đã biết, Mỹ bật đèn xanh cho cuộc đảo chính Diệm ngày 1-11-1963. Từ những hồ sơ lưu trữ trên có thể nhận thấy:

    1. Cuộc đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963. Trước hết là cuộc đấu tranh vì tự do, bình đẳng tôn giáo, chống lại chế độ kỳ thị, bài xích tôn giáo. Sự phát triển của phong trào đấu tranh này tự nhiên, tất yếu trở thành một bộ phận của phong trào yêu nước đấu tranh vì độc lập dân tộc và thống nhất tổ quốc.

    Đó là một chân lý, thể hiện trong tư tưởng Hồ Chí Minh về sự thống nhất giữa vấn đề dân tộc và tôn giáo trong lịch sử Việt Nam. Người Mỹ đã tiếp cận vấn đề: “Khủng hoảng Phật giáo ở Nam Việt 1963” theo cách tiếp cận tách rời giữa tôn giáo và dân tộc, cụ thể ở đây là Phật giáo Việt Nam và dân tộc Việt Nam. Chính vì tách rời hai vấn đề trên, người Mỹ đã không hiểu được sức mạnh của Phật giáo Việt Nam chính là sức mạnh của dân tộc Việt Nam lúc đó. Các chính khách, nhà ngoại giao, tình báo Mỹ đã cố gắng giải quyết vấn đề bằng cách trung lập hóa Phật giáo, đưa Phật giáo ra khỏi phong trào đấu tranh chung của dân tộc. Trong cuốn sách: “Phật giáo như là một quyền lực chính trị”⁽²⁸⁾. J. Robert Topmiller nhận định: “Bằng việc lật đổ chế độ họ Ngô, Phật tử Nam Việt đã tạo ra khoảng trống chính trị và sự bất ổn xã hội, làm tăng cường, củng cố vị trí của người Mỹ ở Việt Nam”.⁽²⁹⁾

    J. Robert Topmiller cũng cho rằng: “Tôn giáo trong đời sống xã hội cần phải có địa vị trung tính, không tham gia vào hoạt động chính trị… Vì thế phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam là một sự khủng hoảng Phật giáo” và “Phật giáo miền Nam 1963 là một quyền lực chính trị theo đường lối trung lập.” ⁽³⁰⁾

    Theo quan điểm tôn giáo học, tôi cho rằng tách rời, cô lập tôn giáo hoặc các sự kiện tôn giáo khỏi bối cảnh lịch sử, độc lập với các mối quan hệ xã hội khác, sẽ không giải thích đúng bản chất của vấn đề. Nhà tôn giáo học Ninian Smart trong tác phẩm nổi tiếng “Các tôn giáo thế giới” cũng đã khẳng định: “Chiều kích xã hội của tôn giáo là một trong những chiều kích quan trọng nhất khi tiếp cận vào tôn giáo”. ⁽³¹⁾

    2. “…Tuyên chiến với tôn giáo là tự sát”. Một chân lý rút ra từ lịch sử tôn giáo thế giới hàng ngàn năm qua được lặp lại ở chế độ Ngô Đình Diệm. Bản chất của mối quan hệ giữa Phật giáo và chính quyền Sài Gòn là thái độ, chính sách kỳ thị, bất bình đẳng tôn giáo, đặc biệt là Phật giáo. Song cách giải quyết vấn đề của Diệm và chính quyền Sài Gòn theo quan điểm chính trị hóa: “Phật giáo đang bị Cộng sản chi phối, lợi dụng”. “Chỉ là một nhóm Phật giáo quá khích, nổi loạn” ⁽³²⁾. “Sự khủng hoảng Phật giáo là vấn đề chính trị hoặc mang động cơ chính trị” ⁽³³⁾. Mà không thấy rằng sức mạnh của Phật giáo năm 1963 là sức mạnh của văn hóa hơn 2.000 năm lịch sử dân tộc Việt Nam. Sử dụng bạo lực đối với Phật giáo Việt Nam, chính quyền Ngô Đình Diệm đã bắn vào lịch sử mà “bắn vào lịch sử tức là bắn vào chính bản thân mình”.

    3. Ngọn lửa “vị pháp quên thân, vì dân quên mình” của Bồ-tát Thích Quảng Đức đã thắp sáng một triết lý sống của Phật giáo Việt Nam: “Nhập thế tích cực”. Vẫn còn những luận bàn khác nhau về ngọn lửa này. Nhiều nhà tôn giáo học, chính trị học, sử học nước ngoài có nhận định: “Việc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức để chống lại nhà cầm quyền độc tài Ngô Đình Diệm là hành động dũng cảm, anh hùng của một chính khách, nhưng không phù hợp với giáo lý Phật giáo Đại thừa đề cao tinh thần bất bạo động..”. ⁽³⁴⁾

    Ngay cả Ninian Smart trong tác phẩm “Các tôn giáo thế giới” khi nói về sự kiện này cũng bình luận rằng: “việc tự thiêu là không phù hợp với đạo Phật” ⁽³⁵⁾. Tôi không đồng ý với cách tiếp cận và bình luận như vậy, theo tôi, nhìn lại toàn bộ lịch sử Phật giáo Việt Nam, có thể nhận thấy “tinh thần nhập thế tích cực” luôn là lý tưởng và hành động sống của Phật giáo Việt Nam. Từ các nhà sư “Tinh thông tam giáo, đọc kỹ trăm nhà” thời Tiền Lê cho đến những nhân cách lớn của Phật giáo đời Lý – Trần đều thấm đẫm tinh thần đó trong hành trạng của mình. ⁽³⁶⁾

    “Nhập thế”: Là “Hòa quang đồng trần”, là sống bình dị, trộn lẫn vào thế tục, còn “nhập thế tích cực” là hành động, cuộc sống luôn có trách nhiệm trước vận mệnh dân tộc và sự phát triển xã hội, tham gia đóng góp lớn lao vào quốc kế, dân sinh.

    Xin lấy một nhà sư tiêu biểu cho tinh thần này trong lịch sử Phật giáo Việt Nam là Tuệ Trung Thượng Sỹ - Trần Tung. Tuệ Trung Thượng Sỹ đã sống trong thời kỳ đầy hào hùng của dân tộc Việt Nam với 3 lần đánh thắng quân Nguyên. Ông không chỉ là một nhà sư mà còn là một vị tướng có nhiều công trạng. Ông đã từng cùng Hưng Đạo Vương đem hai vạn quân đuổi giặc, đã từng tay không ung dung vào trại giặc, trá hàng, lừa địch,⁽³⁷⁾ để quân ta có thời gian củng cố lực lượng. Đó là hành động của người anh hùng đồng thời cũng là nhà sư vào sinh ra tử, coi cái sống, chết “tựa hòn bọt con”. Đó là thái độ của một nhà sư sống đầy sinh lực, mạnh mẽ, hết mình vì đời. Trong đời sống của Tuệ Trung Thượng Sỹ có sự thống nhất của hai mặt thật khác biệt là tâm linh như tiêu dao, thoát tục với hiện thực đầy năng động, bình dị. Vì thế, mà Trần Nhân Tông ca ngợi: “Ông trộn lẫn cùng thế tục, hòa cùng ánh sáng, chứ không trái hẳn với người đời” ⁽³⁸⁾ và “Là con Quỷ Thiêng nơi vườn pháp”.” “... thấu suốt đến cội nguồn của tâm tính, tột cùng của Trí tuệ”.⁽³⁹⁾

    Nguồn gốc của tinh thần “Nhập thế tích cực” của Phật giáo Việt Nam có lẽ là khát vọng tự do thấm đẫm tính nhân văn của Phật giáo Việt Nam và phải chăng tự do chính là giải thoát, chính là giác ngộ? Và theo chúng tôi, chính tinh thần “Nhập thế tích cực” đã giúp cho nhân cách lớn của Phật giáo Việt Nam ra khỏi khuôn khổ ngôn ngữ ước lệ, vượt giới hạn giáo lý để đạt đến cái cốt tủy nhất, cuối cùng nhất của Phật giáo: Giác ngộ. Bồ-tát Thích Quảng Đức là một nhân cách lớn như vậy của Phật giáo Việt Nam. Hành động thắp sáng ngọn đuốc tự do từ trái tim nhân bản của ông đã vượt ra ngoài mọi giới hạn với mọi ước lệ của tôn giáo hoặc chính trị của đời thường.

    4. Hiện nay, Phật giáo Việt Nam đã, đang đồng hành cùng dân tộc Việt Nam xây dựng một xã hội: Dân chủ, công bằng, hiện đại và văn minh. Một con đường dài gian khổ, khó khăn... Song với tinh thần “đồng hành cùng dân tộc”, “nhập thế tích cực” của phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam 50 năm qua vẫn là ngọn đuốc soi đường của Phật giáo Việt Nam và nhân dân Việt Nam vững bước trên con đường hướng tới tương lai với những mục tiêu, nhiệm vụ mới.

PGS.TS. Trương Văn Chung

Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Tôn giáo
Trường ĐHKHXH&NV-ĐHQG TP.HCM
 

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Tập hồ sơ lưu trữ của Bộ Ngoại giao Mỹ: từ (1961 - 1963). Trang web: history.State.gov/ Department of State

2. Ninian Smart. The World’s Religion. Cambridge University Press. 1998.

3. Trang web: jhu.edu. / J. Robert Topmiller. Buddhist as Political Power.

4. Thích Thanh Từ. Thiền sư Việt Nam. Thành hội Phật giáo TPHCM, 1992.

5. Trương Văn Chung. Tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần. Nxb Chính Trị Quốc Gia. Hà Nội. 1998.

6. Lê Mạnh Thát (chủ biên). Bồ-tát Quảng Đức. Ngọn lửa và trái tim. Nxb Tổng Hợp Tp.HCM. 2005. 

7. Uỷ ban Khoa học Xã hội. Viện Văn học. Thơ văn Lý – Trần. Nxb. KHXH. Hà Nội. Tập 2. Hà Nội, 1988.

8. Trung tâm Nghiên cứu Hán Nôm. Tuệ Trung Thượng Sỹ với Thiền tông Việt Nam. Kỷ yếu Hội thảo khoa học. TP.HCM. 1993.

9. Nguyễn Lang. Việt Nam Phật giáo sử luận, tập 1, 2. Nxb. Văn Học. Hà Nội. 1992. 
 

---

1. History.state.gov/overview (1961 – 1963).    

2. Document71: Telegram From The Department of State To The Embassy in viet Nam (web: history. State. Gov/Historical Document Foreign Relation of The United State).    

3. Tài liệu số 141. Nguồn: Bộ Ngoại giao – POL 13-5 S viet/1961.    

4. History State.gov/document 171/ POL- 14/6/1961.    

5. Theo Nghị định 189/BNV/NA/P5 có hiệu lực từ 12/5/1958 của chính quyền Sài Gòn: “Cờ của các giáo phái tôn giáo chỉ được treo vào ngày lễ tại nơi thờ tự, nhà riêng với sự cho phép của chính quyền địa phương” (Heble).    

6. Telegram 1006 từ Sài Gòn. Mã soosbid. SOC 14 -1 S viet.    

7. Yêu cầu 5 điểm trong Tuyên ngôn của Tổng hội PGVN:
    1. Hủy bỏ lệnh cấm treo cờ Phật giáo.
    2. Phật tử phải được tự do tín ngưỡng.
    3. Dừng ngay việc bắt bớ, khủng bố, đàn áp Tăng Ni, Phật tử.
    4. Chính quyền phải bồi thường xứng đáng cho những người vô tội bị giết và trừng phạt kẻ chủ mưu của vụ giết người.
    5. Nhà sư và tín đồ Phật giáo được phép tự do truyền đạo và hành đạo theo giáo pháp.    

8. Roger Hilman – Thứ trưởng Ngoại giáo đặc trách Viễn đông sự vụ.    

9. Văn thư số 161. Nguồn: Bộ Ngoại giao – POL 13-5 S viet.    

10. Tài liệu số 162. Nguồn: Bộ Ngoại giao – POL 13-5 S viet.    

11. Như đã dẫn ở chú thích 10.    

12. Trueheart – Phó Đại sứ Mỹ ở Sài Gòn.    

13. Tài liệu số 163. Nguồn: Đại sứ quán Mỹ ở Việt Nam ibid. SOC 16-1.    

14. Tài liệu số 164.. Nguồn: Đại sứ quán Mỹ ở Việt Nam ibid. SOC 16-1.    

15. Tài liệu số 164. Nguồn: Đại sứ quán Mỹ ở Việt Nam. Tập tin SOC 164- 1 S viet.    

16. nt…    

17. Nguồn: Đại sứ quán Mỹ tại Việt Nam. Tập tin SOC 147-1.    

18. nt…….    

19. Văn bản số 1146 Nguồn Bộ Ngoại giao. Tập tin POL 13- 5 S viet.    

20. Nguồn: Đại sứ quán Mỹ tại Việt Nam. Tập tin SOC 148-1 S viet.    

21. Văn bản số 1148 nguồn: Đại sứ quán tại Việt Nam. Tập tin. SOC – 14 – 1 S viet.    

22. Telegram số 1158: từ Sài Gòn. Tập tin SOC 14-1 Sviet/ngày 13/6.    

23. Trung tâm lưu trữ quốc gia Washinton. RG 84. Đại sứ quán Sài Gòn.    

24. nt.    

25. Nguồn: Bộ Ngoại giao. Điện…………… Bộ Ngoại giao đến Đại sứ quán Sài Gòn. Tập tin trung tâm. POL 13-5 S viet (Văn bản số 166).    

26. Bức điện tín được soạn thảo bởi B. Wood và Hilsman, được Hariman thông qua.    

27. Nguồn: Bộ Ngoại giao. Điện tín từ Bộ Ngoại giao đến Đại sứ quán Sài Gòn. Tập tin Trung tâm. POL 13-5 S viet (văn bản số 167).    

28. Trang web: jhu.edu/ Robert Topmiller / Buddhist a political power.    

29. nt….    

30. nt….    

31. Ninian Smart. The World’s Religions. Cambridge University Dress. (Seconde Edition)1998. Trang 21.    

32. Nguồn Bộ Ngoại giao Mỹ: Thư Tổng thống Diệm gửi Đại sứ quán Sài Gòn, tài liệu lưu trữ từ số 169. Tập tin SOC – 14 – 1 S viet.    

33. nt.    

34. Nguồn: Trang web: en.citizendium.org/Robert Topmiller.    

35. Ninian Smart. Các tôn giáo trên thế giới. Cambridge University Press. USA. 1998. Trang 464.    

36. Nhà sư thời Tiền Lê: Pháp Thuận (914-990) Khuông Việt thái sư (933 - 1011) Sư Vạn Hạnh (? - 1018). Nhà sư thời Lý – Trần: Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng Sỹ, Trần Nhân Tông, v.v…    

37. Phải chăng là trái với ngũ giới cấm của giáo lý Phật giáo?    

38. Uỷ ban Khoa học Xã hội. Viện Văn học. Thơ văn Lý – Trần. Nxb. KHXH.. Hà Nội. 1988. Tập 2, trang 545.    

39. Trung tâm Nghiên cứu Hán Nôm. Tuệ Trung Thượng Sỹ với Thiền tông Việt Nam. Kỷ yếu Hội thảo khoa học. TpHCM. 1993.    

    Đã năm mươi năm trôi qua, phong trào Phật giáo miền Nam 1963 vẫn còn đó như một thách thức. Trong bối cảnh miền Nam Việt Nam 4 năm trước năm 1963 (Luật số 10/59 gieo rắc sự sợ hãi và gây nên làn sóng phản đối, sự thành lập Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam năm 1960, sự thất bại của quân lực VNCH trong trận Ấp Bắc tháng 1/1963…), nguyên nhân của cuộc chính biến ngày 01/11/1963 lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm được nhìn nhận chưa thực sự thống nhất. Phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam năm 1963, trong tình hình đánh giá như thế, cần thiết được nhìn nhận lại từ nhiều phía, tức từ những vị trí khác nhau, có khi hoàn toàn đối lập. Trong bài viết ngắn này, trên cơ sở một số tư liệu chính thức (của quan chức, chính khách, sử gia, nhà báo Mỹ) tôi trình bày, khảo sát cách nhìn của một số nhân vật người Mỹ trong mối liên quan thời cuộc đối với phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam năm 1963. Từ những khảo sát này, có thể sơ bộ xác định vai trò, vị trí của phong trào đấu tranh đó với những quyết định có tính chất bước chuyển quan trọng trong chính trường miền Nam bấy giờ. 

    Robert S. McNamara, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ từ năm 1961 đến 1967 dưới thời hai Tổng thống Mỹ là Kennedy và Johnson, là tác giả cuốn Trong dòng hồi ức – Bi kịch và những bài học Việt Nam (In Retrospect – The Tragedy and Lessons of Vietnam), xuất bản năm 1995. Trước đó, tức trước năm 1995, ông không nói gì về chính sách của Mỹ đối với Việt Nam, càng không nói gì về phong trào Phật giáo Việt Nam thời gian đó. Nhưng trong Trong dòng hồi ức – Bi kịch và những bài học Việt Nam, Robert S. McNamara đã ít nhất đề cập đến phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam 1963 trong hai chương: Chương hai, “The Early Years: January 19, 1961 – August 23, 1963” và Chương ba, “The Fateful Fall of 1963: August 24 – November 22, 1963”.

    Cuối chương hai (“Những năm tháng đầu tiên: 19-1-1961 – 23-8-1963”), McNamara đã viết rất chung trong một đoạn ngắn: “Khoảng thời gian đó, một cuộc khủng hoảng chính trị và tôn giáo đã nổ ra khắp miền Nam Việt Nam. Những người Phật giáo tức giận chế độ Diệm hạn chế tự do tôn giáo, đã tiến hành những cuộc phản đối dẫn đến việc lực lượng an ninh của Diệm trả đũa mạnh mẽ. Phản ứng tàn bạo này đã kích động những cuộc phản đối ngày càng nhiều kể cả việc những tu sĩ Phật giáo hy sinh thân mình gây chấn động. Những sự cố này khiến tôi và những người khác ở Washington (tức các giới chức cao cấp của Mỹ tại Washington – người viết) phải kinh hoàng, khiếp đảm, và khiến cho sự thống trị của Diệm trở nên rối loạn hơn bao giờ hết.

    Cuối tháng Tám (người viết nhấn mạnh), khi Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân trình bày kế hoạch rút lui theo yêu cầu của tôi, tình hình vẫn còn hỗn loạn. Tuy nhiên, họ cho rằng theo sự tin tưởng của riêng họ thì không nên rút lực lượng Mỹ nào đi cho đến khi cuộc khủng hoảng lắng xuống (người viết nhấn mạnh). Họ đã gợi ý rằng không một quyết định nào được phê chuẩn nhằm tiến hành kế hoạch rút lui cho đến cuối tháng Mười” (tr. 49).

    Chúng ta cần biết rằng chính Robert S. McNamara là người đề xuất kế hoạch rút các lực lượng Mỹ bấy giờ. ⁽¹⁾ Và về sau này, dù là một người thuộc phe “diều hâu” nhưng McNamara đã tìm cách đưa Mỹ ra khỏi cuộc chiến tranh Việt Nam. Nỗ lực này của ông tập trung thể hiện trong bức thư ngày 19-5-1967 gửi cho Tổng thống Lyndon B. Johnson nhưng Johnson không trả lời. Cụm từ “cuối tháng Tám” ở đây cần được hiểu là khoảng thời gian trước ngày 24-8-1963, tức là trước khi Mỹ có đủ các thông tin về cuộc đàn áp Phật giáo đẫm máu vào ngày 21-8-1963, trước khi Mỹ có một quyết định quan trọng đối với tình hình chính trị của miền Nam Việt Nam bấy giờ; và bấy giờ quyết định “rút lui” như được nêu cũng phụ thuộc vào sự lắng dịu của phong trào đấu tranh. Như thế, trong một cách nhìn nhất định, “cuộc khủng hoảng chính trị tôn giáo” năm 1963 tại miền Nam rõ ràng có một tầm ảnh hưởng lớn đối với những quyết định của Mỹ lúc ấy.

    Vì thế, ngay từ đầu chương ba (“Sự sụp đổ định mệnh năm 1963: Ngày 24-8 – 22-11-1963”), McNamara tiếp tục đề cập đến phong trào Phật giáo. “Mâu thuẫn vẫn âm ỉ suốt mùa hè giữa những người Phật giáo và  chính quyền miền Nam Việt Nam. Bất ngờ (người viết nhấn mạnh), ngày 21 tháng 8, chính quyền đàn áp thẳng tay. Sau khi Diệm phê chuẩn, Nhu ra lệnh cho một đơn vị quân đội tinh nhuệ bố ráp chùa chiền vào sáng sớm ngày 21-8-1963 (in the early hours). Họ đập phá cửa vào đã được dùng làm các chướng ngại vật phòng thủ và ngược đãi những vị tu sĩ phản đối. Nhiều vị tu sĩ bị lôi vào tù.

     Diệm vẫn hành động mặc dù cá nhân đã đoan chắc với Frederick E. Nolting, Jr., Đại sứ sắp mãn nhiệm, rằng sẽ không tiến hành những bước đàn áp Phật giáo mạnh hơn”.

    Chúng ta vẫn không thể hiểu hết tại sao McNamara cho rằng “Diệm không thể sắp xếp thời gian bố ráp, tấn công chùa chiền một cách tệ hại hơn.” (Diem could not have timed the pagoda raid more poorly) ⁽²⁾. Đó là ngày 21-8-1963. Có thể thời gian này liên quan đến kỳ nghỉ cuối tuần của các quan chức Washington, và “bất ngờ” đối với họ, nghĩa là nằm ngoài những dự kiến của họ về tình hình, nghĩa là chính quyền Ngô Đình Diệm ở miền Nam Việt Nam bấy giờ tự ý tiến hành cuộc đàn áp đó.

    Khi những báo cáo về sự bạo ngược của Diệm ùa vào Washington trong ngày 24-8-1963. Và, trước khi ngày 24-8-1963 khép lại, Mỹ đã quyết định phát động một chiến dịch quân sự (a military coup) mà theo McNamara là một trong những quyết định then chốt liên quan đến Việt Nam trong thời kỳ của chính quyền Kennedy và Johnson. Người chủ trương trong sự kiện này là Roger Hilsman, Trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao phụ trách Viễn Đông (assistant secretary of state for Far Eastern affairs), đã gửi một bức điện cho Đại sứ Mỹ Henry Cabot Lodge ở Sài Gòn lên án các hành động của Ngô Đình Nhu trong đó có việc lợi dụng quân đội để trấn áp, đập phá chùa chiền, yêu cầu loại Ngô Đình Nhu ra khỏi chính trường, và “Nếu tất cả những nỗ lực của anh mà Diệm vẫn ngoan cố và từ chối thì chúng ta sẽ đối diện với khả năng là Diệm không thể tự bảo vệ mình được.

    …Đồng thời chúng ta cũng phải nói với những tướng lãnh quan trọng rằng Mỹ thấy không thể hỗ trợ GVN [chính phủ Việt Nam] về quân sự và kinh tế nữa trừ phi… các biện pháp [thả các vị tu sĩ bị bắt] được thực hiện ngay lập tức…”. ⁽³⁾

    Kế hoạch đó, tức kế hoạch đảo chính Ngô Đình Diệm, sau này đã được thực hiện vào ngày 1-11-1963 sau nhiều lần tranh luận, thương thảo, thêm bớt, hòa giải nhưng rõ ràng đã định hình từ thời điểm bước ngoặt then chốt của phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam năm 1963. 

    Theo hồi ức của McNamara, vào tuần đó (that week) hầu như các yếu nhân của Washington (Kennedy, Dean Rusk, McGeorge Bundy, John McCome, Robert S. McNamara) đều rời khỏi Washington và khi những báo cáo về cuộc đàn áp Phật giáo vào ngày 21-8-1963 rộng khắp miền Nam Việt Nam được gửi về thì người xử lý trực tiếp có lẽ là Roger Hilsman và những đồng sự của ông (He and his associates). 

    Sau này, trong cuốn sách To Move a Nation: The Politics of Foreign Policy in the Administration of John F. Kennedy (New York: Doubleday. 1967), Roger Hilsman có đề cập đến cái bức điện quan trọng trong ngày trọng đại này. Và theo Roger Hilsman thì người phê chuẩn là Tướng Carter (tức Marshall Sylvester Carter) đại diện cho CIA.

    Về cuốn sách nêu trên của Roger Hilsman và về việc phê chuẩn nội dung bức điện ngày 24-8-1963, chúng ta có thể nghe ý kiến của Abbot E. Smith trong bài điểm sách “Trong giới hạn tôi có thể phát hiện thì cuốn sách (tức cuốn To Move a Nation của Roger Hilsman) mô tả chính xác quan điểm và hoạt động của CIA. Tuy nhiên, có một vấn đề tác giả nhầm lẫn và đó là một vấn đề quan trọng. Một ngày tháng 8, 1963 – đó là ngày thứ Bảy ⁽⁴⁾ – Bộ Ngoại giao gửi một bức điện đến Sài Gòn, có hiệu lực, ra lệnh rút sự ủng hộ của Mỹ đối với Ngô Đình Diệm. Đó là một bức điện đáng nhớ được George Ball, Averell Harriman, N-Michael Forrestal, và Hilsman phác thảo. Việc thông qua (clearance) bức điện này là một vấn đề bởi vì rất nhiều con người quan trọng đã rời khỏi Washington hôm đó. Theo Hilsman thì bức điện được Tướng Carter đại diện cho CIA phê chuẩn; và chắc chắn Hilsman phải biết. Nhưng sự thật là nó không được phê chuẩn, hoặc không được xem trước, bởi bất cứ nhân vật nào của CIA, và nó đã tạo ra một cơn náo động (a sensation) khi nó được đọc sau khi đã được gửi đi. Dĩ nhiên đây là một hành động cao tay, và đối với CIA nó không phải nói ừ hoặc chả.” ⁽⁵⁾ Có lẽ vì tình trạng này mà McNamara coi Roger Hilsman là người chủ động (the initiative) và chỉ nhắc đến Roger Hilsman và các đồng sự của ông (He and his associates) chứ không nêu tên cụ thể ⁽⁶⁾.

    Bức điện quan trọng đó thường được gọi là “Cable 243” được gửi đi từ Bộ Ngoại giao Mỹ và người nhận là Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn bấy gờ là Henry Cabot Lodge. Bức điện nêu lên ba điểm yêu cầu như nội dung trích dịch sau đây. ⁽⁷⁾

    “… Bây giờ đã rõ quân đội đưa ra lệnh thiết quân luật hay Nhu lừa họ làm điều đó, Nhu đã lợi dụng sự áp đặt của nó để đập phá chùa chiền bằng cảnh sát và lực lượng đặc biệt của Tung trung thành với ông ta, như thế là đang đặt trách nhiệm trên vai quân đội theo cách nhìn của thế giới và nhân dân Việt Nam. Cũng rõ ràng là Nhu khôn khéo đưa mình vào vị trí lãnh đạo…

     …….

    Bây giờ chúng ta tin rằng một hành động tức thì phải được tiến hành nhằm ngăn Nhu củng cố vị trí của mình hơn nữa. Vì thế, trừ phi anh tham khảo ý kiến với Harkins nắm bắt được những lý do phản đối thuyết phục hơn thì anh được ủy quyền tiến hành theo những dòng sau đây:

    (1) Chúng ta phải áp lực lên những cấp thích hợp của Chính phủ miền Nam Việt Nam theo đường hướng sau:

        (a) Chính phủ Hoa Kỳ không thể chấp nhận những hành động chống Phật giáo do Nhu và các cộng sự của ông ta tiến hành dưới chiêu bài thiết quân luật.

        (b) Thúc đẩy những hành động cao độ khôi phục tình hình phải được tiến hành, kể cả việc hủy bỏ Dụ số 10 (người viết nhấn mạnh), thả các Tăng, Ni Phật giáo, v.v…

    (2) Đồng thời chúng ta cũng nói với các tướng lãnh ⁽⁸⁾ rằng Hoa Kỳ thấy rằng không thể tiếp tục ủng hộ Chính phủ miền Nam Việt Nam về mặt quân sự và kinh tế trừ phi biện pháp tiên quyết được thực hiện ngay mà chúng ta nhận thức là cần thiết phải loại gia đình Nhu ra khỏi chính trường (above steps are taken immediately which we recognize requires removal of the Nhus from the scene). Chúng ta muốn cung cấp cho Diệm cơ hội hợp lý để loại bỏ gia đình Nhu, nhưng nếu ông ta vẫn ngoan cố, thế là chúng ta sẵn sàng chấp nhận sự ngụ ý hiển nhiên rằng chúng ta không thể ủng hộ Diệm nữa. Anh cũng sẽ nói với các sĩ quan cao cấp trong quân đội ⁽⁹⁾ rằng chúng ta sẽ ủng hộ họ trực tiếp trong thời gian bộ máy chính quyền trung ương sụp đổ.

    (3) Chúng ta nhận thấy rằng cần thiết xóa bỏ vết nhơ gán cho quân đội về chuyện lùng sục, bố ráp chùa chiền và thẳng thắn quy trách nhiệm cho Nhu…”.

    Và đoạn cuối của bức điện:

    “Không cần phải nói rằng chúng tôi cho phổ biến bức điện này trong giới hạn ít nhất những nhân vật chủ chốt và cho rằng anh cũng sẽ cẩn thận như thế để tránh rò rỉ sớm”.

    Nội dung bức điện rõ ràng có ít nhất ba yêu cầu: 1/ Chấm dứt việc đàn áp Phật giáo, và cùng với việc đó, hủy bỏ Dụ số 10 liên quan đến chính sách đối với tôn giáo, nhằm khôi phục tình hình; 2/ Loại (gia đình) Ngô Đình Nhu ra khỏi chính trường vì Ngô Đình Nhu đã lợi dụng quân đội để đàn áp Phật giáo, đập phá chùa chiền, bắt bớ Tăng Ni; 3/ Nếu Ngô Đình Diệm không chấp nhận loại (gia đình) Ngô Đình Nhu thì sẽ dựa vào lực lượng các tướng lĩnh, tổ chức lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm.

    Và như vậy, trong mục tiêu của bài viết, chúng ta dễ dàng nhận ra rằng chính phong trào đấu tranh của Phật giáo và những biến động do phong trào tạo nên đã dẫn đến sự thay đổi lập trường của chính quyền Mỹ đối với chính quyền Ngô Đình Diệm. Việc yêu cầu hủy Dụ số 10 giúp chúng ta khẳng định điều đó.

    Trước hết, chúng ta có thể so sánh một đoạn trong Bức điện 243 với nội dung được McNamara đọc lại đoạn ấy của bức điện trong cuốn Trong dòng hồi ức – Bi kịch và những bài học Việt Nam:

    - “Đồng thời chúng ta cũng nói với các tướng lãnh rằng Hoa Kỳ thấy rằng không thể tiếp tục ủng hộ Chính phủ miền Nam Việt Nam về mặt quân sự và kinh tế trừ phi biện pháp tiên quyết được thực hiện ngay mà chúng ta nhận thức là cần thiết phải loại gia đình Nhu ra khỏi chính trường” (Bức điện 243).

    - “Đồng thời chúng ta cũng phải nói với những tướng lãnh quan trọng rằng Mỹ thấy không thể ủng hộ GVN [chính phủ Việt Nam] về quân sự và kinh tế nữa trừ phi… các biện pháp [thả các vị tu sĩ bị bắt] được thực hiện ngay lập tức” (McNamara, sđd, tr,53).

    Như vậy, chính phong trào đấu tranh Phật giáo bấy giờ đã tác động mạnh mẽ đến McNamara với tư cách là Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ. Vì thế thay vì viết lại như nội dung Bức điện 243 là “loại gia đình Nhu ra khỏi chính trường”, McNamara đã viết dưới hình thức ghi chú nhấn mạnh trong ngoặc là “[thả các vị tu sĩ bị bắt]”, và coi đó là yêu cầu tiên quyết (above).

    Thứ hai, bức điện đã nêu yêu cầu thứ hai đối với chế độ Ngô Đình Diệm là loại gia đình Ngô Đình Nhu (“the Nhus”) ra khỏi chính trường. Việc Mỹ muốn loại (gia đình) Ngô Đình Nhu có lẽ xuất phát từ nhiều lý do, trong đó có thể có cả thái độ chính trị của Ngô Đình Nhu, nhưng ngay tại đây, tức trong nội dung bức điện, chúng ta có thể đọc thấy hai lý do chính: 1/Lợi dụng quân đội và 2/Đàn áp Phật giáo. Chúng ta cần biết rằng bấy giờ Mỹ đã đưa các cố vấn quân sự sang miền Nam Việt Nam và Mỹ chủ yếu dựa vào lực lượng quân đội để chiến thắng Cộng sản. Dù vậy việc Mỹ quy kết Ngô Đình Nhu vì sợ việc làm của Ngô Đình Nhu khiến quân đội mang tiếng (taint) hơn là sợ Ngô Đình Nhu nắm lấy quân đội, bởi vì nội dung bức điện đã hé lộ sự việc Mỹ (thông qua Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn) đã liên lạc được với một số tướng lĩnh Việt Nam Cộng hòa bấy giờ. Vì thế lý do thứ hai, “đàn áp Phật giáo”, mới thực sự chủ yếu.

    Thứ ba, chúng ta cần thiết điểm lại tiến trình của phong trào đấu tranh Phật giáo Việt Nam trước ngày 24-8-1963 để thấy được những tác động của nó, đặc biệt đối với dư luận thế giới, buộc Mỹ phải thay đổi lập trường, dẫu rằng bản thân một số nhân vật cấp cao trong chính phủ Mỹ chưa thực sự đồng ý. 

    Theo George Donelson Moss trong Việt Nam – Một thử thách của Mỹ (Vietnam An American Ordeal), có 3 thời điểm quan trọng: 1/ “Ngày 8 tháng 5 năm 1963: Tại Huế, 20.000 Phật tử làm lễ Phật đản đã bị các lực lượng chính phủ tấn công. Hành động này mở đầu cho một loạt các sự cố dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm.”, 2/ “Ngày 11 tháng 6 năm 1963: Thích Quảng Đức, một vị cao tăng Phật giáo, tự thiêu tại một giao lộ đông người của Sài Gòn để phản đối việc Diệm đàn áp Phật tử.”, 3/ “Ngày 21 tháng 8 năm 1963: Các lực lượng quân đội trung thành với Diệm và Nhu, em trai của ông ta, tấn công chùa chiền. Tổng thống Kennedy lên án những hành động này. Đồng thời, việc lật đổ Diệm được các tướng lãnh quân đội Việt Nam Cộng hòa lên kế hoạch” (p.388).

    George Donelson Moss đã trình bày rõ hơn trong mục “Sự suy tàn và sụp đổ của Ngô Đình Diệm” (The Decline and Fall of Ngo Dinh Diem) từ trang 121 đến 123, tại đây, ông nhấn mạnh đến dư luận thế giới đối với sự kiện ngày 11-6-1963, tức sự kiện Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, “các phóng viên ảnh và các nhà báo Mỹ, được các tu sĩ lãnh đạo của Phật giáo báo trước, đã có mặt tại hiện trường, ngay lập tức những bức ảnh đáng sợ và các bài báo về vị tu sĩ tự thiêu đã chiếm các trang đầu của các báo, các mục nóng của truyền hình tại Mỹ và trên thế giới. Dư luận thế giới bị sốc trước bức ảnh đầy kịch tính, đã phê phán những người Mỹ đã ủng hộ, viện trợ cho một chính phủ khủng bố tín đồ tôn giáo” (p.122). 

    Mặc dù George Donelson Moss trình bày khá đầy đủ nguyên nhân dẫn đến phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam 1963 là từ chính sách bất bình đẳng tôn giáo của chính phủ Ngô Đình Diệm đã được thực thi trong nhiều năm mà thể hiện đỉnh cao là ngày Phật đản 2507 tại Huế (tức năm 1963), thế nhưng ông vẫn cho rằng cuộc khủng hoảng Phật giáo bộc phát tại Huế một cách bất ngờ (suddenly). Từ “bất ngờ” của George Donelson Moss là gắn với phong trào Phật giáo vì thế khác với từ “bất ngờ” của McNamara mà chúng tôi đã đề cập trên đây. Rất có thể G.D. Moss chưa thực sự thông cảm với truyền thống Phật giáo Việt Nam, chưa thực sự thông cảm với sự gắn bó của Phật giáo với dân tộc Việt Nam, chưa thực sự thông cảm với sức mạnh tiềm tàng của Phật giáo Việt Nam hoặc G.D. Moss cho rằng sức mạnh và chính sách của chế độ Ngô Đình Diệm bấy giờ là bất khả phản kháng? Dù vậy, G.D. Moss đã khẳng định ngay từ đầu mục “Sự suy tàn và sụp đổ của Ngô Đình Diệm” rằng “Bất ngờ, cuộc khủng hoảng Phật giáo nổ ra tại Huế, nó xác chứng là sự khởi đầu của sự kết thúc quyền lực gia đình họ Ngô” (Suddenly, the Buddhist crisis exploded in Hue, which proved to be the beginning of the end of Ngo family rule.)

    Robert Mann trong A Grand Delusion cũng chú ý đến 3 thời điểm quan trọng nêu trên của phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam năm 1963 với một vài điểm nhấn chúng ta cần thiết chú ý.

    Để trình bày những biến cố trong tháng 5-1963, trong đó ngày 8-5-1963 được nhấn mạnh, Robert Mann đã bắt đầu bằng ý kiến của (Ngô Đình) Nhu đăng trên tờ Washington Post ngày 12-5-1963: “Miền Nam Việt Nam muốn nhìn thấy một nửa trong số 12.000 đến 13.000 quân nhân Mỹ đồn trú tại đây rời khỏi đất nước”. Và Robert Mann cho rằng những sự kiện đặc biệt kinh khiếp của tháng 5/1963 đã thuyết phục các quan chức Mỹ rằng “chính Diệm, chứ không phải quân đội Mỹ, phải ra đi” (tr.284). Ngay sau đó, ông cho rằng cuộc đàn áp Phật giáo do Ngô Đình Diệm tiến hành vào ngày Phật đản 2507 (tức ngày 8/5/1963) củng cố thêm tình cảm đó (that sentiment). Tại đây, chúng ta có thể nhận ra hai điểm suy nghĩ: 1/ Việc lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm (“chính Diệm phải ra đi”) bắt nguồn từ thái độ của chính quyền Ngô Đình Diệm (trong trường hợp này, thông qua Ngô Đình Nhu) đối với sự hiện diện của lính Mỹ ở miền Nam Việt Nam, và như thế, việc Diệm đàn áp Phật giáo chỉ là làm tăng thêm ý nghĩ/tình cảm đó của người Mỹ về chế độ của Ngô Đình Diệm; 2/ Phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam 1963 chống lại chính sách bất bình đẳng tôn giáo của chế độ Ngô Đình Diệm được người Mỹ coi như là viên đá thử vàng mà một loạt những sự kiện xảy ra tháng 5-1963 (vào các ngày 7-5, 8-5, 9-5, 10-5, 15-5, 16-5, 17-5, 20-5, 21-5, 23-5, 25-5, 26-5, 30-5, 31-5. ⁽¹⁰⁾) đã cho thấy sự bất tín nhiệm đối với chế độ Ngô Đình Diệm và sự mất khả năng  điều chỉnh kịp thời của một chính sách đã bị xơ cứng, gia đình trị và độc tài hóa. Vì thế, theo chúng tôi, khi gắn với một loạt những sự kiện xảy ra tại miền Nam Việt Nam lúc đó, Robert Mann đã nhìn thấy phong trào đấu tranh Phật giáo năm 1963 chính là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến việc lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm.

    Đối với sự kiện ngày 11-6-1963, Robert Mann đề cập đến bức ảnh do một phóng viên ảnh của Thông tấn xã AP là Malcolm Browne chụp Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu và những tác động của bức ảnh đối với dư luận trên thế giới, đặc biệt ông nhắc đến ý kiến của một phóng viên khác là John Mecklin cho rằng bức ảnh đã có được những tác động khôn lường về phương diện giá trị của phong trào Phật giáo. Đặc biệt, Robert Mann nhắc đến hai ý kiến, một của Rusk vào ngày 11-6-1963 trong một bức điện gửi Trueheart, người tạm thời xử lý công việc của Đại sứ Mỹ tại miền Nam lúc đó, và một của chính phủ Kennedy đăng trên tờ New York Time ngày 14/6/1963: “Nếu Diệm không thực hiện những biện pháp nhanh chóng và hiệu quả nhằm tái lập niềm tin của Phật giáo đối với ông ta, chúng ta sẽ phải xem xét lại toàn bộ mối quan hệ của chúng ta với chế độ của ông ta” (Rusk) ⁽¹¹⁾, và “chính phủ Kennedy hẳn là “công khai kết án sự hành xử của Diệm đối với các tín đồ Phật giáo trừ phi ông ta có hành động nhanh chóng tiếp nhận, đáp ứng những bất bình của họ””(New York Times).⁽¹²⁾

    Chúng ta cũng cần biết thêm rằng khi viết về sự kiện ngày 11/6/1963 và những tác động của nó, Robert Mann đã viết về hiện tượng mở rộng thành phần tham gia phong trào bấy giờ: Phật tử, sinh viên, học sinh kể cả một số người Công giáo, và theo ông, “Khắp nước, các công dân (citizens) sắp nổi dậy” (tr. 285). Khái niệm công dân, trong cách nhìn nào đó, khác với khái niệm nhân dân. Và như thế, theo chúng tôi, việc mở rộng thành phần vẫn trong giới hạn của phong trào.

    Robert Mann, trước khi trình bày các sự kiện liên quan đến Bức điện 243, đã nêu lên ý kiến  của Mansfield với Kennedy về vấn đề Việt Nam vào ngày 19/8/1963 và thái độ của Kennedy đối với khả năng của Ngô Đình Diệm sau sự kiện 21/8/1963. Theo Mansfield, để thoát khỏi “mớ bòng bong” (the bind) “chắc chắn không phải bằng con đường can thiệp ngày càng sâu. Thật ra điều đáng mong ước là chúng ta không tốn sinh mạng của vô số người Mỹ và nhiều tỷ đô la để duy trì cái ảo tưởng tự do tại miền Nam Việt Nam bị tàn phá”.⁽¹²⁾ Đồng thời, Robert Mann cũng cho rằng “những nghi ngờ mới nảy sinh của Kennedy về khả năng tồn tại của Diệm cuối cùng đã được khẳng định vào ngày 21-8-1963 khi, vì sợ cuộc chính biến, Diệm tuyên bố thiết quân luật và đưa quân đội thuộc lực lượng đặc biệt của người em trai đi bố ráp, tấn công chùa chiền trên khắp nước… Phản ứng công khai khắp miền Nam Việt Nam lan nhanh khi những cuộc biểu tình rầm rộ nổ ra” (tr.286).

    Ngay hôm sau, tức 22-8-1963 Henry Cabot Lodge được điều về làm Đại sứ tại miền Nam Việt Nam; ngày 24-8-1963 ông nhận được Bức điện 243, ngày 26-8-1963 Henry Cabot Lodge gặp Ngô Đình Diệm lần đầu tiên và nói rằng: “Khi xem xét những tuyên bố đầy xúc phạm và mang tính kích động của bà Nhu, nhiều người Mỹ lầm tưởng rằng bà ta, chứ không phải Diệm, mới là lãnh đạo miền Nam Việt Nam. Hơn nữa, ông ta nói, việc chính phủ khủng bố tín đồ Phật giáo đã “khiến quan điểm không kỳ thị tôn giáo của người Mỹ bị sốc.” Tất cả những yếu tố này, Lodge nói,“đe dọa sự ủng hộ của Mỹ đối với Việt Nam”” (tr.286). 

    Ngoài ra, Robert Mann đã dành một đoạn rất dài để trình bày về việc phê chuẩn Bức điện 243. Chúng ta có thể hình dung con đường soạn thảo và phê chuẩn như sau: Trong bối cảnh những ngày cuối tuần như đã được chúng tôi trình bày trên đây, “ba người phản đối Diệm mạnh mẽ nhất” là Harriman, Forrestal và Hilsman soạn thảo văn bản. Harriman và Hilsman đến sân gôn thúc giục Ball phê chuẩn. Ball đọc lại bức điện tại nhà rồi gọi điện xin ý kiến Kennedy. Kennedy đồng ý một cách thận trọng, và theo trí nhớ của Ball, Kennedy nói “Tôi nghĩ gửi bức điện này cho Lodge có lẽ là được.” Rồi yêu cầu Ball hỏi ý kiến Gilpatric, và kết luận: “George à, nếu Rusk và Gilpatric đồng ý thì cứ tiến hành.” Ball điện thoại cho Rusk, vì sự cố điện thoại (không có đường dây bảo mật) Ball chỉ trình bày bằng thứ ngôn ngữ mơ hồ, và “Chắc chắn rằng Kennedy đã hiểu tường tận nội dung bức điện, thế là cuối cùng Rusk nói: ‘Tốt, cứ tiến hành’” (tr.286-287). Và theo Robert Mann, Ball là người ký bức điện, tức Bức điện 243, khi Rusk vắng mặt.⁽¹⁴⁾ Phần sau đó, Robert Mann trình bày sự giằng co, ngập ngừng của một số cá nhân, kể cả Kennedy, về những quyết định trong nội dung bức điện đã được gửi đi.

    Một điều chúng ta nhận thấy là sự lúng túng của chính quyền Mỹ trong quyết định này. Nó như là bước đi không thể khác được, mặc dù người quyết định ngập ngừng, khi phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam 1963 càng lúc càng dâng cao. 

    Đến đây, chúng ta có thể nhìn thấy nguyên nhân chính thức và trực tiếp dẫn đến cuộc đảo chính chế độ Ngô Đình Diệm ngày 1/11/1963. Trong thứ không khí đầy căng thẳng và hiềm khích của miền Nam Việt Nam năm 1963, trước chính sách bất bình đẳng tôn giáo lên đến đỉnh cao trở thành sự xúc phạm của chính quyền Ngô Đình Diệm, Phật giáo Việt Nam bằng niềm từ bi, sự nhận thức sâu thẳm và lòng quả cảm đã bước qua sự sợ hãi, tiến hành phong trào đấu tranh chống lại sự thiếu văn minh của một chế độ đối với tôn giáo, và đã dẫn đến những biến động lịch sử của dân tộc.

    Cho đến nay, phong trào đấu tranh của Phật giáo Việt Nam năm 1963 vẫn tồn tại như thứ tiếng nói của trí tuệ, lòng quả cảm và lương tâm.

PGS.TS. Đào Ngọc Chương
Trường ĐHKHXH&NV-ĐHQG TP.HCM
 

---

1. Vào thời gian này, Mỹ đã triển khai Lực lượng đặc biệt, 1961 (Special forces); tháng 12-1961 có khoảng 3.200 cố vấn quân sự người Mỹ; tháng 12-1962 là 9.000. (theo Vietnam, An American Ordeal, tr. 387-388).    

2. Câu này có thể được hiểu là “Quả thật Diệm đã chọn đúng thời điểm để bố ráp, tấn công chùa chiền”.    

3. Nếu so sánh với nội dung bức điện thì đoạn này không hoàn toàn trùng khớp, hay đúng hơn, hai cụm từ trong ngoặc […] là do tác giả thêm vào để giải thích. Xin đọc đoạn trích bức điện dưới đây.    

4. Tức ngày 24/8/1963 (người viết).    

5. To Move a Nation by Roger Hilsman. Book review by Abbot E. Smith, https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/kent-cs...  

6. Thực ra trong bức điện có ghi rõ những giới chức liên quan.    

7. Xin đọc toàn văn bức điện trên Google, theo lệnh Cable 143 hoặc địa chỉ EE2438DA4C064164ACABA420F64630D9…bản pdf.    

8. Nguyên văn: “key military leaders”.    

9. Nguyên văn: “appropriate military commamders”.    

10. Về các sự kiện này, xin đọc trong phần lớn các tài liệu bằng tiếng Việt viết về tiến trình cuộc đấu tranh Phật giáo.    

11. FRUS,1961-63, 3:381-83. Trích lại của Robert Mann, sđd, tr.284.    

12. NYT, 6-14-1963. Trích lại của Robert Mann, sđd, tr. 285.    

13. Mansfield to JFK, 8-19-1963…Trích lại của Robert Mann, sđd, tr.285.    

14. Về nội dung bức điện này, xin đọc lại phần trên đây và đọc trực tiếp bức điện theo đường link đã giới thiệu. Về tên và chức vụ của các nhân vật trong chính quyền Mỹ, xin xem phần sau của sách Trong dòng hồi ức – Bi kịch và những bài học Việt Nam của McNamara.    

Ảnh : Nguyễn Văn Thông

CHIẾN TRANH KHÍ GIỚI ĐỂ TIÊU THỤ KHÍ GIỚI CHIẾN TRANH

    Việt, Miên, Lào là thị trường tốt cho công việc ấy, nhưng được núp dưới chiêu bài “chặn đứng sự bành trướng của chủ nghĩa Cộng sản tại Đông Nam Á”. Ban tiếp thị tốt cho việc tiêu thụ sản phẩm chiến tranh tồn đọng sau Đệ nhị Thế chiến, là một chính quyền dễ bảo như đàn chiên là điều không thể thiếu! 

    Nhằm thi hành hai mục tiêu chính cùng một lúc tại Việt Nam, Chính phủ Mỹ lập nên một chính quyền bù nhìn, dễ sai và phục tòng Mỹ, nghĩa là một chính quyền Công giáo (vì Tin Lành còn yếu vào thời điểm ấy) trong một lãnh thổ mà số tín đồ của họ chỉ có 5 % dân số tại miền Nam Việt Nam. Chính sách phản dân chủ ‘Đa số phục tùng thiểu số’ do tay sai bản xứ của Mỹ tại miền Nam Việt Nam thực hiện. Đó là một trong những nguyên nhân sâu xa đưa đến vụ tranh đấu của Phật giáo 1963 bật khởi ngọn đuốc Thích Quảng Đức và sáu ngọn đuốc khác (a), nhằm thức tỉnh chính quyền Ngô Đình Diệm và đánh động lương tâm nhân loại về một thực trạng, bất công, bóc lột, tù đày và giết hại, đang đè nặng lên thân phận người dân Việt Nam trong thời Ngô Đình Diệm làm Tổng thống. Dưới đây là ba tóm lược từ ba tư liệu của tác giả nước ngoài:

    1. “The Indochine Story” by the Committee of Concerned Asian Scholars, A Bantam Book, New York 1970, pp. 32 & 34: 

    - “… Đàng sau gia đình nhà Ngô là Mỹ. Ở dưới gia đình này chẳng có gì mấy. Gia đình này đã trải cái bóng của họ trên xã hội Việt Nam; tuy nhiên cái rễ của họ thật sự chỉ cắm nông vào đất Việt. Điều này định trước những phương pháp Diệm dùng để kiểm soát đất nước... Chỉ có một đường lối: Đàn áp và củng cố quyền lực trong tay những anh em và thuộc hạ của Diệm... Săn lùng toàn diện những người bất mãn được tổ chức ở thôn quê năm 1956, và tăng gia cường độ khi tình hình suy kém.

    75.000 người hay hơn nữa bị giết trong chiến dịch này. Còn nhiều người hơn nữa bị tống giam bởi Sắc lệnh số 6 của Tổng thống, ký trong tháng 1/1956. Sắc lệnh nói: Những cá nhân coi là nguy hiểm cho quốc phòng và an ninh chung có thể bị bắt giam trong những trại tập trung do lệnh của cơ quan hành pháp. Tình trạng trong những trại tập trung của Diệm, chỉ bị phanh phui sau khi Diệm đổ, thật sự nhơ nhớp. Cố ý để cho chết đói, cố ý làm cho mù, cố ý hành hạ..., danh sách này thật là dài”. ⁽¹⁾

    2. David Dellinger, tác giả quyển “Vietnam Revisited” viết: “... Khi Diệm về Việt Nam năm 1954, một người Công giáo theo lệnh của một thế lực ngoại quốc về cai trị một nước mà 80% là Phật tử, CIA đã thuê vài trăm người để hoan hô hắn tại bến tàu. Nhưng cả CIA lẫn những giới chức Mỹ ủng hộ Diệm đều không làm sao làm ngược được sự kiện là Diệm không có sự ủng hộ của quần chúng, chính sách đàn áp đẫm máu của Diệm đối với từ các nhà sư Phật giáo và các tín đồ Hòa Hảo, Cao Đài cho tới những nông dân yêu nước,…”.⁽²⁾ 

    3. Avro Manhattan, tác giả quyển “Vietnam: “Why Did We Go?” nhận xét:

    “Tổng thống Ngô Đình Diệm của Nam Việt Nam là một người theo đạo Công giáo cai trị Nam Việt Nam bằng một bàn tay sắt… Hắn đã được Hồng y Spellman và Giáo hoàng Pius XII⁽³⁾ trồng vào cái ghế Tổng thống. Hắn đã biến cải ngôi vị Tổng thống thành một nhà độc tài Công giáo, tàn nhẫn nghiền nát những đối lập chính trị và tôn giáo...

    Người ta ghi nhận rằng, và những con số sau đây tuy không được chính quyền chính thức khẳng định nhưng có thể coi là đáng tin cậy, là trong thời gian kinh hoàng từ 1955 đến 1960, ít nhất là có 24.000 người bị thương, 80.000 người bị hành quyết hay bị ám sát, 275.000 người bị cầm tù, thẩm vấn hoặc với tra tấn hoặc không, và khoảng 500.000 bị đưa đi các trại tập trung. Đây chỉ là những con số ước tính bảo thủ, khiêm nhường”.⁽⁴⁾

    Hơn thế nữa, sự đau thương của người dân Việt kể từ thời Pháp thuộc kéo dài đến, không những với chế độ Ngô Đình Diệm mà còn với chính quyền Nguyễn Văn Thiệu, một chính quyền ‘bình mới nhưng rượu giữ nguyên’. Hay nói như trong đại tác phẩm Hồi ký chính trị “Việt Nam máu lửa quê hương tôi” của cựu tướng Hoành Linh Đỗ Mậu: “Chế độ Diệm không Diệm”. Và từ sau 1975, nhiều con chiên của Chúa, trong cũng như ngoài nước, còn muốn phục hồi chế độ cũ.

    Gợi lại vài nét đơn sơ về bối cảnh lịch sử như thế để thấy phong trào Phật giáo 1963 không phải chỉ được nhìn một cách đơn giản là, vì sự bất công giữa Phật giáo và Kitô giáo (CG và TL), mà nguyên nhân chính còn là, dân tộc Việt bị hà khắc, đàn áp, bất công, giết hại, và sự khác biệt về chính sách giữa hai tôn giáo. Một bên, nói theo ý của Giám mục Puginier, là cái càng của con của thực dân (b) do chế độ độc tài giáo trị của Ngô Đình Diệm dưỡng đãi. Còn bên kia là các tín ngưỡng dân tộc chết sống với sự thăng trầm của vận nước bị nhà Ngô uy hiếp. Biến cố Phật giáo 1963 chỉ là một giọt nước làm tràn ly nước. 

    Biến cố này không chỉ là cuộc tranh đấu đơn thuần của Phật giáo và hầu hết dân chúng miền Nam nước Việt, mà còn là cuộc tranh đấu của những người muốn duy trì cơ nghiệp của tổ tiên, yêu chuộng tự do bình đẳng công bằng xã hội trên khắp thế giới. 

    Thoáng nhìn chiều dài lịch sử như thế, chúng ta có thể truy nguyên tại sao cuộc tranh đấu này lại được toàn dân và thế giới nhiệt liệt ủng hộ, mà trong đó có nhiều nhân vật lãnh đạo không có cùng một tín ngưỡng với người Phật tử Việt Nam, và nhiều quốc gia dẫu có chung một khuynh hướng chính trị với chính phủ Ngô Đình Diệm. Chiều hướng ủng hộ tích cực này càng mạnh hơn sau khi Hòa thượng Thích Quảng Đức tự nguyện đem thân làm ngọn đuốc để cảnh tỉnh lòng người.

    Sau khi 8 Phật tử bị giết tối ngày 8.5.1963 tại Đài phát thanh Huế, và 5 nguyện vọng tối thiểu và chính đáng của Phật giáo không được chính quyền Ngô Đình Diệm thỏa thuận, Hòa thượng Thích Quảng Đức, người đầu tiên trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, sau nhiều tuần thiền định để tăng trưởng nội lực, đã tự nguyện hy hiến cuộc đời cho đại nghĩa giữa ngã tư đường Phan Đình Phùng - Lê Văn Duyệt, Sài Gòn sáng ngày 11.6.1963. 

    Khác với các lời xuyên tạc của những người bênh vực nhà Ngô, ký giả Nữu Ước Thời Báo (New York Times) David Halberstam đã tường thuật bằng những lời vừa ngạc nhiên vừa kính nể:

    “Tôi được thấy lại cảnh tượng ấy, nhưng chỉ một lần cũng đã quá đủ. Lửa phủ khắp người; thân từ từ khô lại, đầu cháy đen như than, không khí bay mùi khét thịt, thân hình chìm trong lửa quá nhanh chóng và kinh ngạc. Phía sau, tôi có thể nghe tiếng khóc của những người đang lần lượt kéo đến. Tôi quá xúc động khóc không nên lời, quá bàng hoàng để ghi chép hoặc hỏi vài câu, quá bối rối để suy nghĩ... chìm trong biển lửa nhưng ngài vẫn bất động, thịt gân không nhúc nhích, không một tiếng rên, ngài bình thản điềm đạm trước bao người òa khóc xung quanh”. ⁽⁵⁾

 Ảnh của ký giả Malcolm Browne
 

    Các bài tường thuật của Malcolm Browne về cuộc tự thiêu của HT. Thích Quảng Đức được Hãng thông tấn AP gởi về Mỹ nhanh chóng, và những bức hình tự thiêu do ông chụp cũng được hầu hết các tờ báo khắp thế giới đăng lên trang đầu. Từ đó, độc giả năm châu bắt đầu tò mò về những gì đang xảy ra tại Việt Nam, một quốc gia xa lạ ở vùng Đông Nam Á. Nhưng việc chuyển tải thông tin về biến cố bi hùng này ra khỏi Việt Nam không phải dễ, như chúng ta thấy dưới đây.

    “… Tuy nhiên, thái độ của viên chức Hoa Kỳ lúc đầu là cố gắng làm giảm cường độ một số các nguồn tin chính thức thường cung cấp cho giới truyền thông. Nhưng đây không phải là một công việc dễ, mặc dầu bản doanh của báo giới bị buộc chặt, có nhóm đoàn kết chặt chẽ, và có nhóm lo sợ. Cảnh sát ngầm của chính phủ Diệm lại lén thu băng các cuộc điện đàm của các nhà báo, theo dõi các máy điện tín, gài người vào các văn phòng và chạy theo ký giả trên các đường phố. Dẫu vậy, qua việc sử dụng các người thăm viếng, nhân viên hàng không, và ngay cả những cảm tình viên quân sự nên giới nhà báo vẫn chuyển đi được các bản tin mà họ chứng kiến...”. ⁽⁶⁾  

TIN VÀ QUAN ĐIỂM CỦA GIỚI TRUYỀN THÔNG QUỐC TẾ 

    a. Quảng cáo trên Washington Post & New York Times ... 

    Ký giả kiêm nhiếp ảnh gia Malcolm W. Browne viết: 

    “Những bức hình mà tôi chụp về cuộc tự thiêu của HT. Quảng Đức đã trở thành một sở hữu vật mà người ta gửi đi cùng khắp thế giới. Những bức hình đó mang nhiều ý nghĩa tùy theo cách nhìn và mục đích sử dụng của mỗi người.

    Một người quen ở Lisbon gởi thư cho tôi biết rằng, những bức hình về cái chết của ngài Quảng Đức được thành phần diều hâu bày bán khắp cùng ngõ hẻm. Một nhóm giáo sĩ nổi tiếng người Mỹ cũng dùng một trong những bức hình này để tạo sự chú ý cho những trang quảng cáo của họ trên Nữu Ước Thời Báo (New York Times) và báo Bưu điện Hoa Thịnh Đốn (Washington Post) với hàng chữ “Chúng tôi cũng phản đối: We, too, protest”. Sự phản đối của họ là nhắm vào việc người Mỹ ủng hộ chế độ Diệm”.⁽⁷⁾

    b. Trung Quốc: “Hình tự thiêu của ngài Quảng Đức được Hoa Lục in ra hằng triệu bản. ⁽⁸⁾ Một trong những bức hình đó đã gởi cùng khắp các quốc gia Á-Phi với hàng chữ lớn “Một Tăng sĩ Phật giáo hy sinh thân mạng để chống chủ nghĩa đế quốc Mỹ - Diệm”.

    c. Báo Le Monde, được xem là phản ảnh quan điểm của Bộ Ngoại giao Pháp. Số ra ngày 10.6.63 đã công kích chính phủ Việt Nam bằng những lời lẽ kịch liệt:

    “Biến cố ở Huế đã xảy ra do sự đàn áp tàn bạo của nhà cầm quyền, và đã là một cơ hội tốt để sự bất mãn của nhân dân bộc phát. Sự tranh chấp này đã lột trần sự cô lập và thất nhân tâm của một nhóm thiểu số Thiên Chúa giáo được ưu đãi”. ⁽⁹⁾

    Ngày 13-6-63 báo này viết: “Trước hành động tự sát để đấu tranh, kẻ tàn bạo nhất cũng phải chùn bước”.⁽¹⁰⁾

    d. Báo La Gazette de Lausanne tại Thụy Sĩ: Viết những lời rất cảm động về cuộc tự thiêu của HT. Quảng Đức như sau: 

    “Sự hy sinh rất khích động của vị Tăng sĩ thiêu sống ngay tại Sài Gòn buộc người ta phải kính trọng. Sự hy sinh vì Chính pháp của ông khiến chúng ta liên tưởng tới những người Ki Tô đầu tiên và sự liên tưởng này càng làm cho chúng ta cảm thấy oái oăm”. ⁽¹¹⁾

    e. Báo Journal de Genève: Một tờ báo khác ở Thụy Sĩ có ảnh hưởng lớn trên thế giới, nhận định: 

    “Người ta có thể tuyên truyền rằng đó chỉ là cuộc nổi loạn của phe đa số khắc khổ kiếm chuyện vì chính phủ chỉ là một thiểu số bó kết chặt chẽ với nhau mà bộ tịch lại vênh váo và cứng nhắc. Nhưng việc phải hy sinh vì Chánh pháp của Hòa thượng Thích Quảng Đức lại cho thấy, Phật giáo Việt Nam đang phải bảo vệ nếp sống và tư tưởng của họ”. (12)

    g. La Croix: Nhật báo có nhiều ảnh hưởng trong giới Công giáo Pháp đăng bài quan điểm, chống đối chính sách độc tôn của chính phủ Ngô Đình Diệm và kêu gọi tín đồ Công giáo cầu nguyện cho Phật tử Việt Nam. ⁽¹³⁾

    h. New York Times (Nữu Ước Thời Báo): Số ra ngày 8-8-1963 viết:

    “... Chính phủ Hoa Kỳ đã tìm đủ mọi cách để buộc ông Diệm phải giải quyết vấn đề Phật giáo. Nhưng người ta hết sức kinh ngạc khi nghe bà Ngô Đình Nhu, em dâu của Tổng thống Diệm, vu khống các lãnh tụ Phật giáo là phiến loạn, sát nhân, và áp dụng chiến dịch Cộng sản. Có tin cho biết, chồng bà Nhu, em của Tổng thống Diệm, có thể cầm đầu một cuộc đảo chánh đã làm cho Hoa Kỳ lo ngại. Có nhiều người cho rằng những tin đồn về cuộc đảo chánh như vậy là một phần trong chiến tranh tâm lý chống Phật giáo, và cũng là một sự hăm dọa đối với Hoa Kỳ”.⁽¹⁴⁾

    Hình tự thiêu của HT. Quảng Đức cũng là một ấn tượng ảnh hưởng đến Tòa Bạch Ốc. Tôi (Browne) được biết rằng lúc ông Henry Cabot Lodge đến gặp cố Tổng thống Kennedy về việc được bổ nhiệm chức đại sứ tại Việt Nam, Kennedy cũng đã có một bức hình tự thiêu của HT. Quảng Đức trên bàn giấy. Cái chết của ngài Quảng Đức có lẽ là một trong những yếu tố chính cuối cùng Bộ Ngoại giao và Tòa Bạch Ốc chống ông Diệm, và thay đổi một vài chính sách lớn ảnh hưởng đến lịch sử Việt Nam”.⁽¹⁵⁾

Ảnh của ký giả Malcolm Browne
 

      Lúc nhìn hình HT. Quảng Đức tự thiêu, Tổng thống Mỹ, John Kennedy, nhận định,“trong lịch sử, chưa có một bức hình nào trên báo đã tạo được nhiều xúc động cùng khắp cả thế giới như bức hình này”...⁽¹⁶⁾

    i. Chính phủ Ngô Đình Diệm: Sau vụ tự thiêu, chấn động dư luận của HT. Quảng Đức, Ngô Đình Diệm thực sự bối rối nên ông quy trách người khác thiếu căn cứ:

    - “Ông Diệm vu khống nhiếp ảnh gia Browne đã hối lộ các nhà sư Phật giáo để giết một nhà sư đồng nghiệp”. ⁽¹⁷⁾

    - Bà Ngô Đình Nhu: Lúc trả lời cuộc phỏng vấn đài truyền hình Mỹ, ký giả Mecklin tường thuật lời bà:

    “Tất cả những việc mà Phật giáo đóng góp cho đất nước từ trước đến nay không có gì ngoài việc thiêu sống một nhà sư”... và “Ông Thích Quảng Đức bị chích thuốc và bị cưỡng bách thiêu sống, nhưng về sau bà Nhu đã tìm cách từ chối một số các phát biểu thiếu đạo đức của bà”. ⁽¹⁸⁾

    Việc bà Nhu về sau muốn cải chính những phát biểu bồng bột và thiếu suy nghĩ của bà, như ông Buttinger cho biết, cũng đáng để chúng ta cảm phục và quý mến sự hối hận của bà. Tin này cũng phù hợp với TIN QUAN TRỌNG SAU ĐÂY: 

    Tôi (Bùi Kha) có người quen ở Orange County, California, Mỹ, cho biết, cách đây gần hai mươi năm, ông Ngô Đình Trác, con trai của bà Ngô Đình Nhu ở tại Pháp, cùng với nhà thơ Du Tử Lê đến chùa Việt Nam Los Angeles, California lúc 2 giờ sáng để gặp Hòa thượng Thích Mãn Giác, Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam tại Mỹ. Hòa thượng tiếp đón niềm nở. Sau khi thắp hương và lễ Phật, ông Ngô Đình Trác thưa rằng: “Mạ con biểu con qua gặp Hòa thượng và xin Hòa thượng trình lại với Giáo hội Phật giáo là mạ con thay mặt gia đình xin sám hối những lời nói và việc làm trước đây đối với Tăng Ni và Phật tử Việt Nam...”. Hòa thượng Mãn Giác rất xúc động, quý mến nghĩa cử của bà Nhu, và an ủi ông Ngô Đình Trác rằng: “Lúc đó bà còn nhỏ tuổi và không ai cố vấn...”. ⁽¹⁹⁾

    - Ông Ngô Đình Nhu: Ngày 15 tháng 8 một nhà sư khác tự thiêu ở Huế, ba ngày sau đó một ni cô tự thiêu ở Ninh Hòa. Để phụ họa với vợ, ông Ngô Đình Nhu cũng nhẫn tâm giả vờ như không có gì hệ trọng:

    “Nếu Phật giáo muốn có một vụ nướng thịt khác thì tôi rất vui lòng cung cấp xăng”. ⁽²⁰⁾

    Để làm sáng tỏ Ý NGHĨA CÁC CUỘC TỰ THIÊU của Tăng Ni và Phật tử năm 1963, tôi trích dẫn hai ý kiến của hai tu sĩ sau đây, một Tin Lành, một Phật giáo.

    - Mục sư Donald Harrington tại Nữu Ước: Trong buổi giảng tại một thính đường ở New York ngày 30.6.63, Mục sư Harrington đã mô tả trung thực chân tình và cảm phục việc HT. Quảng Đức tự thiêu. Bài giảng đó cũng có đoạn nói lên ý nghĩa đích thực của hành động tự thiêu: 

    “Cách đây hơn hai tuần, vào ngày 11.6.63, vị sư tên Thích Quảng Đức đã ngồi theo kiểu tọa thiền trên đường nhựa nóng. Trong tay Người cầm một xâu chuỗi 54 hạt và bắt đầu niệm Phật còn trên chiếc áo cà sa của Người thì đã tẩm ướt đầy xăng. Tất cả Tăng Ni lùi lại, kính cẩn, kinh sợ. Khách bộ hành nhận thấy một biến cố phi thường gì sắp xảy ra nên tất cả đều dừng lại chờ đợi.

    Với vẻ yên lặng, bình thản trên khuôn mặt, Ngài Quảng Đức niệm lớn: “Nam Mô A Di Đà Phật”. Thế rồi Người bật một que diêm và ngọn lửa phừng phực bốc lên phủ kín thân thể nhưng Người không hề rên la hay lay động. Người ngồi thẳng trong mười phút, thân hình chìm trong lửa đỏ, và khi lửa tàn, Người nằm xuống bất động...

    Người ta có thể tự hỏi sự khủng khiếp và niềm phẫn hận nào đã có thể khiến cho một người của “Tình thương” của “Hòa bình”, quyết chí tự thiêu?...

    Nếu sự tuyệt vọng hoàn toàn và chán đời cực độ đã đưa con người trên đời này đến chỗ tự tử, thì một lý tưởng cao cả nhất và lòng yêu đời nồng nàn nhất một đôi khi cũng đã sản xuất những người tử đạo quả cảm nhất trong lịch sử...

    Hòa thượng Quảng Đức hy sinh đời mình bằng cách tự thiêu để thức tỉnh lương tâm của Tổng thống Diệm và lưu ý cho toàn thế giới…

    Người đã chịu đựng sự đau đớn của tia lửa hồng đang đốt da thịt nhưng không một lời kêu than. Người gởi mấy lời của Người cho Tổng thống Diệm, và cho đến nay ông Diệm vẫn chưa chịu nghe hay chú ý. Nhưng dù sao tiếng nói ấy vẫn là tiếng nói của tình thương, tiếng nói mà trong thâm tâm của nó chứa đựng sự giải thoát của miền Nam Việt Nam. Người đã để lại một bóng đen sỉ nhục lên sự huy hoàng mà Giáo hoàng Gioan đã mang lại cho Giáo hội Thiên Chúa. Người đã làm và Người phải làm, cho mỗi người Hoa Kỳ đi tìm linh hồn của Người và cho chính phủ Hoa Kỳ biết rằng, trừ phi chính phủ Sài Gòn thực thi ngay quyền bình đẳng tôn giáo cho Phật giáo đồ và tự do cho dân chúng Việt Nam, tất cả mọi viện trợ của Hoa Kỳ đều phải chấm dứt ngay...

    Ngọn lửa ấy có thể thành một tia hy vọng cho những người từ lâu bị áp bức bởi người ngoại quốc hay bởi ngay chính đồng bào của họ...”. ⁽²¹⁾

    - Ý kiến của thầy Thích Nhất Hạnh:

    “Báo chí gọi đó là một hành động tự tử, nhưng thực chất không phải. Ngay cả đó không phải là một hành động phản đối. Điều mà những vị sư đã viết trong những bức thư để lại trước lúc tự thiêu là nhằm cảnh tỉnh, là để chuyển đổi tâm tư của những nhà cầm quyền, và để kêu gọi thế giới quan tâm đến những nỗi thống khổ triền miên của người dân Việt Nam. Người tự thiêu là để chứng tỏ rằng nguyện vọng mà họ đề cập là rất tối ư quan trọng... Tu sĩ Việt Nam tự thiêu là để nói lên với tất cả sức mạnh và quyết chí rằng tôi có thể chịu đựng sự khổ đau cùng cực nhất để bảo vệ cho đồng bào của tôi... Để bày tỏ ước vọng bằng cách tự thiêu của một người, vì thế, không phải là một hành động hủy diệt mà là một hành động tạo dựng, đó là, để đau khổ và để chết cho người khác. Như thế, tự thiêu không phải là một hành động tự tử”. ⁽²²⁾

    Thiền sư Nhất Hạnh đi xa hơn để giải thích tại sao sự tự thiêu của HT. Thích Quảng Đức không phải là một cuộc tự tử, tự tử là trái với lời dạy của đức Phật:

    “Tự tử là một hành động tự hủy do những nguyên nhân sau đây: (1) Thiếu ý chí để sống và gặp những khó khăn; (2) Thất bại trong cuộc sống và tuyệt vọng; (3) Không muốn sống... Vị tu sĩ tự thiêu (Thích Quảng Đức) không mất nghị lực, không thiếu hy vọng; cũng như không phải không muốn sống. Trái lại, ngài có đầy nghị lực, tràn hy vọng và mong ước một cái gì tốt cho tương lai. Ngài không có ý nghĩ tự hủy; nhưng tin vào những hoa trái tốt từ sự tự hy hiến đời mình cho kẻ khác... Tôi tin chắc rằng tất cả các vị sư tự thiêu không muốn những người cai trị chết, nhưng chỉ nhằm thay đổi chính sách của họ. Kẻ thù của chúng ta không phải là con người. Kẻ thù của chúng ta là sự thiếu khoan dung, cuồng tín, độc tài, tham đắm, hận thù và kỳ thị, chúng đang nằm sẵn trong tâm của con người”. ⁽²³⁾

    Cuộc bố ráp chùa và bắt Tăng Ni đêm 20-8-1963 bằng kế hoạch “Nước lũ” của chính quyền Ngô Đình Diệm, thế giới ngày càng hiểu rõ hơn nguyện vọng chính đáng của Phật giáo Việt Nam. Thế giới lên tiếng mạnh mẽ ủng hộ Phật giáo và chỉ trích chính sách kỳ thị bạo ngược của chính phủ Diệm.

QUAN ĐIỂM CỦA CÁC NHÂN VẬT TÊN TUỔI & CÁC CHÍNH PHỦ

    Những cá nhân, đoàn thể và quốc gia ủng hộ cuộc tranh đấu của Phật giáo có thể chia làm ba thành phần. Số người khác tín ngưỡng với Phật giáo, những quốc gia đa phần theo Phật giáo, và những nước tân tiến kỹ thuật. Sau đây là một số trích dẫn.

Tăng Ni, Phật tử, sinh viên và đồng bào các giới, biểu tình đòi bình đẳng tôn giáo & công bằng xã hội, 1963.
 

    1. LM. Lê Quang Oánh (c): Ngày 12-5-1963, Linh mục Lê Quang Oánh đại diện khối “Giải Sĩ Đồng Tâm”, Linh mục T. Võ Quang Thiêng, nữ sinh M. Ngọc Lan Hương... gởi thư cho Hòa thượng Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam bày tỏ sự đồng tình cuộc tranh đấu của Phật giáo. Một đoạn như sau:

    “Chúng tôi lên án “Tội bất công” đã giết hại đồng bào vô tội. Thật là tàn bạo, dã man, phản dân chủ, phản tự do, phản đạo đức, làm nhục cho quốc thể Việt Nam, một nước văn hiến trên bốn nghìn năm lịch sử.“Dám quả quyết rằng: “Nhân nghĩa sẽ thắng”.

    2. Vatican: Giáo hoàng Phao Lồ Đệ Lục cũng đã ba lần lên tiếng về vấn đề Phật giáo. Ngày 30-8-63, Giáo hoàng đọc một thông điệp gởi đến nhân dân Việt Nam, nhưng văn thư này cũng bị chính quyền Ngô Đình Diệm ngăn cấm không cho phổ biến. Một đoạn trong thông điệp Giáo hoàng viết:

    “Giáo hoàng đã biểu lộ sự chú tâm và đau đớn theo dõi các biến cố bi thảm đương giày vò nhân dân Việt Nam và sự lo âu của Giáo hoàng ngày càng thêm sâu sắc... Giáo hoàng cầu nguyện để cho tất cả mọi người, trong mối hợp tác khoan dung và trong sự tương kính các quyền tự do chân chính, đoàn kết với nhau để tái lập tương thân và tình huynh đệ”. ⁽²⁴⁾

    3. Cao Miên: Ông Trần Văn Được, Hội trưởng Hội Phật giáo Việt kiều tại Cao Miên, viết thư lên án chính phủ Ngô Đình Diệm và thỉnh cầu Quốc trưởng Sihanouk yêu cầu Liên Hiệp Quốc can thiệp. Sau khi các chùa bị tấn công, Tăng Ni bị bắt đêm 20-8-63, Chính phủ Cao Miên, ngày 23-8-63, chính thức ra thông cáo kịch liệt lên án Chính phủ Việt Nam. Một đoạn trong thông cáo viết:

    “Chính phủ Hoàng gia Cam Bốt kinh hãi khi nhận được tin Chính phủ Sài Gòn đã đàn áp dã man tín đồ Phật giáo... Chính phủ Hoàng gia Cam Bốt hoàn toàn ủng hộ các Tăng Ni, Phật tử Việt Nam”. ⁽²⁵⁾

    Ngày 27-8-63, Chính phủ Cam Bốt gởi văn thư đoạn giao với Việt Nam bằng những lời lẽ rất nặng nề:

    “… Toàn thể dân tộc Cam Bốt cũng như tất cả các dân tộc khác trên thế giới đều công phẫn và ghê tởm trước những hành động dã man đàn áp Phật giáo Việt Nam...”. ⁽²⁶⁾

    4. Tích Lan: Ngọn lửa bi hùng của Thích Quảng Đức và sự ngược đãi Phật tử tại Việt Nam khiến bà Sirimavo Bandaranaike, Thủ tướng Tích Lan, vô cùng xúc động. Bà kêu gọi các nước theo Phật giáo tại Á châu ủng hộ Tích Lan trong việc yêu cầu Liên Hiệp Quốc can thiệp vấn đề đàn áp Phật giáo tại Việt Nam. Ngày 26-8-63, Hội nghị Phật giáo Tích Lan yêu cầu các đoàn thể Phật giáo trên toàn quốc treo cờ rủ để tang các Phật tử hi sinh vì tín ngưỡng. ⁽²⁷⁾

    5. Miến Điện: Sau ngày các chùa tại Việt Nam bị bố ráp, Chính phủ Miến Điện càng công phẫn hơn. Báo “Guandiantai” tại Rangoon, thủ đô Miến Điện, cực lực lên án chính sách bạo ngược của chính phủ Ngô Đình Diệm. Báo viết:

    “Mỹ sẽ lầm khi nghĩ rằng tiếp tục ủng hộ một chính phủ đang ngự trị trên thân xác đau thương của những Phật tử Việt Nam mà có thể giữ được nguyên vẹn tình cảm ngoại giao với các quốc gia trong vùng Đông Nam Á”. ⁽²⁸⁾

    6. Ấn Độ: Nhiều hội Phật học Ấn yêu cầu Thủ tướng Néru can thiệp. Ngày25-8-63, Tổng Thư ký Đảng Quốc gia Ấn công phẫn chế độ Ngô Đình Diệm và cảm nhận nỗi đau thương của tín đồ Phật giáo Việt Nam:

    “Những tin tức loan đi từ Sài Gòn đã làm chấn động dư luận tại Ấn Độ, quê hương của Phật giáo. Những sự tàn bạo mà các đạo hữu Việt Nam là nạn nhân càng làm cho ta phẫn nộ khi nhớ rằng Phật giáo chủ trương bất bạo động”. ⁽²⁹⁾

    7. Thái Lan: Ngày 22-8-63, Thống chế Sarit Thanarat, Thủ tướng Thái Lan, đề nghị triệu tập một hội nghị sơ bộ gồm các nước Phật giáo trước lúc đưa vấn đề Phật giáo Việt Nam ra Liên Hiệp Quốc. Bốn ngày sau đó Đại tá Mutukhan, Phó Giám đốc Nha Tôn giáo thuộc Bộ Giáo dục, đã khuyến cáo Chính phủ Việt Nam bằng những lời gay gắt và như một tiên tri:

    “Vì đã đàn áp Phật tử Việt Nam, Tổng thống Ngô Đình Diệm sẽ hứng chịu hết những tai họa dưới đủ mọi hình thức, hiểu theo giáo lý nhà Phật, kể cả diệt vong và đọa địa ngục...”. ⁽³⁰⁾

    8. Đài Loan: Bộ Ngoại giao Đài Loan tuyên bố rất lo ngại cuộc khủng hoảng tôn giáo tại Việt Nam và mong mỏi Chính phủ Việt Nam sớm có giải pháp thích hợp để chấm dứt cuộc khủng hoảng. 

    9. Nam Hàn: Đại đức Kapchong, Hội chủ Tổng hội Phật giáo, gởi thư cho Chính phủ Việt Nam yêu cầu chấm dứt việc đàn áp Phật tử. Tướng Chang Chung Sơn, nhân viên trong Hội đồng Quân nhân cách mạng, đã gởi thư lên án Chính phủ Việt Nam đàn áp Phật tử vô nhân đạo.

    10. Nhật Bản: Tổ đình Bổn Nguyệt Tự tổ chức một lễ đại cầu siêu cho cố HT. Quảng Đức và Phật tử Việt Nam hy sinh vì tín ngưỡng. Thứ trưởng Ngoại giao, ông Shigenobu Shima tiếp xúc với Đại sứ Việt Nam tại Nhật để biểu lộ sự lo âu về biến cố Phật giáo Việt Nam.

    11. Hoa Kỳ: Liền sau khi các chùa trên toàn miền Nam bị tấn công, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ phổ biến một tuyên ngôn, có đoạn như sau:

    “Căn cứ vào các tin loan đi từ Sài Gòn, rõ ràng Chính phủ Việt Nam Cộng hòa đã có những biện pháp đàn áp nghiêm khắc các lãnh tụ Phật giáo Việt Nam. Hành động này là một vi phạm trực tiếp của Chính phủ Việt Nam vào lời cam kết theo đuổi một chính sách hòa giải với tín đồ Phật giáo. Hoa Kỳ phiền trách các hành động đàn áp này.” ⁽³¹⁾

    12. Liên Hiệp Quốc: Những hình ảnh Phật tử Việt Nam bị đàn áp, bắt bớ, tù đày, vu khống bởi chính quyền Ngô Đình Diệm được đăng tải trên trang nhất của hầu hết các báo khắp thế giới, tổ chức Liên Hiệp Quốc đã không thể làm ngơ, ngày 24-9-1963, một phái đoàn đặc biệt được gửi đến Việt Nam để điều tra vụ Phật giáo. Mặc dầu chính quyền Ngô Đình Diệm không cho phái đoàn Liên Hiệp Quốc tự do đến những nơi cần thiết để điều tra, nhưng cuối cùng phái đoàn cũng đã thu thập đủ bằng chứng để kết luận rằng ‘Phật tử Việt Nam bị chính quyền Ngô Đình Diệm kỳ thị, khủng bố, tra tấn, tù đày, giết hại và cải đạo trong nhiều năm qua’.

KẾT

    Cuộc tranh đấu Phật giáo năm 1963 không nằm hạn hẹp trong việc đòi hỏi sự bình đẳng và quyền tự do tôn giáo mà còn là một cuộc đòi hỏi công bằng xã hội và quyền được sống an hòa trong một quốc gia như bao nhiêu quốc gia khác trên thế giới.

    Cuộc tranh chấp ý thức hệ mà Việt Nam là một bãi chiến trường để đọ sức. Khí giới, bom đạn, hàng hóa bị thặng dư sau Thế chiến thứ hai thì Việt Nam là một thị trường tốt để tiêu thụ. Người Việt trở thành nạn nhân nhưng được một số cường quốc che giấu bằng những danh từ hoa mỹ.

    Vì thế, cuộc tranh đấu Phật giáo năm 1963, được toàn dân, toàn quân ủng hộ và thế giới đồng tình. Sự tự hy hiến bi hùng của Bồ tát Thích Quảng Đức cũng như những ngọn lửa thiêng tiếp nối sau đó, là để chính phủ Ngô Đình Diệm tỉnh thức và thế giới lưu tâm. Kết quả là cộng đồng thế giới có lưu tâm nhưng chính phủ Ngô Đình Diệm lại không đếm xỉa nên cuối cùng, chế độ mất lòng dân và ngược thời đại này đã bị sụp đổ.

    Hai mươi thế kỷ, cùng chung với vận nước thăng trầm, lúc chinh chiến điêu tàn vì ngoại xâm, lúc hòa bình thịnh trị, lúc bị Nho gia uy hiếp. Nay, những ngọn lửa thiêng và biến cố 1963 đã tạo cơ duyên cho PHẬT GIÁO CHẤN HƯNG, các tôn giáo khác cùng có cơ hội tốt để phát triển. Tạo một vận hội mới cho quy trình CANH TÂN ĐẤT NƯỚC, nhưng tất cả đều tùy thuộc vào vận nước, vào thế chính trị quốc tế, vào ý chí của toàn dân và nhất là tùy thuộc vào những con người có từ bi, trí tuệ và dũng mãnh của thành phần lãnh đạo trong Giáo hội Phật giáo, cũng như những người lãnh đạo quốc gia. 

    Nhìn kết quả tuyệt vời mang tầm thế kỷ của Phong trào Phật giáo 1963, đã tác động tâm tư nhân loại, được đón nhận và toàn thế giới đồng tình. Nhưng Việt Nam và Phật giáo Việt Nam, có nghĩ gì và làm gì cho Tổ quốc và cho chính bản thân Phật giáo từ biến cố độc đáo xảy ra từ 50 năm trước?              

4-4-2013

TS. Bùi Kha 
Tiến sĩ Sử học, Giáo sư thỉnh giảng HVPGVN tại TP.HCM

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nhiều tác giả, “1963-2003, Bốn Mươi Năm Nhìn Lại”, Giao Điểm 2003.

2. Hoành Linh Đỗ Mậu, “Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi, Hồi ký Chính trị”, Hoa Kỳ 1993.

3. Minh Không Vũ Văn Mẫu, “Sáu Tháng Pháp Nạn, 1963”, bản Ronéo 1984.

4. Appy, Christian G. “Patriots The Vietnamese War Remembered From All Sides”, New York 2003.

5. Browne, Malcolm W., “The New Face Of War, Revised Edition”, The Bobbs-Merrill Company, Inc.Indianapolis-New York,1968.

6. Buttinger, Joseph, “Vietnam: A Dragon Embattled, Volum II Vietnam at War”, Frederick A. Praeger, Publisher, New York, 1967.

7. Nhat Hanh, “Vietnam:Lotus in a Sea of Fire”. Hill & Wang, Inc.New York,1967.

8. Savey, Grace, A Reader, “The American Experience in Vietnam”, edited by Grace Savey, University of Oklahoma Pess,1989.

9. Tucker, Spencer C. Editor “Encyclopedia of the Vietnam War, a Political, Social, and Military History, 1997-1998”.

10. Tuần báo “New York Times” (Nữu Ước Thời Báo), tháng 6-8.1963.

11. “U.S. News & World Report”: Tháng 6-8.1963.

12. Tuần báo “Time”, tháng 6-8.1964.

13. Tuần báo “Washington Post”,tháng 6-8. 1964.

14. http://www.uwec.edu/greider/BMRB/culture/ tudent.work/hicksr/
 

---

1. “The Indochine Story” by the Committee of Concerned Asian Scholars, A Bantam Book, New York 1970, pp. 32 & 34, [10 kẻ xâm lược tồi tệ nhất trong lịch sử Việt Nam], (Google: gồm các chú thích 2, 3 & 5).    

2. “Vietnam Revisited” by David Dellinger, p. 35.    

3. Hồng y Spellman và Giáo hoàng Pius XII vận động và đề nghị Chính phủ Mỹ thả từ 1 đến 6 quả bom nguyên tử xuống miền Bắc năm 1954, để giải cứu cho quân đội Pháp đang bị quân Việt Minh bao vây tại trận Điện Biên Phủ.
(a) Thượng tọa Thích Tiêu Diêu, Đại đức Thích Thanh Tuệ, ĐĐ. Thích Thiện Mỹ, ĐĐ. Thích Nguyên Hương, Sư cô Thích Nữ Diệu Quang và Phật tử Đặng Thị Ngọc Tuyền.
(b) Giám mục Puginier nhận định “Không có giáo sĩ và giáo dân thì người Pháp (rồi đến người Mỹ) như cua bị bẻ gãy hết càng” (Sans les missionnaires et les chrétiens, ecrit Mgr. Puginier, les Francais seraient comme les crabs auquels on aurait cassé toutes les pattes).
 (c) Tôi chỉ liệt kê vài người, khác tín ngưỡng, tiêu biểu.    

4. “Vietnam: Why Did We Go?” by Avro Manhattan, Chick Publication, California 1984, pp. 56 & 89.    

5. “I was to see that sight again, but once was enough. Flames were coming from a human being; his body was slowly withering and shriveling up, his head blackening and charring. In the air was smell of burning human flesh; human being burn surprisingly quickly. Behind me I could hear the sobbing of the Vietnamese who were now gathering. I was too shocked to cry, too confuse to take notes or ask questions, too bewildered to even think... As he burned he never move a muscle, never uttered a sound, his outward composure in sharp contrast to the wailing people around him”. [http: //www.smsu.edu/relst/ ].    

6. A Reader, “The American Experience in Vietnam”, edited by Grace Savey, University of Oklahoma Pess,1989, pp. 112 & 113.    

7. Malcolm W. Browne, “The New Face Of War”, Revised Edition, The Bobbs-Merrill Company, Inc. Indianapolis-New York,1968, tr. 261-262. Xin xem thêm Christian G. Appy, “Patriots The Vietnamese War Remembered From All Sides”, tr. 60-65.    

8. Printed millions of copies.    

9. “1963-2003 Bốn Mươi Năm Nhìn Lại”, Giao Điểm 2003, tr.144.    

10. Minh Không Vũ Văn Mẫu, “Sáu Tháng Pháp Nạn, 1963”, bản Ronéo, 1984, tr.320.    

11. Hoành Linh Đỗ Mậu, “Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi, Hồi Ký Chính Trị”, Hoa Kỳ 1986, tr. 640.    

12. Đỗ Mậu, sđd, tr. 641.    

13. Hoành Linh Đỗ Mậu, tr. 640.    

14. BMNNL, tr.147.    

15. Malcolm W. Browne, “The New Face of War”, p. 263: “Quang Duc’s death probably was one of the factors that finally turned the State Department and White House against Diem, altering the course of Vietnamese history to some extent.”    

16. U.S. President John F. Kennedy said that “no news picture in history has generated so much emotion around the world as that one”.    

17. Diem’s reaction was to accuse Browne of bribing the Buddhist monks to murder their fellow monk), [Grace Sevy, sđd, tr.112].    

18. “All that the Buddhists have done for the country is to barbecue the monk...She claimed that Thích Quảng Đức had been drugged and burned against his will. She later tried to deny having made some of her cynical comments”. [Joseph Buttinger, “Vietnam: A Dragon Embattled, Volum II Vietnam at War”, Frederick A. Praeger, Publisher, New York, 1967, p .1184)].    

19. HT. Thích Mãn Giác đã qua đời tại Los Angles, nhà thơ Du Tử Lê hiện ở Orange County, California.    

20. On August 15, another monk burned himself at Hue, followed three days later by a nun at Ninh Hoa. Not wishing to lag behind his wife in callousness, Ngo Dinh Nhu soon afterward stated that “if Buddhists want to have another barbecue, I will be glad to supply the gasoline”, [J. Buttinger, Ibid. p. 995]. 
Ninh Hòa trước đây là quận (huyện), nay là thị xã thuộc tỉnh Khánh Hòa (BBT).

21. Vũ Văn Mẫu, sđd, tr.322-324. Có thể xem thêm trong cuốn, “BMNNL” tr.148-160).    

22. “The press spoke then of suiside, but in the essence, it is not.It is not even a protest. What the monks said in the letters they left before burning themselves aimed only at alarming, at moving the hearts of the oppressors, and at calling the attention of the world to the suffering endured then by Vietnamese. To burn oneself by fire is to prove that what one is saying is of the utmost importance. The Vietnamese monk, by burning himself, says with all his strength and determination that he can endure the greatest of sufferings to protect his people. To express will by burning oneself, therefore, is not to commit an act of destruction but to perform an act of construction, that is, to suffer and to die for the sake of one’s people. This is not suicide.    

23. Suicide is an act of self-destruction, having as causes the following: (1) lack of courage to live and cope with difficulties; (2) defeat by life and loss of all hope; (3) desire for non exsistence... The monk who burns himself has lost neither courage nor hope; nor does he desire nonexsistence. On the contrary, he is very courageous and hopeful and aspires for something good in the future. He does no think that he is destroying himself; he belives in the good fruition of his act of self-sacrifce for the sake of others ... I believe with all my heart that the monks who burned themselves did not aim at the death of their oppressors but only at a change in their policy. Their enemies are not man. They are intolerance, fanaticism, dictatorship, cupidity, hatred, and discrimination which lie within the heart of man”. [“Vietnam: Lotus in a Sea of Fire”. Hill and Wang, Inc. New York,1967, pp. 106 &107].    

24. “Le Pape exprime sa douloureuse préocupation au sujet des tristes évènements qui affigent le cher peuple Viêtnamien, tandis que l’angoisse devient de jour en jour plus profonde et lancinante...Et il fait des voeux que tous, dans une généreuse collaboration et dans un mutual respect des libertés legitimes, unissent pour rétablir la concorde réciproque et la fraternité” [“Bốn Mươi Năm Nhìn Lại”, tr.126]    

25. “Bốn Mươi Năm Nhìn Lại”, sđd, tr.133).    

26. BMNNL, tr. 134.    

27. BMNNL, tr.136.    

28. BMNNL, tr.138.    

29. BMNNL, tr.138.  

30. BMNNL, tr.141.    

31. “Text of Statement issued by Department of State, Washington, on August 21: On the basis of information from Saigon, it appears that the Government of the Republic of Vietnam has instituted serious repressive measures against Vietnamese Buddhist leaders. The action represents a direct violation by the Vietnamese Government of assurances that it was pursuing a policy of reconciliation with the Buddhists. The United State deplores repr essive action of this nature” [Cité by Vu Van Mau, p.333].    

    Ngọn lửa từ bi Thích Quảng Đức bùng cháy ở Sài Gòn vào trưa ngày 11-6-1963 đẩy Cuộc vận động cho 5 nguyện vọng của Phật giáo đồ miền Nam Việt Nam lên một tầm cao mới. Và từ đó cho đến ngày chế độ gia đình trị họ Ngô Đình phân biệt tôn giáo sụp đổ, có thêm 6 ngọn lửa đại hùng đại lực nữa nối tiếp. Trong 6 ngọn lửa nối tiếp ấy, ở Huế - thành phố phát khởi Cuộc vận động, có hai ngọn mang tên Sa-di Thích Thanh Tuệ (13-8-1963) và Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu (16-8-1963). Trong khuôn khổ hội thảo khoa học này, với tư cách người trong cuộc, tôi xin được tham luận về Ngọn lửa Thích Tiêu Diêu sau đây. 

 H.1. Chân dung Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu (1892-1963)
 

1. MỘT NGƯỜI HỌ ĐOÀN LÀNG AN TRUYỀN – TU SĨ CHÙA CHÂU LÂM

    Tỳ kheo-Thích Tiêu Diêu, pháp danh Tâm Nguyện, thế danh là Đoàn Mễ,⁽¹⁾ sinh năm Nhâm Thìn (1892) tại làng An Truyền (tức làng Chuồn), xã Phú An, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên – Huế (cách thành phố Huế 10km về hướng Đông nam). 

    Ra đời và lớn lên trong một gia đình khá giả nhưng ông sống khiêm tốn, hòa đồng nên được người trong họ ngoài làng quý mến. Thời niên thiếu, ông chuyên cần học hỏi, trau dồi kiến thức và tỏ ra thông minh qua các cách lý giải thời cuộc, nhận định thế thái nhân tình, khiến những thức giả làm khách của thân sinh ông trong những dịp đối ẩm chuyện trò tại gia đình đều khâm phục ông. Do đó, ông được cha mẹ thương yêu và đặt nhiều hy vọng vào ông.

    Năm Kỷ Dậu (1909), vừa tròn 18 tuổi, theo tập tục xã hội thời ấy, ông phải vâng lời song thân lập gia đình để sinh con nối dõi tông đường. Ông sinh được bốn người con. Các con ông được thừa hưởng sự an lạc trong một gia đình đạo Phật thuần thành. Người nào cũng chăm lo học hành, được dạy dỗ sống hữu ích cho đời, cho đạo. Đến năm Canh Ngọ (1930), nhận thấy các con đã lớn, ông sắp đặt việc gia đình ổn thỏa rồi lên chùa Tường Vân tại làng Dương Xuân Thượng xin xuất gia đầu Phật với Hòa thượng Thích Tịnh Khiết. 

    Ông xuất gia đúng vào thời gian cuộc chấn hưng Phật giáo đang phát triển mạnh khắp ba miền đất nước, phong trào học Phật nở rộ sau những năm dài im ắng dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Ông đi tu khi đã 38 tuổi và đã có gia đình riêng nên Hòa thượng Thích Tịnh Khiết ban cho ông Pháp danh Tâm Nguyện. Biết thế, ông xin phép bổn sư được tự phấn đấu tu học, đến khi nào ông cảm thấy đã xứng đáng với đạo hạnh của một Tỳ-kheo thì ông mới xin thọ giới. Hòa thượng Thích Tịnh Khiết khen ông là người tự trọng và chấp thuận lời nguyện của ông. Đến năm Nhâm Thìn (1952), ông được đăng đàn thọ Cụ túc giới, được ban pháp hiệu Tiêu Diêu. Ông được gọi là Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu từ đó. 

    Để có thời gian tu học, Tỳ-kheo Tiêu Diêu xin Hòa thượng bổn sư cho phép lên một nơi thanh vắng ở ngọn đồi sau vườn chùa Châu Lâm ⁽²⁾, dựng một am tranh để tiện nhập thất tu niệm. 

 H.2. Nơi tọa lạc am tranh xưa của Tỳ-kheo Tiêu Diêu, ngày nay đã được xây dựng lại làm nơi dịch kinh của chùa Châu Lâm
 

    Ở đó Tỳ-kheo chọn nếp sống khổ hạnh thiểu dục tri túc, mỗi hai ngày chỉ ăn một bữa trưa. Tỳ-kheo không ngại gian lao, thường xuyên theo dự học nội điển tại các trường Phật học Tây Thiên, Linh Quang v.v...

2. NGỌN LỬA TIÊU DIÊU

    Khi Cuộc vận động cho 5 nguyện vọng của Phật giáo diễn ra (5-1963), Tỳ-kheo rời am tranh chùa Châu Lâm để về chùa Từ Đàm - trung tâm lãnh đạo cuộc vận động, để tiện việc dấn thân vào cuộc tranh đấu.Từ đó, không một cuộc biểu tình, xuống đường, tuyệt thực hay cầu an cầu siêu nào cho cuộc vận động và cho những người đã hy sinh vì đạo pháp mà thiếu mặt Tỳ-kheo Tiêu Diêu. Hình ảnh vị sư già nhẫn nại bền bỉ trong mọi hoạt động tranh đấu như thế là một tấm gương cho đại chúng Phật tử noi theo. Những hoạt động tranh đấu tích cực của Tỳ-kheo không những để góp phần cho cuộc đấu tranh của Phật giáo sớm thành mà còn để xứng đáng là một đệ tử của bổn sư Thích Tịnh Khiết – vị Hòa thượng đang lãnh trách nhiệm Lãnh đạo tối cao của Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo.     

    Vào trung tuần tháng 6-1963, thông tin về Tỳ-kheo Thích Quảng Đức tự thiêu ở Sài Gòn qua các đài BBC, VOA, Úc Đại Lợi v.v... làm chấn động dư luận thế giới, đặc biệt là dư luận Mỹ, Tỳ-kheo Tiêu Diêu hết sức cảm mộ. Trong tâm trí Tỳ-kheo nảy ra ý định nối tiếp ngọn lửa từ bi Quảng Đức bằng cách mổ bụng để “cúng dường mười phương chư Phật, đồng thời dùng nó như một phương sách để thúc đẩy Tổng thống Ngô Đình Diệm kíp thời giải quyết ổn thỏa 5 nguyện vọng của Phật giáo”. Tỳ-kheo bí mật mài một con dao nhíp thật sắt chờ cơ hội thực hiện ý định mổ bụng. Nhưng bất ngờ Tỳ-kheo Thích Mật Hiển ⁽³⁾ phát hiện được, con dao sắt bị thu giữ ngay và Đại đức bị quở trách rất nặng:

    - “Con nhà Phật tại sao lại muốn tự sát sanh? Ai cho phép quý thầy tự ý hành động như vậy?”.

    Tỳ-kheo đảnh lễ xin nhận lời quở trách. 

    Không được mổ bụng như người Nhật, Tỳ-kheo Tiêu Diêu viết thư gởi Hòa thượng Hội chủ xin tự thiêu. Trong lúc chờ đợi sự chấp thuận của Giáo hội, hằng ngày Tỳ-kheo ăn rất ít, thường một mình ngồi bên ngọn đèn dầu, với nguyện lực kiên cường, Tỳ-kheo lặng lẽ đốt từng ngón tay – xem như đốt một phần thân thể để cầu nguyện. Quyết tâm tranh đấu của Tỳ-kheo có một tác động rất mạnh đối với giới Phật tử trẻ, đặc biệt là các đoàn viên Sinh viên Phật tử Huế. Nhiều người muốn tự nguyện chăm sóc Tỳ-kheo và sẵn sàng hành động theo tấm gương của Tỳ-kheo. Đến ngày 13-8-1963, ngọn lửa Sa-di Thích Thanh Tuệ bất ngờ bùng sáng ở chùa Phước Duyên làm chấn động cả thành phố Huế. Anh em nhà họ Ngô rải các lực lượng vũ trang và giăng bùng nhùng kẽm gai trên nhiều đoạn đường từ Huế dẫn lên chùa Thiên Mụ, khu vực Võ, Văn Thánh hòng ngăn chặn Phật tử Huế kéo lên chùa Phước Duyên bái lạy Sa-di Thanh Tuệ. Cảnh tượng Phật tử ngồi trì giữa đường bị bắt bớ, đánh đập diễn ra nhiều nơi. Tiếng thét, tiếng kêu khóc hòa lẫn với tiếng cầu kinh chống lại hành động cướp xác Thanh Tuệ của lực lượng an ninh nhà họ Ngô làm cho không khí  thành phố Huế đang bị giới nghiêm trở nên căng thẳng khác thường. Cái không khí đó đã tác động đến tinh thần Tỳ-kheo Tiêu Diêu. Dù chưa được Giáo hội cho phép, Tỳ-kheo vẫn bí mật nhờ các sinh viên Phật tử và gia đình Phật tử thân tín chuẩn bị nhiên liệu để cho Tỳ-kheo tự thiêu. Tuổi trẻ Phật tử chờ sự kiện ấy từ lâu nên khi được Tỳ kheo Tiêu Diêu nhờ, sinh viên Phật tử và gia đình Phật tử nhận lời ngay. Từ chiều 15-8-1963, một khối củi khô, một can mười lít xăng và một bộ quần áo kết bằng bông gòn dày đã tập kết giấu sau nhà bếp chùa Từ Đàm. Đến tối ngày 15-8, trong khuôn viên chùa Từ Đàm có khoảng 5 ngàn Phật tử. Thế rồi, mười giờ đêm, mười hai giờ khuya, một hai giờ sáng vẫn yên tĩnh. Đến gần bốn giờ sáng ngày 16-8, khi mọi người còn đang thiu thiu ngủ, Tỳ-kheo Tiêu Diêu đứng dậy mặc vào người bộ áo quần bằng bông gòn dày, bên ngoài khoác thêm chiếc y màu vàng rồi bước ra khoảng sân bên trái chánh điện ngay trước Văn phòng - nơi làm việc của lãnh đạo cuộc đấu tranh. Tỳ-kheo chắp tay hướng về chánh điện đảnh lễ Đức Thế Tôn, quay hướng qua phía Văn phòng đảnh lễ Chư tôn Thiền đức lãnh đạo cuộc đấu tranh rồi tĩnh tọa giữa sân, mặt hướng về phía Đàn Nam Giao. Theo yêu cầu của Tỳ-kheo, trong đêm tối chúng tôi lặng lẽ chất củi khô chung quanh Người. Tay ai cũng run cầm cập. Cuối cùng các Phật tử rưới xăng từ từ lên người Tỳ-kheo. Khi xăng đã thấm đều trong y áo bông mà Tỳ -kheo đang mặc trên người, tất cả các Phật tử chắp tay lui ra chung quanh. Giây phút thiêng liêng mầu nhiệm bắt đầu. Tỳ-kheo tự bật lửa thiêu đốt thân mình để soi sáng vô minh. Ngọn lửa bừng sáng. Tiếng tụng kinh Tiếp dẫn vang lên làm cho Chư tôn Thiền đức lãnh đạo và đại chúng có mặt trong khuôn viên chùa Từ Đàm tỉnh dậy, họ vừa lạy trong tiếng kinh hòa lẫn với tiếng kêu khóc. Tỳ-kheo vẫn chắp tay ngồi bình tĩnh, niệm Phật trong ngọn lửa. Đến lúc mồ hôi và mỡ chảy ướt mặt, Tỳ-kheo đưa tay rút chiếc khăn kẹp trong nách ra lau mặt rồi ném cái khăn ra ngoài cho sinh viên. Anh Hoàng Văn Giàu – Đoàn trưởng Đoàn Sinh viên Phật tử Huế chụp ngay lấy chiếc khăn cháy sém, dập tắt lửa rồi cột lên đầu anh. Tỳ-kheo vẫn chắp tay an tọa trong ngọn lửa. Ba phút, năm phút, bảy phút, mười phút rồi đến phút thứ mười hai thì hình ảnh của Tỳ-kheo mới gục xuống.

H.3.Ngọn lửa Tiêu Diêu sau 12 phút bừng sáng.
 

    Khi trời vừa sáng, nhục thân của Tỳ-kheo được cung rước vào khâm liệm và quàn tại nhà giảng chùa Từ Đàm. 

    Trước khi tự thiêu, Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu đã để lại ba bức thư: Thư thứ nhất gửi Hòa thượng Thích Tịnh Khiết; Thư thứ hai gửi cho con Thích Thiên Ân ⁽⁴⁾, các con, các cháu và thân bằng quyến thuộc; Thư thứ ba gửi Tổng thống Việt Nam Cộng hòa. 

    Trong thư gửi Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, Tỳ-kheo nói rõ mục đích Tỳ-kheo tự thiêu: “Đêm nay tôi sẽ đem tấm thân già cúng dường mười phương chư Phật, đồng thời dùng nó như một phương sách để thúc đẩy Tổng thống Ngô Đình Diệm kịp thời giải quyết ổn thỏa 5 nguyện vọng của Phật giáo đồ chúng ta”. 

    Để tránh tình trạng chính quyền cướp xác giao cho gia đình lo việc chôn cất, vô hiệu hóa ý nghĩa “vị pháp thiêu thân” của Tỳ kheo nên trong thư gửi con Tỳ-kheo Thích Thiên Ân và các con, các cháu..., ông dặn kỹ:

    “Các con chắc đã biết lúc này là lúc pháp nạn, các con của cha lại được hồng phúc ở gần kinh điển, tiếp xúc với các giới tăng sĩ dày công tu tập thì ắt hẳn phận sự bảo vệ chánh pháp phải là do các con gánh vác [...]. Dù có bị áp bức ngược đãi, dù có bị mua chuộc bao nhiêu đi nữa các con phải để thi hài của cha cho Giáo hội tăng già đảm nhận việc tống táng. Có như vậy sự hy sinh của cha mới có ý nghĩa. Các con làm trái lời này thì cha làm sao yên lòng nhắm mắt”. 

    Trong thư gởi Tổng thống Việt Nam Cộng hòa, Tỳ-kheo viết: 

    “Tôi tên là Đoàn Mễ, Pháp danh Tâm Nguyện, tự hiệu Thích Tiêu Diêu, sẽ tự nguyện thiêu thân tôi, trước là để cúng dường chư Phật, sau để cảnh cáo và nhắc nhở Tổng thống vài điểm sau đây:
    “1. Phải giải quyết một cách thành thật và nhanh chóng 5 nguyện vọng rất chính đáng của Phật giáo đồ chúng tôi;

    2. Tôi cực lực phản đối chính quyền và quân đội đã ăn cướp thi hài của quý thầy;

    3. Phản đối việc phong tỏa chùa chiền ở cố đô Huế, không cho Tăng, Ni và tín đồ Phật giáo vào lễ”.  

    (Làm tại chùa Từ Đàm ngày 26 tháng 6 âm lịch).⁽⁵⁾

3. MỘT SỰ KIỆN LỊCH SỬ QUAN TRỌNG

    Ngọn lửa Thanh Tuệ và ngọn lửa Tiêu Diêu liên tiếp diễn ra đã lay động tâm can tất cả các thành phần dân chúng cố đô Huế. Trên sân chùa Diệu Đế nhiều đống củi được chất cao, sinh viên Huế đăng ký xin tự thiêu để tranh đấu. Linh mục Cao Văn Luận - Viện trưởng Viện Đại học Huế, một người thân cận của chế độ Diệm hết sức xúc động đã lên tiếng yêu cầu Tổng thống Diệm giải quyết các nguyện vọng của cuộc đấu tranh. Tổng thống Diệm trả lời bằng cách cách chức Viện trưởng của Linh mục. Giáo sư Đại học Huế, cùng toàn thể sinh viên  Đại học Huế nhập cuộc phản đối lệnh cách chức trên. Các cuộc mít-tinh, biểu tình của giáo sư, sinh viên Đại học Huế làm chấn động dư luận trong và ngoài nước. Từ ngày 17-8-1963, cuộc đấu tranh dâng cao và vượt ra khỏi phạm vi Phật giáo. Sự kiện đó trở thành ngày lịch sử mở đầu Phong trào Đấu tranh ở các đô thị miền Nam Việt Nam kéo dài suốt 12 năm sau đó. Để đối phó với Phong trào tranh đấu, đêm 20 rạng ngày 21 tháng 8-1963, chế độ Ngô Đình Diệm đã thực hiện “Kế hoạch Nước lũ”, cho cảnh sát dã chiến và mật vụ tràn vào các chùa, các đại học ở khắp các tỉnh miền Nam Việt Nam bắt đi tất cả những người đã tham gia tranh đấu từ trước đến ngày ấy. Linh cữu Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu quàn ở Nhà giảng chùa Từ Đàm bị chính quyền Diệm cướp đem đi mất tích - điều mà người quá cố đã biết trước thế mà vẫn không tránh được. 

4. NƠI AN NGHỈ CUỐI CÙNG

    Đêm hôm 20-6-1963, các lực lượng vô minh của anh em nhà họ Ngô thực hiện “Kế hoạch Nước lũ” đàn áp Phật giáo trên toàn cõi miền Nam Việt Nam, tôi đang ở bên cạnh Hòa thượng Thích Đôn Hậu ở chùa Diệu Đế nên không tham dự dược cuộc chiến đấu bảo vệ linh cữu Tỳ-kheo Tiêu Diêu quàn ở Nhà giảng chùa Từ Đàm.⁽⁶⁾ Khi bị bắt vào tù gặp lại các bạn sinh viên Phật tử như Tôn Thất Kỳ, Phạm Thị Xuân Quế, Thái Kim Lan, Đinh Thị Cẩm Hà, Đinh Thị Cẩm Trang, Trần Duy Thọ v.v... tôi mới biết linh cữu của Tỳ-kheo Tiêu Diêu đã bị cướp đem đi mất tích. Ôi đau xót căm phẫn làm sao!.⁽⁷⁾ Sau ngày chế độ Ngô Đình Diệm bị cáo chung, chúng tôi ra khỏi nhà tù rồi lao vào các hoạt động hàn gắn những đổ vỡ thời “hậu Ngô Đình” mà quên đi việc tìm nơi chế độ Ngô Đình đã vùi dập linh cữu Tỳ-kheo Tiêu Diêu. Thật là một  sự vô ơn đáng trách. May sao các vị Tăng già trong Giáo hội nhờ người tìm được, thực hiện việc bảo vệ một cách bí mật và chờ cơ hội rước hài cốt Tỳ-kheo về nơi an nghỉ cuối cùng xứng đáng với Ngọn lửa Thích Tiêu Diêu đã hy sinh bảo vệ Đạo pháp. Để tránh thập phương giẫm vào nơi Tỳ kheo Tiêu Diêu đã ngồi tự thiêu, thầy Thích Thiện Lộc - Giám tự chùa Từ Đàm, đã cho đào nơi ấy thành một cái hồ nhỏ thả sen, ngày ngày có hương hoa tưởng niệm người đã vị pháp thiêu thân. ⁽⁸⁾

H.4. Hồ sen giữ lại nơi Tỳ-kheo Tiêu Diêu đã ngồi tự thiêu trong sân chùa Từ Đàm bị đạn pháo Hoa Kỳ phá tung tóe trong Tết Mậu Thân (1968). Ảnh TL của MĐHT.
 

    Hai mươi năm sau (khoảng 1984), các Tỳ-kheo Thanh Trí, Tỳ-kheo Mật Hiển, trong Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo tỉnh BTT tổ chức cải táng hài cốt Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu về Nghĩa trang Tổ đình Tường Vân, xây cho Tỳ-kheo một nấm mộ hình hoa sen. Mới cách đây vài ba năm, các Tỳ-kheo Thích Giác Quang (chùa Bảo Lâm), Tỳ-kheo Hải Ấn (chùa Từ Đàm), Tỳ-kheo Thiện Phước (chùa Châu Lâm) đã xây dựng lại cho Ngọn lửa Tiêu Diêu một tháp lăng uy nghi. 

 H.5a. Lăng Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu (1892-1963) trong Nghĩa trang Tổ đình Tường Vân (gần địa chỉ 67 Lê Ngô Cát, P. Thủy Xuân, TP Huế). Ảnh NĐX.
 

H.5b. Tháp lăng Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu (1892-1963)
 

Tấm bia gắn trước tháp khắc: 

    “Lâm Tế tứ thập tam thế Tường Vân pháp phái 

     Tỳ-kheo Thích Tiêu Diêu thánh tử đạo”

[Dịch nghĩa: Đời thứ 43 dòng Lâm Tế, môn phái Tường Vân, Tỳ- kheo Thích Tiêu Diêu thánh tử đạo].  

    Phía sau tháp mộ có một tấm bia đính vào bình phong hậu. Bia ghi bài kệ của Trưởng lão Hòa thượng Đạo hiệu Viên Quang (khai sơn chùa Châu Lâm) tặng. 

H.6. Bia vị pháp thiêu thân
 

Phiên âm:

    VỊ PHÁP TỰ NGUYỆN THIÊU

    HIẾN THÂN PHỤNG BẢO ĐẠO

    THỊ THƯỜNG SINH TỬ SỰ

    CỐ ĐẠI ĐỨC TIÊU DIÊU

     Dịch nghĩa: Vị pháp nguyện thiêu thân, Hiến cái thân này để bảo trì đạo pháp, Xem sống chết là chuyện thường, cố Đại đức Tiêu Diêu.

*

    Trước khi xuất gia, Tỳ-kheo Tiêu Diêu còn mang thế danh Đoàn Mễ sống trong một gia đình khá giả, có trí thức, có vợ con, đủ điều kiện để sống hạnh phúc theo tiêu chuẩn đời thường. Nhưng Tỳ-kheo không cảm thấy hạnh phúc với cái hạnh phúc đời thường ấy.  Đến năm 1930, sắp xếp chuyện gia đình được ổn thỏa, dù đã 38 tuổi, Tỳ-kheo vẫn xuất gia. Đến chùa, Tỳ-kheo chọn con đường tu khổ hạnh, không ngừng học tập kinh điển để nâng cao sự giác ngộ của mình. Tỳ-kheo tập sống thoát ra khỏi dần dần mọi ràng buộc của những vật chất tối thiểu của đời thường. Tấm gương tu tập theo đạo giải thoát của Tỳ-kheo đã ảnh hưởng đến chính gia đình Tỳ-kheo. Con trai là Đoàn Văn An, theo bước thân sinh đã xuất gia lúc mới mười tuổi, rồi học hành tu tập trở thành thiền sư Thích Thiên Ân – vị tu sĩ đỗ Tiến sĩ tại Nhật Bản sớm nhất trong Giáo hội Tăng già Việt Nam. Trong những năm cuối đời, dù Tỳ-kheo biết con trai đã thành đạt, trong tu tập cũng như trong học vấn, nhưng Tỳ-kheo vẫn giữ sự độc lập của hai tu sĩ. Đến mùa Phật đản 2507 (5-1963), với tinh thần tự lập, tự giải thoát đó Tỳ-kheo chọn con đường tự thiêu thân để góp phần tranh đấu cho 5 nguyện vọng của Phật giáo. Sau khi Tỳ-kheo vị pháp thiêu thân, nhục thân của Tỳ-kheo đã bị các lực lượng u minh cướp đi. Nhưng họ không ngờ cái ngọn lửa phát ra từ cái tâm của Tỳ-kheo thì không ai cướp được. Ngọn lửa đó đã cùng ngọn lửa từ bi Quảng Đức và các ngọn lửa thánh tử đạo khác của năm 1963 đã đốt cháy họ. Nhục thân của Tỳ-kheo Tiêu Diêu bị vùi dập ở đâu đó, năm mươi năm sau được rước về tôn kính giữ trong một ngọn tháp uy nghi trong nghĩa trang của ngôi tổ đình – nơi Tỳ-kheo lần đầu xuất gia đầu Phật.

    Thật vậy. Những người dâng hiến đời mình cho đạo pháp không bao giờ chết cả. Không bao giờ bị lãng quên.

Huế, mùa Phật đản 2557 (DL: 2013)

NNC. Tâm Hằng Nguyễn Đắc Xuân
Nhà văn, nhà nghiên cứu lịch sử văn hóa

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Sách và tư liệu

- Ban Hướng Dẫn GĐPT Trung Phần, TRƯỚC SÓNG GIÓ, Phật lịch 2008.  

- Cao Văn Luận (Linh mục), Bên Dòng Lịch Sử, Hồi ký (1940-1965), Trí Dũng SG 1972.

- Hoàng Nguyên Nhuận (Hoàng Văn Giàu), Từ chốn lưu đày, Thanh Văn (Úc châu), Sydney, 1990.

- Họ Đoàn làng An Truyền, Gia phả họ Đoàn làng An Truyền.

- Nguyễn Lang, Việt Nam Phật giáo Sử Luận, Tập III, Nxb Văn   Học, Hà Nội 1994.

- Nguyễn Văn Thoa, Tra- Am và sư Viên Thành, Môn đồ Ba-La và Tra-Am ấn hành, (PL 2517 tức 1973).

- Quốc Oai, Phật –Giáo Tranh – Đấu, Nxb Tân Sanh, SG 1963. 

- Quốc Tuệ, Công cuộc tranh-đấu của Phật - Giáo Việt-Nam, Phật lịch 2008 (Sài gòn 1964).

- PGĐĐTCKT Tôn Giáo, Lửa Thiêng Đạo Mầu, Phật lịch 2007.

- Thích Trung Hậu và Thích Hải Ấn, Chư tôn Thiền Đức Phật giáo Thuận Hóa, Nxb Văn Hóa Sài Gòn, TP HCM 2010.

2. Điền dã và các nhà nghiên cứu:

- Thầy Thích Chơn Tế, chùa Tường Vân,

- Thầy Thích Thiện Phước, chùa Châu Lâm,

- Cư sĩ Lê Văn Lợi, Thành Nội Huế,

- Bác sĩ Đoàn Văn Quýnh, Ban Liên lạc của họ Đoàn TTH,

- Điền dã tại Phường Thủy Xuân (TP Huế) và làng An Truyền (xã Phú An, huyện Phú Vang).
 

---

1. Người cùng quê và cùng họ với anh em Đoàn Trưng, Đoàn Trực trong Biến động lật đổ vua Tự Đức nhưng không thành (1886).    

2. Ngày nay tại địa chỉ 14/54 Lê Ngô Các, thôn Thượng 2,  P. Thủy Xuân, TP Huế.    

3. Tỳ-kheo Thích Mật Hiển trú trì chùa Trúc Lâm, Trưởng ban Tổ chức Đại lễ Phật đản 2507 khơi đầu cuộc Vận động của Phật giáo năm 1963.    

4. Tỳ-kheo Thích Thiên Ân (thế danh Đoàn Văn An, sinh 1925), con trai thứ của ông Đoàn Mễ (sau này là Tỳ-kheo Tiêu Diêu), xuất gia năm 10 tuổi (1935), tu tại chùa Châu Lâm (Huế), đệ tử của Hòa thượng Viên Quang (khai sơn chùa Châu Lâm. Năm 16 tuổi, thọ giới Sa-di tại giới đàn chùa Quốc Ân (Huế), năm 23 tuổi thọ Cụ túc giới đồng khóa với các thầy Minh Châu; Đức Tâm; Minh Tánh. Năm 1954, thầy được chư tôn đức cho du học Nhật Bản, tại Đại học Waseda, đến năm 1960, đậu Tiến sĩ Văn chương, sau đó thầy về nước. Trong khi chờ Giáo hội bố trí Phật sự, thầy nhận lời thỉnh giảng về Triết học Zen ở các trường đại học. Năm 1961, thầy trở lại Nhật Bản tìm học pháp môn Thiền Rinzai (Lâm Tế) chính thống của các thiền sư Nhật Bản. Năm 1963, thầy có nhiều hoạt động ở Nhật Bản vận động dư luận Nhật Bản và thế giới ủng hộ cuộc vận động cho 5 nguyện vọng của Phật giáo đồ ở miền Nam Việt Nam. Sau năm 1963, Tỳ-kheo Thiên Ân về nước dạy Triết học Zen trong các Đại học Sài Gòn, Đại học Vạn Hạnh, Đại học Huế. Đầu những năm bảy mươi của thế kỷ trươc, Tỳ-kheo Thiên Ân là người đầu tiên đem Phật giáo vào Hoa Kỳ, tổ chức Giáo hội Phật giáo tại Hoa Kỳ và là người sáng lập nên chùa Việt Nam tại Los Angeles (tiểu bang California), tồn tại và phát triển cho đến ngày nay. Tỳ-kheo viên tịch vào năm 1980.    

5. Tức ngày 15-8-1963.    

6. Nước lũ đẫm máu, Từ Phú Xuân đến Huế, Tự truyện Nguyễn Đắc Xuân, tập II, Nxb Trẻ, TP. HCM 2013.    

7. Loạn Từ Đàm, Lệ Dũng, Ban Hướng Dẫn GĐPT Trung Phần, TRƯỚC SÓNG GIÓ, Phật lịch 2008, tr.117-126.    

8. Từ ngày chùa Từ Đàm được xây dựng mới, cái hồ sen nhỏ ấy đã bị xóa mất. Thật đáng tiếc.    

 

    Từ năm 1963 đến nay, cứ mỗi dịp Đại lễ Phật đản, người Việt theo đạo Phật hay không theo đạo nào lại không quên những ngày nóng bỏng năm Phật lịch 2507 ấy. Không quên, nhưng khi nhìn lại, thì lại có thêm lời bàn; dường như khoảng cách thời gian càng lùi xa, càng cho phép nhìn lại rõ hơn và lời bàn càng chân thực khách quan hơn. Nay thêm một cách tiếp cận nữa về Phong trào Phật giáo thời điểm nửa thế kỷ trước.

1. Phong trào Phật giáo 1963 không nhằm mục tiêu lật đổ chính quyền Diệm-Nhu, nhưng chính quyền ấy bị lật đổ có nguyên cớ từ phong trào Phật giáo

    Có phải “cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm (1-11-1963) là kết quả trực tiếp của phong trào Phật giáo và phong trào nhân dân đô thị chống chính quyền Ngô Đình Diệm trong năm 1963”⁽¹⁾? Nếu bắt đầu từ sự kiện từ ngày 5-8-1963, sẽ thấy các vụ việc trong gần 6 tháng kế tiếp đều kết nối khá logic giữa phong trào Phật giáo với sự tồn vong một chế độ chính trị.

    Ngày 8-5-1963, quần chúng Phật tử Huế biểu tình đòi “Tự do tín ngưỡng”; “Đả đảo những kẻ chống lại tôn giáo”; “Phật giáo bất diệt”. Chính quyền Ngô Đình Diệm huy động xe tăng và binh lính đến đàn áp làm 8 Phật tử thiệt mạng, nhiều người khác bị thương.

    Ngày 10-5-1963, Tăng Ni, Phật tử tại chùa Từ Đàm ra tuyên ngôn đòi chính quyền Ngô Đình Diệm thực thi chính sách bình đẳng tôn giáo.

    Ngày 30-5-1963, tại Sài Gòn bốn trăm nhà sư biểu tình ngồi trước trụ sở Quốc hội; đồng bào Phật tử các địa phương miền Nam, đặc biệt là sinh viên, hưởng ứng và tham gia biểu tình, tuyệt thực lên án chính quyền chính Ngô Đình Diệm đàn áp tôn giáo. 

    Ngày 3-6-1963, hàng trăm sinh viên Huế biểu tình phản đối đàn áp tôn giáo. Cảnh sát đàn áp và giải tán bằng hơi cay, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh phong tỏa chùa Từ Đàm (Huế), chùa Xá Lợi (Sài Gòn).

    Ngày 11-6-1963, Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu tại Sài Gòn, biểu thị cao nhất về sự căm phẫn đối với chính quyền Ngô Đình Diệm. Từ đó thúc đẩy quần chúng tiếp tục cuộc đấu tranh chống chính quyền Ngô Đình Diệm.

    Ngày 16-6-1963, đồng bào Sài Gòn xuống đường biểu tình kéo đến chùa Xá Lợi, nơi đặt thi hài của Hòa thượng Thích Quảng Đức; Chính quyền Ngô Đình Diệm cho năm trăm hiến binh, cảnh sát đến đàn áp và sau đó có một kế hoạch quy mô rộng lớn nhằm đè dập tắt phong trào.

    Ngày 18-8, tại chùa Xá Lợi Sài Gòn, 30.000 người tuyệt thực và cầu siêu cho những người đã hy sinh trong cuộc tranh đấu.

    Đêm 20-8-1963, Ngô Đình Diệm tuyên bố tình trạng giới nghiêm và cho quân đội tấn công tất cả các chùa, trọng điểm là chùa Xá Lợi (Sài Gòn), chùa Từ Đàm (Huế), bắt các nhà lãnh đạo Phật giáo và những thành phần tham gia phong trào (TT. Thiện Minh bị bắt ở chùa Từ Đàm Huế, TT. Tâm Châu, Huyền Quang và tất cả hàng lãnh đạo Phật giáo đều bị bắt ở Sài Gòn, TT. Trí Quang bị bắt ở chùa Xá Lợi…)

    Ngày 22-8-1963, Bộ Ngoại giao Mỹ ra tuyên bố không tán thành chính sách đàn áp Phật giáo của Diệm – Nhu. Cabodge Lodge đến Sài Gòn nhận chức Đại sứ; và ngày 1-11-1963, cuộc đảo chính lật đổ Diệm – Nhu cùng chế độ độc tài gia đình trị.

    Nhưng thực ra phong trào Phật giáo 1963 không phải là nguyên nhân trực tiếp của cuộc đảo chính lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm và nền đệ nhất cộng hòa. Bởi ngay từ đầu và suốt thời gian sau đó, phong trào Phật giáo 1963 đã không xác định mục tiêu chống chính quyền. 

    Tổng hội Phật giáo miền Trung trước và trong ngày 8-5-1963 khi đưa ra yêu cầu đòi được treo cờ Phật trong ngày Phật đản đã chủ trương: Bất bạo động; Phản đối chính sách bất công về tôn giáo; Không chống chính phủ (TG nhấn mạnh); Không chống đạo Thiên Chúa; Tự do tín ngưỡng Phật giáo; Bình đẳng tôn giáo.

     Bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 gửi Tổng thống Diệm cũng nêu rõ nguyện vọng: Yêu cầu Chính phủ Việt Nam Cộng hòa thu hồi vĩnh viễn công điện cấm treo cờ tôn giáo nơi công cộng; Yêu cầu Phật giáo phải được hưởng một chế độ đặc biệt như các hội truyền giáo Thiên Chúa giáo đã được ghi trong Đạo dụ số 10; Yêu cầu chính phủ chấm dứt tình trạng bắt bớ và khủng bố tín đồ Phật giáo; Yêu cầu cho Tăng Ni, Phật tử được tự do truyền đạo và hành đạo; Yêu cầu chính phủ bồi thường thích đáng cho những người chết oan vô tội và kẻ chủ mưu giết hại phải bị xét xử. 

    Bản Phụ đính ngày 23-5-1963 giải thích rõ hơn lập trường thuần tôn giáo là: 

1. Phật giáo Việt Nam không chủ trương lật đổ chính phủ (tác giả nhấn mạnh) để đưa người của mình lên thay thế mà chỉ nhằm đến sự thay đổi chính sách của chính phủ.

2. Phật giáo Việt Nam không có kẻ thù, không xem ai là kẻ thù. Đối tượng của cuộc tranh đấu tuyệt đối không phải là Thiên Chúa giáo mà là chính sách bất công tôn giáo.

3. Cuộc tranh đấu của Phật giáo đồ cho bình đẳng tôn giáo được đặt trong khuôn khổ của lý tưởng công bằng xã hội.

4. Cuộc tranh đấu của Phật giáo đồ được thực hiện theo đường lối bất bạo động.

5. Phật giáo Việt Nam không chấp nhận sự lợi dụng của bất cứ ai vào cuộc tranh đấu cho bình đẳng tôn giáo và công bình xã hội.

    Những hoạt động của phong trào trong suốt thời gian đấu tranh dù có quyết liệt không khoan nhượng, không lùi bước trước áp lực và bạo lực của chính quyền Diệm, thậm chí không chấp nhận hòa giải với chính quyền Diệm; nhưng trước sau vẫn chỉ thấy rõ một phong trào bất bạo động, tay không (không vũ khí) và không hề có xu hướng bạo lực, dù chỉ là một khẩu hiệu đòi lật đổ chính quyền Diệm.

    Điều đó không chỉ là hiện thân của đức từ bi trong giáo lý căn bản của Phật, mà còn có thể làm cơ sở để bác bỏ mọi gán ghép phong trào Phật giáo với hoạt động Việt cộng hay Cộng sản hay với bất cứ mâu thuẫn chính trị nào liên quan đến sự tồn vong của chính quyền Ngô Đình Diệm. Cũng không thể gán ghép sự bùng nổ của phong trào với mâu thuẫn tôn giáo hay mâu thuẫn cá nhân nào ở miền Nam Việt Nam; bởi trước sau phong trào Phật giáo lúc này vẫn không chủ trương lấy oán báo oán, mà dựa trên cơ sở lấy tình thương xóa bỏ hận thù. 

    Tính độc lập của phong trào xuất phát từ giáo lý nhà Phật và quyền lợi thực tế của tín đồ, nhất là khi niềm tin và giáo lý bị xâm phạm thì đấu tranh của Phật giáo trước hết để đòi phục hồi lẽ phải. Ngược lại, chính quyền Diệm-Nhu đã tiếp tục chính sách thù địch đối với đạo Phật và thẳng tay đàn áp phong trào Phật giáo năm 1963. Cho đến sau ngày chiến dịch Nước lũ (20-8-1963), phong trào Phật giáo đã chịu tổn thất lớn và hoàn toàn cam chịu kết quả đấu tranh với tác dụng to lớn nhất là liên kết và thống nhất các hệ phái ở miền Nam; như thế dường như phong trào Phật giáo năm 1963 không có liên hệ gì đến kế hoạch – lực lượng – hành động – kết quả cuộc đảo chính diễn ra sau đó hơn 2 tháng rưỡi.

Tuy vậy vẫn có thể thấy nguyên cớ của cuộc đảo chính ít nhiều liên quan đến phong trào to lớn nhất ở Nam Việt Nam trong thời gian này. Truy ngược lại sẽ thấy:

    - Ngày 22-8-1963 (một ngày sau chiến dịch Nước lũ của chính quyền Diệm), Bộ Ngoại giao Mỹ ra tuyên bố không tán thành chính sách đàn áp Phật giáo của Diệm - Nhu và cử Cabodge Lodge đến Sài Gòn nhận chức đại sứ nhằm thực hiện kế hoạch “thay ngựa giữa dòng”, mở đường cho cuộc đảo chính ngày 1-11-1963.

    - Trước đó, ngày 14-7-1963, Phật giáo chính thức tái phát động đấu tranh đòi chính quyền thực thi Thông cáo chung. Đại sứ Nolting vẫn bênh vực Diệm, nhưng cũng khuyên Diệm nên khôn khéo hơn.

    - Trước đó nữa, ngày 25-6-1963, khi Richardson thuyết phục Nhu nên hòa hoãn, thì Nhu thẳng thừng bác bỏ vì cho rằng các cuộc biểu tình của Phật giáo là phi pháp và hăm dọa trầm trọng đối với chế độ. Nhu muốn cho Mỹ biết đừng bắt bí Tổng thống Diệm phải nhượng bộ quá nhiều.

    - Từ sau ngày 11-6-1963, người phụ trách cơ quan tình báo CIA là Colby đã nhận thấy dân chúng Nam Việt Nam không đứng sau lưng chính quyền Diệm nữa và vì thế dân Mỹ sẽ không ủng hộ chính sách Mỹ ở Nam Việt Nam nữa. Washington qua Phó Đại sứ William C. Trueheart báo cho chính quyền Diệm biết chưa chủ trương lật Diệm nhưng khuyến cáo Diệm phải giải quyết vấn đề Phật giáo.

    Như thế, phong trào Phật giáo năm 1963 với những sự kiện khởi điểm là Phật đản, sự kiện nhảy vọt là cuộc tự thiêu và sự kiện đỉnh điểm là cuộc đàn áp chiến dịch nước lũ, đã làm cơ sở cho Mỹ xem xét chính sách rồi đi đến quyết sách về cuộc đảo chính lật đổ Diệm-Nhu để bảo toàn chế độ thực dân mới của họ ở Nam Việt Nam.

2. Phong trào Phật giáo 1963 là một bộ phận của phong trào dân tộc, nhưng không thể trở thành ngọn cờ dân tộc chống đế quốc và chiến tranh thực dân mới được

    Phong trào Phật giáo năm 1963 diễn ra trong bối cảnh phong trào dân tộc chống Mỹ-Diệm và chiến tranh thực dân mới ở miền Nam Việt Nam đã và đang phát triển mạnh mẽ.

    Đó là thời kỳ các tầng lớp nhân dân ở miền Nam sau Hiệp định Giơnevơ (1954) đấu tranh chống chia cắt đất nước, đòi thi hành Hiệp định hòa bình, đòi hiệp thương tiến tới tổng tuyển cử, đòi dân sinh dân chủ, chống khủng bố tố cộng diệt cộng... Từ năm 1960 trở đi, phong trào dân tộc ở miền Nam đã chuyển theo xu thế mới với những cuộc nổi dậy khởi nghĩa từng phần nổ ra đồng loạt ở nhiều vùng nông thôn và rừng núi miền Nam Việt Nam. Cuối năm 1960, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam ra đời đã tập hợp tất cả các dân tộc, các tôn giáo, các tầng lớp, giai cấp, đảng phái, đoàn thể, cùng thực hiện một mục tiêu chung của dân tộc là giải phóng miền Nam, tiến tới hòa bình thống nhất Tổ quốc. Từ đó đồng bào các tôn giáo, các dân tộc, công nhân và nông dân, học sinh, sinh viên, trí thức và nhiều tầng lớp khác ở thành thị và nông thôn miền Nam đã liên tục đấu tranh chống chính quyền Diệm-Nhu dưới nhiều hình thức và mức độ khác nhau. 

    - Phong trào học sinh, sinh viên, giáo chức nổ ra ở Sài Gòn, Huế và các đô thị miền Nam vì tự do học đường, vì nền văn hóa dân tộc.

    - Phong trào công nhân ở các đô thị và vùng công nghiệp đòi cải thiện điều kiện lao động và lương bổng.

    - Phong trào nông dân các vùng nông thôn (kể cả nông thôn ngoại thành) chống xáo canh, chống truy tô, chống chế độ điền địa.

    - Phong trào của các tôn giáo (trước hết là đạo Phật, sau đó là Cao Đài, Hòa Hảo) đòi tự do tôn giáo, đòi bình quyền.

    Như vậy, phong trào Phật giáo chỉ là một bộ phận trong phong trào dân tộc đương thời. Tính bộ phận của phong trào Phật giáo trước hết xuất phát từ căn nguyên của giáo lý về dân tộc và cộng đồng, về bình đẳng và công bằng; sau đó và đồng thời với tính thuần tôn giáo ấy, là sự gặp gỡ và trùng hợp đương nhiên với những nhiệm vụ, mục tiêu, tính chất của phong trào dân tộc ở miền Nam Việt Nam trong thời kỳ chống chủ nghĩa thực dân mới – một thứ chủ nghĩa thực dân giấu mặt trá hình qua chính thể Việt Nam Cộng hòa do gia đình họ Ngô làm đại diện. Phong trào Phật giáo 1963 vì vậy có tính dân tộc, dân chủ, phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ, mục tiêu chung của dân tộc và cách mạng ở miền Nam Việt Nam. Trong yêu cầu, nhiệm vụ chung ấy của phong trào dân tộc và cách mạng, những hoạt động thuần tôn giáo như phong trào Phật giáo năm 1963 đã đóng góp tích cực vào quá trình chống lại bất bình đẳng, đòi tự do dân chủ, chống chủ nghĩa thực dân mới. Hành động tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức và các chư tăng trong những năm 1963-1965 không chỉ tiêu biểu cho tinh thần tôn giáo, mà còn là những tấm gương anh hùng của dân tộc, có tác dụng cổ vũ lớn lao cho phong trào dân tộc chống chủ nghĩa thực dân mới. Sức mạnh từ sự chịu đựng khổ đau cùng cực nhất qua hành động tự thiêu, nhằm để bảo vệ cho con người, để chết cho người khác, tạo dựng một ý chí quyết tâm mới cho mọi người; như thế hoàn toàn phù hợp với tinh thần bất diệt của người anh hùng và là những minh chứng hùng hồn của tính chất chính nghĩa trong cuộc kháng chiến của dân tộc chống xâm lược thực dân mới Mỹ.

    Nhưng lịch sử cũng cho thấy phong trào của bất cứ tôn giáo nào ở Việt Nam chưa bao giờ phát triển trở thành dân tộc để giải quyết những nhiệm vụ của lịch sử dân tộc đặt ra. Phong trào Phật giáo năm 1963 có xu hướng phát triển thành trung tâm phong trào đô thị và có khả năng giương lên ngọn cờ dân tộc, nhưng cuối cùng chỉ trở thành đối tượng tấn công của kẻ thù mà thôi. 

    Từ lễ Phật đản ở Huế chuyển thành cuộc mít-tinh và biểu tình tuần hành trên các đường phố; lập tức cảnh sát và quân đội của chính quyền Diệm được điều động đến để giải tán bằng vòi rồng xịt nước, lựu đạn cay và xe tăng được lệnh lao vào đám đông… Đã có 8 Phật tử chết và nhiều người bị thương; nhưng bất chấp đàn áp, phong trào quần chúng Phật tử vẫn sục sôi đấu tranh; cùng với Huế, mít-tinh, biểu tình, tuyệt thực cũng được tổ chức ở Sài Gòn, Đà Nẵng, Đà Lạt, Cần Thơ… Khi tuyệt thực của hàng ngàn Tăng Ni, Phật tử đang diễn ra tại chùa Xá Lợi, thì cuộc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức “châm lên ngọn lửa căm hờn trong các trung tâm thành thị khắp Nam Việt Nam” ⁽²⁾. Phong trào phát triển nhanh lên đỉnh cao quyết liệt, lễ tang Hòa thượng Thích Quảng Đức biến thành cuộc biểu tình của hàng vạn đồng bào, Phật tử, học sinh sinh viên tuần hành khắp Sài Gòn và nhiều thành phố khác. Chính quyền Ngô Đình Diệm tuyên bố tình trạng giới nghiêm và cho lực lượng quân sự, cảnh sát đồng loạt tấn công các chùa lớn của Sài Gòn-Gia Định, khám xét tất cả những ngôi chùa chính trên toàn miền Nam, hàng nghìn thanh niên sinh viên học sinh, trí thức, giáo viên, không kể là Phật tử hay không, bị bắt giam…

    Các lực lượng cách mạng ở Sài Gòn và nhiều đô thị miền Nam đã có tổ chức và phong trào đấu tranh từ sau đồng khởi. Trước diễn biến phong trào Phật giáo đã có nhiều bộ phận Phật tử tham gia vào đấu tranh cho mục tiêu tôn giáo, nhưng chưa đủ điều kiện (về tổ chức, lực lượng, hoạt động quân sự) để phong trào đấu tranh chính trị của quần chúng cách mạng phối hợp với phong trào Phật giáo.

    Cũng không hề thấy phong trào Phật giáo năm 1963 lôi kéo thêm đồng minh nào làm hậu thuẫn để chớp lấy thời cơ thuận lợi nhằm tới mục tiêu chính trị về quyền lực trong thời điểm “nhạy cảm” – thời điểm đấu tranh cho mục tiêu bình đẳng tôn giáo, trong khi các đô thị và nông thôn ở Sài Gòn, Huế cũng như nhiều địa phương miền Nam vốn đang có nhiều tôn giáo (Cao Đài, Hòa Hảo, Bình Xuyên…) từng bị chính quyền Diệm thanh trừng trong những năm 1955-1956, nay đã phục hồi và có thể phục thù. 

    Phong trào Phật giáo năm 1963 phát triển hoàn toàn độc lập và không hề bị lôi kéo bởi lực lượng nào, cho dù lúc đó ở miền Nam có nhiều bộ phận mâu thuẫn với chế độ gia đình trị của Diệm-Nhu, nhất là qua việc xử những người tham gia đảo chính đầu năm 1960 (Có ít nhất mười nhóm âm mưu đảo chính của các tướng tá trẻ trong quân đội và chính quyền Sài Gòn). 

    Không thể đòi hỏi một tôn giáo vốn Từ bi Hỷ xả, Vô ngã Vị tha, Cứu khổ Cứu nạn, lại có thể tự trang bị vũ trang trong đấu tranh như lực lượng quần chúng trong đấu tranh cách mạng được. Phong trào Phật giáo năm 1963 đã có thể tạo ra sự thống nhất các hệ phái Phật giáo miền Nam, góp phần quan trọng vào phong trào vùng chiến lược đô thị trong đấu tranh chống chế độ gia đình trị họ Ngô, góp phần thúc đẩy cách mạng miền Nam phát triển mạnh mẽ. Tuy vậy, khi phong trào Phật giáo có thể chuyển thành bạo lực cách mạng quần chúng, thì tinh thần từ bi của nhà Phật đã chi phối trong các bộ phận lãnh đạo phong trào (Tổng hội Phật giáo, Ủy ban Liên phái, các vị Hòa thượng…), làm triệt tiêu cả khả năng tự vệ vốn có của quần chúng Phật tử trước bạo lực tàn bạo của kẻ thù, cam chịu “chấp nhận một sự hy sinh đến cùng độ”. Hòa thượng Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, lãnh đạo tối cao Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo đã ban hành Thông bạch quy định phương thức tiến hành cuộc tranh đấu theo tinh thần bất bạo động rằng, nếu đi tụng kinh và tuyệt thực để cầu nguyện mà bị ngăn chặn lại thì dầu mấy người cũng ngồi xuống niệm xong 100 tiếng niệm Phật rồi trở về. Nếu bị bắt thì tất cả cùng xin vào tù. Nếu chùa bị bao vây thì bình tĩnh cầu nguyện cho đến chết.

3. Dường như Ngô Đình Diệm và chế độ gia đình trị họ Ngô là đối tượng chính yếu của phong trào Phật giáo 1963, nhưng thực tế đó cũng chỉ là sản phẩm của chính sách thực dân mới Mỹ mà thôi

    Chính chế độ chính trị do Ngô Đình Diệm làm Tổng thống phân biệt đối xử với đạo Phật, tuyên chiến với đạo Phật ngay trong ngày Phật đản, là nguyên nhân trực tiếp cho phong trào Phật giáo năm 1963.

    Chế độ ấy là gia đình trị với những người như Tổng Giám mục Ngô Đình Thục, Cố vấn Ngô Đình Nhu, Đệ nhất Phu nhân Trần Lệ Xuân, Tổng thống Ngô Đình Diệm muốn triệt tiêu Phật giáo. Những tuyên bố của Ngô Đình Thục (“lá cờ chỉ là một miếng vải ba xu có chi mà phải tranh đấu...” ⁽³⁾), Ngô Đình Nhu (“sẽ xuống tay với chùa Xá Lợi” ⁽⁴⁾), Ngô Đình Diệm (bắt giữ “bọn Tăng Ni làm loạn”) và của Trần Lệ Xuân (sẽ “phá tan Phật giáo” ⁽⁵⁾) đã nói rõ bản chất thù hằn của gia đình họ Ngô đối với đạo Phật; đặc biệt là những lời lẽ của Trần Lệ Xuân khi chế giễu việc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức, là rất bất nhã, đầy miệt thị và khiêu khích. Gia đình trị họ Ngô phản công đạo Phật bằng cách triển khai các chiến dịch rộng lớn, sử dụng các tổ chức Thanh niên Cộng hòa, Phụ nữ Liên đới, các cơ quan chính quyền như Thông tin dân vận, Thương phế binh, Mật vụ, Công an, Cảnh sát, đặc biệt là quân đội để đàn áp, khủng bố, bắt giam, ám sát, bắt cóc, tra tấn, thủ tiêu, kết hợp với vu khống, hăm dọa, cô lập phong trào Phật giáo trong khoảng thời gian khá dài từ 8-5 đến 21-8-1963.

    Chế độ ấy không có chính sách và biện pháp nào thích hợp với tôn giáo ngoài biện pháp dùng công cụ bạo lực đàn áp. Ngay từ buổi đầu thiết lập chế độ Việt Nam Cộng hòa, chính quyền Diệm-Nhu đã dùng biện pháp bạo lực của cảnh sát, quân đội là chính để thực hiện bình định, gây nên các cuộc xung đột tàn bạo trong các vụ thanh toán lực lượng Đại Việt, lực lượng Bình Xuyên, các tôn giáo Cao Đài và Hòa Hảo. Sau vụ bị ám sát hụt ở Buôn Mê Thuột, Ngô Đình Diệm cùng Ngô Đình Nhu càng tập trung nắm vững công cụ vũ trang và biện pháp mạnh để giải quyết nhóm Caravelle, lực lượng đảo chính của Nguyễn Chánh Thi, cuộc ném bom Dinh Độc Lập… Đối với Phật giáo, ngay trong ngày lễ Phật đản và Phật tử tụ tập ở Đài phát thanh Huế, chính quyền Diệm đã sử dụng xe bọc thép và binh lính nổ súng gây đổ máu. Trong các cuộc biểu tình tay không của quần chúng không hề có tự vệ trong khuôn viên các chùa Xá Lợi, Từ Đàm, Báo Quốc, Linh Quang… thì cảnh sát có vũ trang và quân đội của chính quyền Diệm vẫn được sử dụng để trấn áp, dùng lựu đạn cay, lựu đạn khói, chó nghiệp vụ để giải tán khiến hàng trăm người bị thương. Đặc biệt chính quyền Diệm chủ động phát động “chiến dịch nước lũ” huy động cảnh sát, quân đội và lực lượng đặc biệt đồng loạt tấn công các chùa Ấn Quang, Xá Lợi, Từ Đàm, Diệu Đế, Linh Quang cùng hầu hết các chùa khác; cho bắn vào mặt tượng Phật, bắt giam 1.400 nhà sư và nhiều lãnh đạo Phật giáo, dùng dây thép gai quây các chùa…

    Nhưng suy cho cùng, chế độ gia đình trị Diệm-Nhu lại là sản phẩm trực tiếp của chính sách thực dân mới của Mỹ mà thôi.

    Thực tế là không có chính sách thực dân của Mỹ sau Hiệp định Giơnevơ 1954, thì cũng không có chính quyền Diệm-Nhu và không có chế độ gia định trị họ Ngô. Mỹ đưa Ngô Đình Diệm về nước làm Thủ tướng và từ đó bắt đầu quá trình thiết lập chế độ Việt Nam Cộng hòa ở Nam Việt Nam. Mỹ viện trợ và đảm bảo mọi mặt cho chính quyền Diệm-Nhu trở thành chính quyền có đủ các công cụ cần thiết để thiết lập nền chuyên chính độc đoán và chống cộng. Sản phẩm đưa đến là Diệm cần có Mỹ và Mỹ cần có Diệm – Mỹ-Diệm cần có nhau. Trong đó Mỹ cần có chính quyền Diệm như thế để minh chứng cho thành công chính sách thực dân mới; ngược lại chính quyền Diệm-Nhu cần có sự viện trợ và liên minh với Mỹ như thế để củng cố, tồn tại. Thành công của cả Mỹ và chính quyền Diệm-Nhu ở Nam Việt Nam là tạo nên được sự hỗ trợ lẫn nhau trong việc tạo dựng một chính thể Việt Nam cộng hòa trong quỹ đạo thế giới tự do kiểu Mỹ. Quan hệ Mỹ-Việt Nam Cộng hòa là quan hệ bất bình đẳng nhưng lệ thuộc lẫn nhau.

    Nhưng từ năm 1960 trở đi, khi phong trào cách mạng bùng nổ và chuyển sang chiến tranh cách mạng, thì sản phẩm của sự liên minh cần có nhau trên đây đứng trước nguy cơ bất ổn. Yêu cầu của tình hình thực tế ở Nam Việt Nam là: Mỹ phải thực thi chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” để chống nổi dậy và giữ vững ổn định chế độ Diệm-Nhu; trong khi đó chính quyền Diệm-Nhu phải đẩy mạnh chính sách và biện pháp bạo lực, phát huy ảnh hưởng chế độ gia đình trị họ Ngô.

    Mâu thuẫn nảy sinh khi chính sách và biện pháp bạo lực của chính quyền Diệm-Nhu không đáp ứng đúng yêu cầu của Mỹ trong chính sách thực dân mới; đồng thời cũng không có khả năng tự ổn định tình hình; càng ngày họ càng cách xa nhau về nhận thức tình hình và giải pháp đối phó. Đặc biệt là qua việc đối phó với phong trào Phật giáo năm 1963, Mỹ thấy Diệm-Nhu và chế độ gia đình trị họ Ngô không còn là công cụ đáp ứng cho việc duy trì chủ nghĩa thực dân mới ở Nam Việt Nam (bất kể phong trào Phật giáo đưa đến kết quả như thế nào). 

    Cách giải quyết mâu thuẫn ấy theo lối quen dùng của Mỹ là chọn phương án “thay ngựa giữa dòng”. Phương án ấy thật đơn giản: Thứ trưởng Ngoại giao George Ball, xử lý thường vụ Bộ trưởng Ngoại giao Dean Rusk ký gửi cho Đại sứ Mỹ ở Sài Gòn Lodge bức Công điện ngày 24-8-1963 về việc Ngô Đình Nhu đã tiếm quyền, về việc hãy cho Diệm cơ hội gạt Nhu và bè nhóm ra một bên, nếu Diệm vẫn khăng khăng từ chối, thì Diệm cũng không cứu được… Mọi việc kể như xong và ngày 1-11-1963 kịch bản được thực hiện.

    Rõ ràng chính sách thực dân mới của Mỹ là nhân tố cơ bản để nhìn nhận chính quyền Diệm-Nhu trong trường hợp phong trào Phật giáo năm 1963. Hình ảnh “giọt nước tràn ly” như thế có thể chỉ là một trong những điểm nhấn đáng chú ý, chưa thể là toàn bộ bản chất vấn đề khi tiếp cận phong trào Phật giáo năm 1963.

* * *
Phật giáo từ lâu trong lịch sử dân tộc Việt Nam đã là tôn giáo của nhiều tầng lớp nhân dân chiếm số đông nhất trong tỷ lệ dân cư. Trong thời kỳ từ sau Hiệp định Giơnevơ đến trước sự biến 1963, phong trào Phật giáo ở miền Nam Việt Nam là một bộ phận của phong trào dân tộc. Chính trong khuôn khổ ấy, phong trào Phật giáo đã bộc lộ toàn diện và đầy đủ chức năng yêu cầu của đạo pháp thời hiện đại. Phong trào Phật giáo năm 1963 góp phần quan trọng vào lung lay chế độ thực dân mới và tạo ra nguyên cớ cho cuộc đảo chính lật đổ chế độ gia đình trị họ Ngô. Mỹ đã tận dụng tối đa phong trào Phật giáo để thực hiện các mục tiêu trước mắt trong việc duy trì chủ nghĩa thực dân mới, nhưng Mỹ không thể hiểu được bản chất phong trào chính trị của một dân tộc có Phật giáo từng làm quốc giáo trong lịch sử, năm 1963 từng giữ ngọn cờ chính đạo của phong trào yêu nước công khai ở miền Nam Việt Nam.

TP. Hồ Chí Minh, tháng 5-2013

PGS.TS. Hà Minh Hồng
Khoa Lịch sử, ĐH KHXH&NV-ĐHQG TP.HCM
TS. Phạm Thị Ngọc Thu
Khoa Lịch sử, ĐH KHXH&NV-ĐHQG TP.HCM

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lịch sử Nam Bộ kháng chiến (1945-1975). Tập II. Nxb CTQG H.2011.

2. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954-1975), tập III. Nxb CTQG H.2008.

3. Philip B. Davidson. Những bí mật của cuộc chiến tranh Việt Nam (Sách tham khảo). Nxb CTQG, H.1995.

4. Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam. Cuộc chiến tranh xâm lược thực dân mới của đế quốc Mỹ ở Việt Nam, H.1991.

5. Hồi ký Hoành Linh Đỗ Mậu. Tâm sự tướng lưu vong. Nxb Công an Nhân dân H.2001.

6. Trần Văn Giàu. Miền Nam giữ vững thành đồng, Tập II. Nxb KHXH H.1966.

7. Lê Cung. Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, Nxb Thuận Hóa, Huế, 2008.

 

---

1. Lê Cung, Phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm (1/11/1963).    

2. Neil Sheehan, Sự lừa dối hào nhoáng. Theo Lịch sử Nam bộ kháng chiến. Nxb CTQG, H.2011, tr.296.    

3. Ngô Đình Thục nói chuyện với đại diện quân cán chính tại đại giảng đường Đại học Văn khoa (Huế) sau ngày Phật đản 8-5-1963.    

4. Tuyên bố của Nhu đăng báo New York Times ngày 5-8-1963.    

5. Trả lời báo Life số ra ngày 16-8-1963.    

“Nguyện Phật chứng minh muôn vạn kiếp

Con xin lăn lóc cõi ta-bà”

                                                                                                                        (Thơ của Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không) 

    Phong trào đấu tranh Phật giáo miền Nam năm 1963 là một sự kiện có ý nghĩa của lịch sử Việt Nam hiện đại. Lực lượng nòng cốt của phong trào này là các vị Tăng Ni, Phật tử với quyết tâm bảo vệ Phật pháp trước sự đàn áp và kỳ thị tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Một điều đặc biệt, phương pháp chủ đạo của phong trào là dùng bất bạo động để chống lại bạo tàn, được nhiều tầng lớp khác nhau của xã hội hưởng ứng và quốc tế ủng hộ. Trong phong trào này, Phật giáo miền Nam đã xuất hiện nhiều vị Tăng Ni, Phật tử không ngại hi sinh thân mình để bảo tồn đạo pháp như: Hòa thượng Thích Quảng Đức (Sài Gòn), Sư Thích Thanh Tuệ (Huế), Ni sư Diệu Quang (Khánh Hòa), Sư Thích Tiêu Diêu (Huế), Phật tử Mai Tuyết An (Sài Gòn), … Họ được xem là những ngọn lửa từ bi có khả năng thiêu đốt bạo lực và làm cho kẻ thù phải chùn bước, rúng động lòng người. Tiếp nối điều này, bài viết giới thiệu một nhân vật quan trọng trong phong trào đấu tranh Phật giáo miền Nam năm 1963: Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không bậc chân tu nổi tiếng của thiền môn xứ Huế. 

1. “MỘT ĐỜI HƯƠNG ĐẠO RẠNG THIỀN MÔN”

    Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không (1905-1997), tên thật là Hồ Thị Hạnh, sinh trưởng trong một gia đình quyền quí thời bấy giờ ở kinh đô Huế. Thân phụ của Ni trưởng là Khánh Mỹ công Hồ Đắc Trung (1861-1941) - một vị quan đại thần sống giản dị, thanh liêm, có tinh thần yêu nước. Các anh, chị, em trong gia đình được hấp thụ hai nền giáo dục cả Đông và Tây, một số người trở thành những tên tuổi lớn đóng góp cho cách mạng Việt Nam như: Hồ Đắc Di, Hồ Đắc Điềm, Hồ Đắc Liên… Bản thân Bà giỏi chữ Hán lẫn thông thạo tiếng Pháp. Ở Huế, khi chưa xuất gia, do có mối quan hệ rộng với nhiều giới chức chính quyền, nên Bà là thành viên tích cực của nhiều hoạt động yêu nước và từ thiện xã hội như ủng hộ cụ Phan Bội Châu khi bị Pháp giam lỏng ở Huế, tham gia thành lập Hội Nữ công để cải thiện đời sống cho phụ nữ và khuyến khích dùng hàng nội, khởi xướng ra đời Hội Lạc thiện giúp đỡ dân nghèo và gia đình các nạn nhân trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh. Năm 1929, vừa muốn trả hiếu vừa thương xót bầy trẻ thơ bơ vơ mất mẹ, Bà đồng ý lập gia đình với ông Cao Xuân Xang - con trai thứ của quan đại thần Cao Xuân Dục, nhưng chỉ trong vòng một năm sau (1930) thì ông mất. Rũ bỏ nghiệp duyên sớm, Bà tinh tấn học Phật. 

    Năm 1932, sau khi thu xếp ổn thỏa chuyện gia đình, Bà bước vào cửa thiền, xuất gia tại chùa Trúc Lâm (Huế) do Hòa thượng Giác Tiên (1879-1936) - một cao tăng của đất Thần kinh truyền thập giới làm Sa-di-ni với pháp tự Diệu Không, húy Trừng Hảo, đạo hiệu Nhất Điểm Thanh. Sư bà là một nhân vật có nhiều đóng góp cho Phật giáo Việt Nam khoảng nửa cuối thế kỷ XX. Ở Huế, Sài Gòn nói riêng và miền Nam nói chung, Sư bà Diệu Không còn nổi tiếng là vị Ni trưởng thông tuệ, tính cách mạnh mẽ, nhiệt tâm vì đạo pháp, lối sống giản dị, có đức độ và đạo hạnh thanh cao, nhất là luôn tôn trọng Bát kỉnh pháp, tận tình giúp đỡ người nghèo khó nên rất được nhiều người kính mến. Ngay sau khi xuất gia, Sư bà cùng Hòa thượng Giác Tiên lập An Nam Phật học Hội để chấn hưng, truyền bá Phật giáo. Ni trưởng còn có công xây dựng nhiều Ni viện: Diệu Đức (Huế), Hồng Ân (Huế), Kiều Đàm (Huế), Liên Trì (Huế), Bảo Thắng (Hội An), Bảo Quang (Đà Nẵng), Tĩnh Nghiêm (Quảng Ngãi), Diệu Quang (Nha Trang), Diệu Giác (Tp.HCM),… và các Ni trường để đào tạo cho ni chúng như: Từ Nghiêm, Dược Sư, Diệu Tràng ở Tp.HCM, Diệu Pháp ở Long Thành (Đồng Nai),… Ngoài ra, Trường Đại học Vạn Hạnh, Học viện Phật giáo tại Huế còn lưu lại nhiều đóng góp của Sư bà Diệu Không. Tuy bận bịu nhiều công việc Phật sự, với tấm lòng từ bi trước tình cảnh nhiều trẻ mồ côi giữa thời loạn lạc chiến tranh, Sư bà đã đứng ra thành lập nhiều cô nhi viện trên khắp các tỉnh miền Trung. Ngoài việc chuyên tâm nghiên cứu kinh điển, ni trưởng còn dành thời gian phiên dịch nhiều bộ kinh từ tiếng Pali sang tiếng Việt rất có giá trị: Thành duy thức luận, Du già sư địa luận, Lăng già tâm ấn, Đại trí độ luận,… Sư bà còn để lại nhiều bài thơ có giá trị trong việc đề cao vai trò người phụ nữ, nhấn mạnh đạo lý Á Đông, cổ vũ tinh thần dân tộc cũng như sự vi diệu của Phật pháp. Đặc biệt, sau ngày giải phóng đất nước, Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không đã có những đóng góp tích cực trong việc xây dựng Giáo hội Phật giáo Việt Nam, được tín nhiệm bầu làm ủy viên Hội đồng Trị sự Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam, ủy viên Thường trực Ban Trị sự Tỉnh hội Phật giáo Thừa Thiên - Huế. 

    Ngày 22 tháng 8 năm Đinh Sửu (1997), tại chùa Hồng Ân (Huế), Sư bà Diệu Không viên tịch trong sự thương tiếc của môn đồ pháp quyến cũng như Tăng Ni, Phật tử cả nước. Bảo tháp của Ni trưởng tọa lạc trên ngọn đồi thông mát rượi trong khuôn viên chùa này.

    Hiện tại, ở thành phố Huế có con đường mang tên Thích Nữ Diệu Không như là sự ghi nhớ của thế hệ sau về những đóng góp cho đạo pháp và dân tộc của người nữ tu làm rạng danh miền sông Hương núi Ngự.⁽²⁾

2. “CON XIN LĂN LÓC CÕI TA-BÀ”

    Lấy lý do không đồng tình với việc treo cờ nhân ngày Phật đản năm 1963 của Tăng Ni, Phật tử Huế, chính quyền Ngô Đình Diệm đã tiến hành triệt hạ cờ Phật giáo. Việc làm này gây bất bình cho phần lớn người dân ở Huế khi ấy. Ngày 7-5-1963, phái đoàn Phật giáo do hai vị cao tăng Hòa thượng Thích Tịnh Khiết và Thích Giác Nhiên dẫn đầu đến tư dinh tỉnh trưởng để phản đối đã làm xúc động đồng bào Phật tử nơi đây. Tối ngày 8-5-1963, tại Đài Phát thanh Huế, binh lính dùng súng và lựu đạn tấn công đoàn người đến đòi giải trình việc không phát chương trình phát thanh của Phật giáo. Máu đã đổ và phong trào đấu tranh Phật giáo bắt đầu diễn ra và lan rộng cả miền Nam sau đó với nhiều hình thức như biểu tình, tuyệt thực, tự thiêu,….làm đau đầu chính quyền Ngô Đình Diệm. Đỉnh điểm của phong trào là sự kiện Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu tại Sài Gòn vào ngày 11-6-1963 làm chấn động quốc tế. Lúc này, giới Phật giáo miền Nam tiếp tục đấu tranh, trí thức, sinh viên biểu tình phản đối liên tục, còn dư luận quốc tế thì lên án mạnh mẽ. Thế nhưng, vào ngày 20-8-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm tấn công một số chùa chiền quan trọng và bắt giữ các vị Tăng Ni lãnh đạo phong trào, Phật tử cùng một số sinh viên ở Huế và Sài Gòn. Không lâu sau đó, ngày 1-11-1963, Ngô Đình Diệm và Ngô Đình Nhu bị tướng tá dưới quyền đảo chánh và cả hai bị bắn chết. Người bị giam được thả ra và phong trào kết thúc. Trong suốt giai đoạn pháp nạn này, Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không, với hạnh nguyện “Nguyện Phật chứng minh muôn vạn kiếp, con xin lăn lóc cõi ta-bà” không hề lay chuyển, đã gắn bó mật thiết với phong trào ở cả Huế và Sài Gòn tại những thời khắc lịch sử. Súng đạn, xe tăng, nhà tù và mưu mô của thế lực bạo tàn đã không ngăn nổi lòng quyết tâm của bậc chân tu vốn thấm nhuần tinh thần “vị pháp vong thân” trong lúc đạo pháp gặp hiểm nghèo, chông chênh và đồng bào đang rên siết dưới tội ác của chúng. Một số hoạt động tiêu biểu cũng như phong thái nổi bật của Sư bà Diệu Không được thể hiện như sau:

    - Thứ nhất, Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không là người đầu tiên xin tự thiêu để chống lại sự kì thị Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Trong quyển hồi kí của mình, Sư bà đã thuật lại như sau:

    “Một hôm, tôi được mời về Từ Đàm họp. Thượng tọa Trí Quang nói:

    - Miền Nam im lìm vậy, làm sao có đông Tăng Ni hưởng ứng?

    Thượng tọa Thiện Minh:

    - Phải có người hi sinh mới xong.

    Tôi nói:

    - Hi sinh đây là chết phải không?

    Thượng tọa Trí Quang đáp là:

    - Phải 

    - Vậy tôi xin đứng đầu đội cảm tử cho.

    Hòa thượng Thiền Tôn hỏi:

    - Hòa thượng Mật Hiển đại diện cho Trúc Lâm có cho phép không?

    Hòa thượng Mật Hiển:

    - Vị pháp hi sinh ai lại dám cản.

    Thế là một bức thư viết cho miền Nam và một tờ phát nguyện được kí tên vào.” ⁽²⁾

    Sau sự kiện này, Sư bà Diệu Không cùng người chị ruột của mình - Sư bà Diệu Huệ bay vào Sài Gòn để chuẩn bị tự thiêu. Tại Sài Gòn, Tăng Ni, Phật tử đều tán thán, cảm phục hành động của hai vị nữ tu này. Khi đang nghỉ ngơi tại chùa Từ Nghiêm, Sư bà được mời về chùa Ấn Quang và Hòa thượng Thích Thiện Hoa - Phó Chủ tịch Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo báo tin Hòa thượng Thích Quảng Đức sẽ thay Sư bà Diệu Không tự thiêu. Nhưng Ni trưởng vẫn quyết tâm thực hiện mong muốn của mình.⁽³⁾ Ngày 11-6/1963, tại ngã tư đường Phan Đình Phùng và Lê Văn Duyệt (nay là Nguyễn Đình Chiểu và Cách Mạng Tháng 8), Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu. Nghe tin này, Bà không khỏi cảm động và viết một bài thơ Khóc Ngài Quảng Đức để bày tỏ tấm lòng của mình.⁽⁴⁾ Qua việc xin tự thiêu cũng như quyết tâm của Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không đã cho thấy niềm tin vững mạnh vào Phật pháp, đặc biệt là tinh thần vô ngã, chẳng màng đến thân thể. Phật giáo gọi đây là hạnh bố thí ba-la-mật của Bồ-tát. Trong 10 hạnh bố thí này có hạnh “Nhờ bố thí máu thịt, Bồ-tát được đầy đủ tất cả thân mạng bền vững, bảo hộ, nuôi dưỡng thiện căn chân thật cho tất cả chúng sinh” ⁽⁵⁾. Còn theo Nhập Bồ tát hạnh của Đại sư Tịch Thiên (Shantideva), để gìn giữ tâm bồ-đề của một vị Bồ-tát thì cần phải: “Con đã đem thân này hoan hỷ bố thí cho chúng sinh, nên để họ tha hồ đánh chửi giết hại. Dù họ có đem thân con  ra làm trò cười, xúc phạm, chê bai, con cũng coi như không. Đã thí xả thân này thì đâu còn gì để quí tiếc?. Tất cả những việc làm vô hại mà lợi ích cho hữu tình, con đều sai khiến thân này làm hết. Nguyện cho ai trông thấy con đều được nhiều lợi lạc”⁽⁶⁾. Vì vậy, giữa lúc Phật giáo bị chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp, để bảo vệ Chánh pháp và trưởng dưỡng tín tâm của Tăng Ni, Phật tử thì cần có người phát đại nguyện của Bồ-tát hi sinh thân mình trong tinh thần từ bi, ôn hòa. Sư bà Diệu Không nói riêng và các vị Tăng Ni, Phật tử nói chung tình nguyện hoặc tham gia tự thiêu đã thể hiện rõ lí tưởng Bồ-tát đạo, nhập thế một cách tối đa chỉ vì đạo pháp, vì dân tộc như những dòng hồi kí mà Ni trưởng đã ghi: “Vì sống dưới chế độ bất công, thiên vị nên chúng tôi muốn cúng dường thân này để kêu gọi lẽ phải của loài người trở lại với lương tri, đừng dùng thế lực mạnh mà đàn áp kẻ yếu” ⁽⁷⁾. Do đó, những sự kiện này là một biểu hiện rõ nét về tinh thần nhập thế của Phật giáo Việt Nam. Ngoài ra, đây là thể hiện được cái dũng của người học Phật, trong đó có Ni trưởng, trên con đường tiến tu giải thoát.

    - Thứ hai, tham gia vào phong trào đấu tranh Phật giáo miền Nam năm 1963, cùng với nhiều vị Tăng Ni khác, Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không còn đứng bên cạnh và ủng hộ cho các hoạt động đấu tranh của Đoàn Sinh viên Phật tử của Đại học Huế. Theo Nguyễn Đắc Xuân, vào ngày 17/3/1963, tổ chức này được thành lập tại chùa Từ Đàm với 34 thành viên. Những người lãnh đạo gồm: Hoàng Văn Giàu, Võ Văn Thơ, Thái Thị Kim Lan, Phan Đình Bích. Vì thế, trong suốt năm 1963, phong trào đấu tranh của Phật giáo tại Huế, bên cạnh các vị Tăng Ni uyên thâm, đạo hạnh, còn có một lực lượng trẻ có học, nhiệt huyết, năng nổ tham gia tích cực.⁽⁸⁾ Gắn bó với  Đoàn Sinh viên Phật tử của Đại học Huế là các Hòa thượng: Thích Thiện Siêu, Thích Đôn Hậu, Thích Mật Hiển,... Các vị này đã định hướng các hoạt động của sinh viên theo phương pháp bất bạo động, tránh sự cố đáng tiếc xảy ra. Như một người mẹ, người chị, Sư bà Diệu Không gắn bó thường xuyên với họ để ủng hộ, tiếp tế, trợ lực về tinh thần trong lúc biểu tình, tuyệt thực gặp khó khăn và trở ngại. Thái Kim Lan nhớ lại: “Một lần trong thời pháp nạn, chúng tôi ngồi tuyệt thực giữa sân chùa trong cơn nóng rát lưng tháng 5 ở Huế. Nóng, khát làm tê dại châu thân. Lại thêm mặt trời buổi trưa chói lói đến phải nhắm nghiền mắt, hào hển thở, gục mặt trong nón lá, cơ hồ ngất lịm. Bỗng có ai sờ lưng với cái vuốt êm mát của một bàn tay thật dịu dàng, tôi nhìn lên, thấy một cái nón rộng vành hầu như che hết cả thân mình, sau dải nón màu lam, có một nét cười mỉm, rất hiền, một tay đưa cho tôi bát nước trong. Đó là lần đầu tiên tôi được gặp, sau này mới biết vị sư ấy là Sư bà Diệu Không. Trước đó tôi chưa lên chùa thường xuyên nên chẳng biết rõ ai là ai. Chỉ biết từ lúc cái nhìn ngước lên, có hiện hữu “một người”, mà “một người ấy” xuất hiện vô cùng nhẹ nhàng, như một cái bóng phất phơ” ⁽⁹⁾. Với tinh thần dũng cảm của mình, Ni trưởng đã trực tiếp ủng hộ, tiếp tục lăn xả với phong trào đấu tranh của Tăng Ni, Phật tử tại Huế mà không chút do dự, sợ hãi trước xe tăng, súng ống, dùi cui,... Sư bà xuất hiện như nguồn động viên to lớn, an ủi họ bước tiếp và sẵn sàng chia sẻ khó khăn. Đó là hạnh từ bi của một bậc chân tu. 
- Thứ ba, xuyên suốt phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963, Sư bà Diệu Không lúc nào cũng thể hiện thái độ quyết liệt, mạnh mẽ với chính quyền Ngô Đình Diệm. Tiêu biểu nhất là việc Ni trưởng cùng Sư bà Diệu Huệ tổ chức họp báo từ bỏ Nguyễn Phúc Bửu Hội - con trai của Sư bà Diệu Huệ, đồng thời là người ủng hộ việc đàn áp Phật giáo của Ngô Đình Diệm. Ông Bửu Hội là nhà khoa học có uy tín quốc tế, từng tốt nghiệp tiến sĩ ở Pháp, được bổ nhiệm làm Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Liên Hiệp Quốc thời đó. Trong lần tiếp xúc phái đoàn của Liên Hiệp Quốc tại chùa Từ Đàm Huế, Ni trưởng trả lời thẳng thắn:

 “Hỏi:

     - Nếu ông Bửu Hội đứng về phe ông Diệm. Các bà nghĩ sao?

Đáp:

     - Thì chúng tôi sẽ từ nó, không nhận nó là con, là cháu trong gia đình chúng tôi nữa vì gia đình chúng tôi là Phật tử cả”.⁽¹⁰⁾

    Vốn có tính cách mạnh mẽ, nên Sư bà Diệu Không đã nói là làm. Theo lời kể lại của nhà sư Thích Thiện Châu thì: “Trong những ngày pháp nạn, Bà đã cải trang giấu mình lại làm bà Cao Xuân Xang cùng Sư bà Diệu Huệ vào Sài Gòn để mở cuộc họp báo “từ” ông Bửu Hội vì ông Bửu Hội theo ông Ngô Đình Diệm và Ngô Đình Nhu chống lại Phật giáo. Khi trở về Huế, Sư bà bị bắt. Tôi đánh giá chuyện Sư bà vào Sài Gòn họp báo trong những ngày tranh đấu của Phật giáo, và họp báo để “từ bỏ” giáo sư Bửu Hội là con của mình là một việc làm rất có ý nghĩa, lay động đến trái tim của bà mẹ Việt Nam lúc bấy giờ. Cho nên sự việc đó thấm sâu vào lòng các bà mệnh phụ phu nhân. Các bà vợ tướng tá lúc đó đều có cảm tình với Sư bà. Đó là một chuyện rất lớn làm đau đầu chính quyền bấy giờ, cũng như chuyện Ngài Thích Quảng Đức tự thiêu với quả tim bất diệt làm rung động trái tim thế giới” ⁽¹¹⁾. Cũng sự kiện này, về sau, Nguyễn Đắc Xuân được Sư bà Diệu Không kể lại một điều bí mật mà ở thời điểm đó ít ai được biết: “Về sau này, tôi hỏi Sư bà Diệu Không chuyện tháng 7 năm 1963 sinh viên không được biết là chuyện gì? Sư bà bảo: “Đó là chuyện Bửu Hội lợi dụng vai trò đại sứ của chính quyền ông Diệm đã bí mật giúp đem ra thế giới hàng chục kí-lô hồ sơ của Phật giáo. Nhờ thế mà Liên Hiệp Quốc, Tích Lan, Hoa Kì biết rõ cuộc đàn áp Phật giáo của chính phủ ông Diệm”. Thật lòng, sau khi Sư bà cho biết như vậy tôi hơi ân hận. Vì đã có nhiều lần chúng tôi lên án Giáo sư Bửu Hội rất dữ dội” ⁽¹²⁾. Một lần nữa, Sư bà Diệu Không đã thể hiện cái dũng của người tu với thế lực cầm quyền, nhưng đặc biệt ở lần này chính là người thân của mình.  

    - Thứ tư, trong phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963, trước những tình thế hiểm nghèo, trực tiếp đối diện với thế lực của chính quyền Ngô Đình Diệm, Sư bà Diệu Không vẫn giữ được phong thái tự tại, bình thản nhưng rất linh hoạt và khôn khéo làm cho đối phương phải nể phục. Ngày 20-8-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm bắt đầu cho cảnh sát tấn công các chùa chiền và bắt giữ Tăng Ni, Phật tử tại các chùa ở Huế (Từ Đàm, Diệu Đế, Linh Quang,….) và Sài Gòn (Xá Lợi, Ấn Quang,…), trong đó có những vị lãnh đạo phong trào. Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không kể lại tình hình của mình khi ấy:

    “Tôi vẫn còn nhớ khi các cấp lãnh đạo ở chùa Từ Đàm Huế bị bắt, các vị ở chùa Xá Lợi bị đem giam, Thượng tọa Trí Quang được Đại sứ Mỹ cho tá túc. Tinh thần Phật tử sa sút. Chỉ còn mình tôi bị sót ở ngoài vì hôm ấy tôi bị đau không ra Từ Đàm được. Mấy ngày sau đó tụi lính đi lùng, tôi ngồi trì chú Đại bi ở trước bàn thờ Phật của chùa Hồng Ân. Một số trong bọn chúng biết mặt tôi, thấy tôi ngồi nhắm mắt chúng nói với nhau: “Chính bà ấy đó”, nhưng có người khác lại nói: “Anh ngu lắm, bà ấy đâu dám ngồi đó, phải đi tìm khắp các hang các hố, chắc bà ta trốn đó!”. Lúc bấy giờ, tôi chỉ còn cách nhờ Phật che chở bằng lối trì chú Mật tôn, mà thật đã năm ngày như vậy nó vẫn chưa bắt được tôi. Sau bọn chúng dọa các cô trong chùa bảo tìm cho ra bà ấy, nếu không thì giam các cô hết. Tôi phải nói với chúng hãy về chùa Diệu Đức vào ngày mai lúc chín giờ sáng sẽ gặp. Hôm sau, khi một chiếc xe Jeep và hai tên lính đến chùa, tôi bảo: “Anh hãy đọc bản án bắt tôi vì tội gì, tôi mới đi, nếu không hai anh đem súng dẫn tôi đi với một người nữa”. Chúng nó về trình lại. Ông Ngô Đình Cẩn nói:”Bà ấy lôi thôi, chắc lại muốn lấy bằng cớ gửi qua Liên hiệp quốc chứ gì”. Và cho người hẹn tôi vào chùa Thuyền Tôn gặp. Ông sẽ ghé đó nói chuyện. Nhân có Hòa thượng Thuyền Tôn, tôi nói: “Hành động của hai ông bà Ngô Đình Nhu làm cho dân bất phục quá rồi!”. Ông Cẩn hứa xin thả hết Tăng Ni, còn cấp lãnh đạo đã đem vào Sài Gòn hết rồi, trừ thầy Đôn Hậu còn nằm tại nhà thương”.⁽¹³⁾

    Lần này, không chỉ đối đầu với cảnh sát mà Sư bà còn trực tiếp tranh luận với Ngô Đình Cẩn - một nhân vật khét tiếng, ai cũng phải sợ ở miền Trung bấy giờ. Trong tình cảnh nguy hiểm như vậy, Ni trưởng vẫn giữ được bình tĩnh để đối mặt với tất cả và chúng đã không dám làm hại, thậm chí còn e dè kiêng nể. Có được như vậy chính là từ định lực của bậc chân tu, nhờ tín tâm vào sự hộ trì của Tam bảo. Theo Từ điển Phật học Huệ Quang, định là: “Tâm chuyên chú vào một đối tượng, đạt đến tác dụng tinh thần không tán loạn hoặc chỉ cho trạng trái vắng lặng của tâm thức….” ⁽¹⁴⁾. Trong lục độ - sáu bước tiến tu giải thoát của người học Phật, thiền định là bước thứ năm và ai đạt điều này sẽ tiếp tục đi đến bước cuối cùng là trí huệ. Sư bà Diệu Không, tâm vốn an nhiên tự tại, đã chọn nơi nguy hiểm nhất, dễ tìm ra nhất trở thành nơi an toàn nhất cho mình. Đó là trí tuệ của người ngộ đạo. Trong kinh Pháp Cú, đức Phật nói rõ: “Người nào thành tựu các giới hạnh, hằng ngày chẳng buông lung, an trụ trong chính trí và giải thoát, thì ác ma không thể dòm ngó được” ⁽¹⁵⁾. Một lần nữa, trong cuộc đấu tranh của Tăng Ni, Phật tử Huế vào năm 1966, Sư bà Diệu Không đã thể hiện sự thông minh, bản lĩnh hiếm có để bảo vệ Sư cô Thích Nữ Trí Hải - một đệ tử xuất sắc của mình. Khi Nguyễn Ngọc Loan - Tổng Giám đốc Cảnh sát quốc gia của chính quyền Sài Gòn tuyên bố ra Huế y sẽ bắt hiếp Sư cô Trí Hải - người phiên dịch tiếng Anh của nhà sư Thích Trí Quang, trước mặt cho mọi người biết tay. Biết thế nên Sư bà Diệu Không đã gửi Sư cô Trí Hải vào nhà một người Phật tử bà con của Nguyễn Ngọc Loan, nên khi Nguyễn Ngọc Loan ra Huế không tìm được Sư cô Trí Hải để gây tội ác.⁽¹⁶⁾ Cũng vì thế, nhà sử học Chương Thâu đã có nhận định sâu sắc về phong cách của Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không như sau: “Cái hay nhất trong cách sống của Diệu Không là bình dị, chất phác, chân thành mà thu được kết quả. Kẻ địch tàn bạo, Diệu Không không làm gì cả, chỉ xử sự một cách bình thường, vậy mà Ni sư vẫn thu được thắng lợi vẻ vang, vẫn hoàn thành được việc “cứu nhân độ thế””.⁽¹⁷⁾

3. “HƯƠNG XƯA NAY VẪN HÃY CÒN”

    Trong quyển Hồi kí Đường thiền sen nở, Sư bà Diệu Không hồi tưởng lại phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963: “Nhớ lại cuộc đấu tranh mà rùng mình, nào là lưỡi lê, dùi cui đập lên đầu người. Các vị Tăng, Ni bị ngã gục, nhịn đói, tù tội vẫn hi sinh không nao núng tiến bước đi lên”.⁽¹⁸⁾ Trong cơn cuồng phong bão táp của chính quyền Ngô Đình Diệm gây ra khi ấy, Ni trưởng vẫn hiên ngang, không hề nao núng như thạch trụ tùng lâm vững chắc bảo vệ Phật pháp, sát cánh cùng Tăng Ni, Phật tử và đồng bào vượt qua nhiều chông gai, nguy hiểm. Làm được như vậy, phải chăng là nhờ Sư bà Diệu Không có được tài sản bi, trí, dũng của người học Phật?

    Như cánh chim nhạn bay giữa lưng trời chẳng mong để lại dấu vết, càng nói nhiều, càng ca ngợi về Sư bà Diệu Không là càng không hiểu và ngược lại với phẩm chất thanh cao, giản dị của một vị Ni trưởng vốn khiêm cung, giản dị. Nhưng, trong kinh Pháp Cú, đức Phật đã dạy rằng: “Hương của các loài hoa chiên đàn, đa già la hay mạt lị đều không thể bay ngược gió, chỉ có mùi hương đức hạnh của người chân chính, tuy ngược gió vẫn bay khắp muôn phương”.⁽¹⁹⁾        

ThS. Dương Hoàng Lộc 
            Trường Đại học KHXH&NV-ĐHQG TP.HCM
 

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Đắc Xuân, Từ Phú Xuân đến Huế (tự truyện-tập 2), TPHCM, NXB.Trẻ, 2012.

2. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động - Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009.

3. Tịch Thiên (Shantideva), Nhập Bồ-tát hạnh (Thích Nữ Trí Hải dịch), TP.HCM, NXB.Tổng hợp TP.HCM, 1999.

4. Tỉnh hội Phật giáo Thừa Thiên - Huế, Kỷ yếu tang lễ Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không, NXB. Tôn giáo, Hà Nội, 1997.

5. Thích Minh Cảnh (chủ biên), Từ điển Phật học Huệ Quang (tập 1I), TP.HCM, NXB.Tổng hợp TP.HCM , 2003.

6. Thích Thiện Siêu (dịch), Lời Phật dạy (Kinh Pháp cú - Dhammapada), Hà Nội, NXB. Tôn giáo, 2000.

7. Các trang web: http://gactholoc.net//, http://www.lieuquanhue.vn/

 

---

1. Phần viết này được tổng hợp từ các tài liệu sau:
    1. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009.
    2. Tỉnh hội Phật giáo Thừa Thiên-Huế, Kỷ yếu tang lễ  Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không, NXB. Tôn giáo, Hà Nội, 1997.
    3. Nguyễn Khắc Phê, Từ Quận chúa Hồ Thị Hạnh đến Sư bà Diệu Không, Báo Công An Nhân Dân, 25-10-2009.    

2. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 97-98.    

3. Trong quyển hồi kí của mình, Sư bà Diệu Không thuật lại như sau: “Không ngờ khi chư Tăng về đến Ấn Quang thì Hòa thượng Thiện Hoa cho gọi tôi và dạy rằng: “- Bà không được chết, đã có ngài Quảng Đức đảm nhiệm”. Tôi bạch: “- Hiện ngài ở đâu?” Khi lên phòng trên, tôi thấy ngài đắp y đang đi xuống. Tôi theo hầu phía sau và cho con xin được như nguyện. Ngài dạy: “- Chư Tăng đã định rồi, không cãi lại được”.Tôi thưa lần nữa, Ngài quở và dạy: “- Ni phải y Tăng, sao con lại cãi lại lời?”- Và dạy tiếp: “- Để Thầy thực hiện trước, khỏi nhục thể cho Tăng-già, chư Tăng đã định con phải sống để phụng sự Đạo. Con nên rõ năm phút tự thiêu tuy khó mà dễ, còn duy trì Phật giáo tương lai, ngàn năm mới khó làm. Con nên ráng sống cho Đạo, còn Thầy năm nay đã 72 tuổi rồi, hi sinh là phải hơn”. Nói xong thấy tôi khóc, Thầy bảo vào lạy Phật và cho con xuống để Thầy còn tụng kinh. Tôi lạy Phật xong, cúi lạy Thầy ba lạy và đi về”. Nguồn: Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động - Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 99.    

4. Bài thơ như sau: 

             “Thầy ơi! Con biết tính sau đây

               Lễ kính lòng đau trước thánh thây

               Lửa dậy lưng trời, thân chẳng động

               Dầu loang khắp đất, ý không lay

               Tiêu diêu cõi Tịnh, Thầy theo Phật

               Lận đận trần lao con nhớ Thầy

               Phật tử Việt Nam còn nhớ mãi

               Nét son lịch sử vẫn không phai”. 

Nguồn: Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động - Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 105.

5. Thích Nguyên Chơn (chủ biên), Thiện ác nghiệp báo chư kinh yếu tập (tập 1), Tp.HCM, NXB Phương Đông, 2009, trang 668.    

6. Tịch Thiên (Shantideva), Nhập Bồ tát hạnh (Thích Nữ Trí Hải dịch), Thành phố Hồ Chí Minh, NXB.Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 1999, trang 41.    

7. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 103.    

8. Nguyễn Đắc Xuân, Từ Phú Xuân đến Huế (tự truyện-tập 2), TP.HCM, NXB.Trẻ, 2012, trang 17-18.    

9. Thái Kim Lan, Xem bốn bức tranh Quán Thế Âm nhớ Sư bà Diệu Không. Nguồn: http://www.lieuquanhue.vn/thien-mon-xu-hue/danh-tang-ni-nhan-si/3777-xem...  

10. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), Nxb. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 103.    

11. Thích Thiện Châu, Sư Bà Diệu Không - niềm tin của Phật tử Huế. In trong: Tỉnh hội Phật giáo Thừa Thiên-Huế, Kỷ yếu tang lễ Ni trưởng Thích Nữ Diệu Không, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, 1997. Nguồn: http://gdptductam.org/tieu-su-ni-truong-thich-nu-dieu-khong.dtam.    

12. Nguyễn Đắc Xuân, Sư bà Diệu Không - một kì nữ của cố đô Huế thế kỉ XX. Nguồn: http://gactholoc.net/c26/t26-227/su-ba-dieu-khong-mot-ky-nu-cua-co-do-hu...  

13. Sư bà Thích  Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 106-107.     

14. Thích Minh Cảnh (chủ biên), Từ điển Phật học Huệ Quang (tập 1I) , TP.HCM, NXB TP.HCM, 2003, trang 1522.    

15. Thích Thiện Siêu (dịch), Lời Phật dạy (Kinh Pháp cú-Dhammapada), Hà Nội, NXB. Tôn giáo, 2000, trang 27.    

16. Nguyễn Đắc Xuân, Từ Phú Xuân đến Huế (tự truyện-tập 2), TP.HCM, NXB.Trẻ, 2012, trang 292.    

17. Sư bà Thích  Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 7.    

18. Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Đường thiền sen nở (hồi kí), NXB. Lao động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2009, trang 105-106.    

19. Thích Thiện Siêu (dịch), Lời Phật dạy (Kinh Pháp cú-Dhammapada), Hà Nội, NXB. Tôn giáo, 2000, trang 27.    

 

    Từ sau năm 1950, mặc dầu được Mỹ viện trợ ngày càng tăng, nhưng tình hình của Pháp ở Việt Nam vẫn không khá hơn, vẫn tiếp tục bị sa lầy tại chiến trường. Do đó, Mỹ phải nghĩ đến việc thay chân Pháp.

    Cách tốt nhất để thay Pháp vừa không ảnh hưởng đến mối quan hệ đồng minh với Pháp, vừa tránh được nguy cơ một cuộc chiến tranh Triều Tiên thứ hai. Đó là, xây dựng một chính quyền tay sai.

    Và Ngô Đình Diệm (1901-1963) là người được chọn để đứng đầu chính quyền tay sai, này. Diệm là quan lại nhà Nguyễn, theo Công giáo, từng phục dịch cho Pháp, Nhật và bây giờ được Mỹ đào tạo để phục dịch cho Mỹ.

    Khi lên nắm quyền, từ việc Diệm phân biệt đối xử giữa những người theo Công giáo với những người theo Phật giáo, đến việc tiến hành hàng loạt các vụ thảm sát, đã làm bùng lên phong trào chống Diệm hầu khắp cả nước, tiêu biểu là Phong trào Đồng khởi – năm 1959. 

    Phong trào, không những đưa chính quyền Diệm bên bờ sụp đổ mà còn tác động xấu đến Mỹ. Dư luận thế giới lên tiếng, “một nước Mỹ dân chủ - lãnh đạo thế giới tự do chống lại sự xâm nhập của chủ nghĩa cộng sản” đang dung túng cho một bạo chúa (Ngô Đình Diệm).

    Thế là, tại Nhà Trắng, các phe phái đối lập “… lu loa tố cáo phe cầm quyền đang hà hơi tiếp sức cho chính quyền tay sai Sài Gòn chà đạp nhân quyền…” ⁽¹⁾. Và cho rằng Diệm không phải là người chống cộng thật sự - mà chỉ là người phi dân chủ và kỳ thị Phật giáo cuồng tín. 

    Chúng ta nên nhớ, cho đến năm 1966, chiến tranh Việt Nam mới trở thành ác cảm trong lòng dân Mỹ, còn trước đó hầu hết cử tri đều ủng hộ những cố gắng của chính phủ dành cho Việt Nam trong vấn đề chống cộng. Nên những lời tuyên bố chống cộng của bất kỳ đảng phái nào dù là Cộng hòa hay Dân chủ, trong thời điểm đó là phù hợp với nguyện vọng của đa số cử tri Mỹ. 

    Vì lẽ trên, giới cầm quyền đương nhiệm Mỹ cần phải khẳng định rằng: “chúng tôi” đang lãnh đạo thế giới hòa bình chống sự bành trướng của cộng sản, nên không bao giời chấp nhận một quốc gia đồng minh (cụ thể là Việt Nam Cộng hòa của Diệm) bóp nghẹt dân chủ; Nhà Trắng sẽ có biện pháp ngăn chặn hành động này. 

    Nhật ký Lầu Năm Góc ghi: Ngay từ năm 1960 nhiều bộ phận cả dân sự lẫn quân sự thuộc phái quốc gia đã nhận thức rõ ràng rằng sự tiến triển từ xấu đến tồi tệ và nếu như không làm gì để kết thúc quyền lực tuyệt đối của Diệm thì cuối cùng cộng sản sẽ giành được chính quyền với sự giúp đỡ hoặc ít nhất là sự đồng tình của dân chúng.⁽²⁾

    Vậy là, một “trò chơi” đảo chính, được tiến hành, Vương Văn Đông và một số tay chân khác của Diệm bị Mỹ mua chuộc để thực hiện kế hoạch.

    Ngày 11 tháng 11 năm 1960 cuộc đảo chính nổ ra. Quân đảo chính với ba tiểu đoàn dù, có sự yểm hộ của xe tăng đã chiếm các vị trí xung yếu: Bộ Tổng Tham mưu, nha Giám đốc Công an, Cảnh sát, trụ sở Quốc hội, nhà Bưu điện Trung ương, sân bay Tân Sơn Nhất, Đài Phát thanh và bao vây cả Dinh Độc Lập.

    Trước những diễn biến trên, nếu quân đảo chính tiếp tục tấn công thì chắc chắn Diệm sẽ bị đổ. Nhưng ngay trong thời điểm đó, quân đảo chính được lệnh của Mỹ “dừng lại”. Mọi vấn đề được dàn xếp, việc thay Diệm bị bỏ ngỏ. 

    Mặt khác, trước khi đảo chính nổ ra, tháng 3 năm 1960, các tham mưu trưởng liên quân Mỹ (JCS) bắt đầu vạch ra kế hoạch chống nổi dậy để cứu vãn tình thế tại Nam Việt Nam. Kế hoạch được trình lên Tổng thống Kennedy vào tháng 1 năm 1960, trước thời gian Tổng thống nhậm chức. Và mười ngày sau đó, Kennedy tăng thêm 41 triệu đô la viện trợ cho Diệm để thực hiện kế hoạch này. Đồng thời, Kennedy còn trang bị thêm cho Diệm công cụ bình định: “trực thăng vận” và “thiết xa vận”.

    Nếu muốn thay Diệm, không đồng tình với hành động của Diệm, sao Mỹ lại tăng thêm tài lực – sức mạnh cho Diệm…?

    Một nhiệm kỳ tổng thống mới lại đến...

    Kennedy, người Đảng Dân chủ, đắc cử nhiệm kỳ thứ nhất với cách biệt rất nhỏ so với Nixon, người Đảng Cộng hòa, 118.000 phiếu/ 68,3 triệu phiếu. 

    Trở lại tình hình Nam Việt Nam, Diệm vẫn đang tiếp tục tiến hành các chiến dịch đẫm máu của mình. Do đó, đã tiếp tục làm bùng lên các phong trào chống đối, tiêu biểu nhất là phong trào đấu tranh của Phật giáo với hàng loạt các vụ tự thiêu phản đối Diệm, trong năm 1963. Nhưng những vụ tự thiêu lúc đầu, khi dư luận trong và ngoài nước Mỹ chưa biết đến, thì chính quyền Nhà Trắng xem đây “chỉ là một cuộc xung đột về văn hóa chứ không phải là khủng hoảng theo những thước đo quốc tế” nên chính quyền Nhà Trắng “vẫn không quá lo lắng về cái được xem là một cuộc cãi cọ phản văn hóa đơn lẻ”.⁽³⁾

    Cho đến khi, vụ tự thiêu của Tỳ-kheo Thích Quảng Đức tại ngã tư Nguyễn Đình Chiểu và Cách Mạng Tháng Tám ở Sài Gòn, ngày 11 tháng 6 năm 1963. Tin tức từ Việt Nam đã lan khắp thế giới, “quả thật chỉ qua một đêm cả thế giới nhận ra Mỹ chỉ là kẻ vô tích sự, đã chọn đúng một bạo chúa để hà hơi tiếp sức”.⁽⁴⁾ 

    Nhân đó, Đảng Cộng hòa, vừa mới thất cử trong nhiệm kỳ rồi (năm 1961), nắm bắt cơ hội công kích Đảng Dân chủ.

    Cho nên, đối với Tổng thống đương nhiệm vừa mới nhậm chức Kennedy “việc ủng hộ một người Công giáo cuồng tín (Diệm) cứ tập trung khủng bố những người theo tôn giáo khác đã biến JFK (Kennedy) thành miếng mồi ngon trước miệng hổ đói trong cuộc bầu cử tới vào tháng 11-1964”.⁽⁵⁾

    Kennedy lên tiếng: “Sự đụng chạm giữa tổng thống Ngô Đình Diệm với Phật giáo đồ rất có hại cho công cuộc chống cộng tại miền Nam Việt Nam” ⁽⁶⁾. Và yêu cầu Diệm là phải chấm dứt mọi hành động đàn áp tôn giáo, gạt bỏ Nhu ⁽⁷⁾ cùng tay chân ra khỏi chính quyền và mở rộng chính phủ.

    Truyền thống của dân tộc Việt Nam, khi có ngoại xâm, tất cả đều đứng lên, không phân chia tôn giáo, đảng phái. Và trong thời điểm hiện tại đó cũng thế. Vậy đâu là Phật tử, đâu là cộng sản? Việt cộng không nhất thiết phải là cộng sản. 

    Đối với một đất nước hơn 85% dân số theo Phật giáo như Việt Nam thì ngay từ đầu khi việc Mỹ ủng hộ Diệm trong phong trào chống cộng, cũng chính là chống Phật giáo. Và chắc chắn Mỹ biết điều này, vì không có một kẻ ngoại xâm nào, không tìm hiểu trước, được ít nhiều về văn hóa của một xứ mà nó xâm lược.

    Ai cũng biết thế, nhưng chính quyền Kennedy vẫn tỏ thái độ với Diệm, và lần này cứng rắn hơn và kiên quyết hơn lần trước, “Nhiều quan chức ở Hoa Thịnh Đốn (Oasintơn) cho rằng giải pháp duy nhất chấp nhận được cuộc khủng hoảng chính trị - tôn giáo ở Việt Nam chỉ có thể là một cuộc đảo chánh quân sự của các chỉ huy quân sự Nam Việt Nam”.⁽⁸⁾

    Chính quyền Kennedy không muốn trực tiếp chỉ huy cuộc đảo chính, mà chỉ núp phía sau, để cho dư luận nhìn vào, xem như đây là một cuộc nội chiến, tranh giành quyền lực. Một lần nữa Mỹ lại sử dụng đôla để mua chuộc thuộc hạ Diệm làm đảo chính. 

    Thành phần trực tiếp chỉ huy đảo chính được xác lập: Dương Văn Minh, Trần Thiện Khiêm, Lê Văn Kim, Nguyễn Văn Thiệu… 

    Phe trực tiếp chỉ huy đảo chính yêu cầu phía Mỹ: “Đề nghị Hoa Kỳ không tìm cách ngăn chặn cuộc chính biến và đặc biệt sau khi cách mạng thành công thì vẫn tiếp tục chương trình quân viện và kinh viện cho Việt Nam Cộng hòa để miền Nam phục hồi sức mạnh chống cộng sản và phục hồi dân chủ” ⁽⁹⁾. Chính quyền Nhà Trắng đồng ý.

    Để tạo thêm lòng tin cho phe đảo chính, Kennedy gởi điện cho Đại sứ Lodge (là trung gian giữa Kennedy và nhóm tướng lãnh đảo chính Dương Văn Minh), thông qua đó để củng cố thêm tinh thần cho quân đảo chính: “Tôi chấp thuận tất cả những điều đề cập trong cái điện văn mà những vị khác gởi cho ông (tức bức điện văn “tối mật” ngày 24 tháng 8) và tôi ủng hộ các điều đó hết mình. Chúng tôi sẽ cố gắng làm hết sức để có thể giúp ông hoàn thành sứ mạng này một cách mỹ mãn. Cho đến khi các tướng lãnh ra tay, tôi xin được giành cái quyền thay đổi kế hoạch hay đảo ngược chỉ thị vào giờ chót. Tôi hoàn toàn nhận hết trách nhiệm về bất cứ sự thay đổi nào, và tôi cũng chịu hoàn toàn trách nhiệm về kế hoạch này và hậu quả của nó”.⁽¹⁰⁾ 

    Ngày 31 tháng 10 năm 1963, Nhà Trắng lại gởi thêm một bức điện khác cho Lodge, chỉ thị: “Không được đứng về phe nào. Nếu tình thế xảy ra không rõ ràng, thì Mỹ phải đứng hòa hoãn giữa hai bên. Nếu đảo chính thất bại, Tòa Đại sứ nên cho phép họ (tướng lãnh tham gia đảo chính) tỵ nạn… Dù vậy, nếu có cuộc đảo chính xảy ra thì Mỹ vẫn mong là nó thành công”⁽¹¹⁾. Qua bức điện chúng ta càng thấy được quyết tâm thay Diệm của Mỹ.

    Đúng 13 giờ 30 phút ngày 1 tháng 11 năm 1963, quân đảo chính do Dương Văn Minh đứng đầu bắt đầu nổ súng.⁽¹²⁾

    Khi quân đảo chính tấn công vào dinh Gia Long,⁽¹³⁾ Diệm cùng em trai tẩu tán khỏi dinh bằng một đường hầm bí mật. Và chạy đến lánh nạn tại nhà Mã Tuyên ⁽¹⁴⁾, đồng thời cầu cứu Mỹ, mong muốn sẽ được Mỹ dàn xếp cuộc đảo chính nhưng bị phía Mỹ trả lời: “Tôi cảm thấy không đủ thông tin để có thể trả lời ngài”. Mỹ tỏ ra thờ ơ trước biến cố mà Diệm đang đối mặt và nước đôi trong việc giúp Diệm. 

    Lúc này Diệm đã hiểu rõ số phận của mình, bây giờ đã không còn con đường lựa chọn nào khác... 

    Sáng ngày hôm sau, Diệm chạy đến nhà thờ Cha Tam – Chợ Lớn, tuyên bố đầu hàng quân đảo chính và xin được cấp một chiếc máy bay chở ra sống tỵ nạn ở nước ngoài. Dương Văn Minh – người đứng đầu quân đảo chính, đồng ý.

    Nhưng sau đó khi Minh xin ý kiến, phía Mỹ không chấp thuận cấp máy bay và trả lời là phế truất chưa đủ, Diệm phải bị giết. “Nếu không, một khi được tị nạn chính trị đâu đó, họ (Diệm) sẽ đóng đinh Kennedy trên báo chí thế giới và thông tin này sẽ được các đối thủ chính trị thuộc Đảng Cộng hòa lợi dụng để chống lại ông trong cuộc tái tranh cử tổng thống… Bao nhiêu người sẽ bỏ phiếu cho Kennedy trong cuộc bầu cử sắp tới?”.⁽¹⁵⁾

    Diệm bị quân đảo chính bắt áp giải về Tổng nha Cảnh sát, tra tấn. Sau đó, tiếp tục bị giải về Bộ Tổng Tham mưu, trên đường áp giải đã bị thủ tiêu.

    Sau ngày Diệm bị giết, người kế nhiệm Dương Văn Minh, đến Nguyễn Khánh rồi Nguyễn Văn Thiệu, nhưng tình hình chống cộng vẫn đi xuống, mặc dầu sự viện trợ của Mỹ tăng nhiều lần hơn trước, sự đàn áp phong trào Phật giáo vẫn được tiếp tục…

    Tóm lại, về bản chất Diệm là một người tàn bạo, phản dân chủ và kỳ thị tôn giáo. Nhưng đây không phải là nguyên nhân để Mỹ giết Diệm mà nguyên nhân chính là chỉ vì “cái phiếu bầu tín nhiệm của cử tri Mỹ”. 

    Thực tế, vấn đề dân chủ - dân quyền ở Việt Nam trong mắt chính giới Mỹ, chỉ là con số không. Mỹ không hề quan tâm Diệm “chống ai”, miễn sao là Diệm tiến hành bình định thành công miền Nam. Chính giới Mỹ chỉ thật sự quan tâm đến vấn đề này chỉ khi gần đến nhiệm kỳ bầu cử tổng thống. Nên những lời tuyên bố “dân chủ” trước dư luận, chỉ là mỹ từ để che đậy tội ác, và dùng nó làm nguyên cớ giết Diệm… 

    Chúng ta càng thấy rõ điều này hơn khi hai lần mà phía Mỹ giật dây đảo chính – giết Diệm là chỉ trong khoảng thời gian trước ngày bầu cử tổng thống không xa.Và chỉ có cái chết của Diệm mới giúp “các vị tổng thống đương nhiệm” muốn tái đắc cử, vô can trong chính sách ủng hộ chính quyền Diệm chống nhân dân Việt Nam.

    Đến đây, mọi việc đã rõ…

Dương Văn Triêm
Hội Khoa học Lịch sử Đồng Tháp

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Howard Zinn (2010), Lịch sử dân tộc Mỹ, NXB Thế giới.

2. Nguyễn Q. Thắng – Nguyễn Bá Thế (2006), Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh.

3. Lê Cung (2008), Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, NXB Thuận Hóa.

4. Thomas J. McCormick (2004), Nước Mỹ nửa thế kỷ - Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ trong và sau chiến tranh lạnh, NXB Chính trị Quốc gia.

5. Đại học Quốc gia Hà Nội – Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (2005), Điện Biên Phủ từ góc nhìn của các nhà khoa học Việt - Pháp, NXB Chính trị Quốc gia.

6. Nông Huyền Sơn (2010), Cái chết của anh em nhà Ngô, NXB Công an Nhân dân.

7. Vũ Dương Ninh (2007), Việt Nam – Thế giới và hội nhập (một số công trình tuyển chọn), NXB Giáo dục.

8. Joe Allen (2009), Việt Nam cuộc chiến thất bại của Mỹ, NXB Công an Nhân dân.

9. Bradley S.O’Leary & Edward Lee (2003), Cái chết của những ông vua thời chiến tranh lạnh – Vụ ám sát Ngô Đình Diệm & J.F. Kennedy, NXB Công an Nhân dân.

10. Lê Hồng Lĩnh (2006), Cuộc đồng khởi kỳ diệu ở miền Nam Việt Nam, NXB Đà Nẵng.

11. http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngô_Đình_Diệm.htm
 

---

1. Dẫn theo: Nông Huyền Sơn, Cái chết của anh em nhà Ngô, tr.152 – 153.    

2. Dẫn theo Cuộc đồng khởi kỳ diệu ở miền Nam Việt Nam, Lê Hồng Lĩnh, t.375.    

3. Dẫn theo Cái chết của những ông vua thời chiến tranh lạnh – Vụ ám sát Ngô Đình Diệm & J.F. Kennedy, Bradley S.O’Leary & Edward Lee, t.41.    

4. Dẫn theo Cái chết của những ông vua thời chiến tranh lạnh – Vụ ám sát Ngô Đình Diệm & J.F. Kennedy, Bradley S.O’Leary & Edward Lee, t.43.    

5. Dẫn theo Cái chết của những ông vua thời chiến tranh lạnh – Vụ ám sát Ngô Đình Diệm & J.F. Kennedy, Bradley S.O’Leary & Edward Lee, t.43.    

6. Dẫn theo Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam, PGS. Lê Cung, t.273    

7. Vì những quyết sách của Diệm đều do Nhu làm cố vấn.    

8. Dẫn theo Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam, PGS. Lê Cung, t.275    

9. Dẫn theo Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam, PGS. Lê Cung, t.279.    

10. Dẫn theo Cái chết của anh em nhà Ngô, Nông Huyền Sơn, sđd t.228 – 229.    

11. Dẫn theo Cái chết của anh em nhà Ngô, Nông Huyền Sơn, sđd t.231.    

12. Trước âm mưu đảo chính của Mỹ, Diệm đã có biện pháp đối phó, Diệm giăng bẫy, chờ hành động đảo chính của các tướng lĩnh. Bằng việc sử dụng Nguyễn Khánh và Tôn Thất Đính cho kế hoạch mang tên Bravo I và Bravo II.

    Trong Bravo I, Nguyễn Khánh được sử dụng như một nội gián, sẽ tham gia vào bất kỳ các nhóm có âm mưu đảo chính.

    Trong Bravo II, nếu khi nắm bắt được thời gian xảy ra đảo chính từ Khánh, phía Diệm sẽ đi “lánh đạn” nơi khác, và lúc đó Tôn Thất Đính sẽ dùng quân lực, dập tắt mọi hành động đảo chính.

    Kế hoạch đó của Diệm, tưởng chừng như nắm chắc quyền chủ động. Nhưng thực tế lại khác, Đính và Khánh đã bị Mỹ mua chuộc để cùng tham gia vào âm mưu đảo chính. 

    Khi cuộc đảo chính mới bắt đầu, phía Diệm vẫn tin là kế hoạch toan tính lúc đầu đang được tiến hành, nhưng dần về sau mới biết là mọi việc đã nằm trong tầm kiểm soát của Mỹ.     

13. Dinh Gia Long tuy không kiên cố, hiện đại bằng dinh Độc Lập, nhưng vì nó đã được Nhu cho thiết kế một đường hầm bí mật từ dinh thông ra ngoài. Do có phòng bị trước nên Diệm, Nhu chọn nơi này để ở.    

14. Một doanh nhân người Hoa, nằm trong tổ chức buôn lậu thuốc phiện của Diệm - Nhu.    

15. Dẫn theo Cái chết của những ông vua thời chiến tranh lạnh – Vụ ám sát Ngô Đình Diệm & J.F. Kennedy, Bradley S.O’Leary & Edward Lee, sđd t.67.    

    Trong phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, thị xã Quảng Trị là nơi hưởng ứng sớm nhất cuộc đấu tranh của đồng bào Phật tử Huế. Diễn ra liên tục, quyết liệt, với nhiều hình thức đấu tranh phong phú, cuộc đấu tranh của các tầng lớp nhân dân và Phật tử thị xã “địa đầu giới tuyến” đã góp phần tích cực cùng quân dân miền Nam làm sụp đổ chính quyền Ngô Đình Diệm.

    Cũng như nhân dân toàn miền Nam, dưới chế độ độc tài gia đình trị, giáo trị Ngô Đình Diệm, nhân dân Quảng Trị phải chịu bao sự áp bức, kì thị và bất công, nhất là đồng bào Phật tử⁽¹⁾. Quảng Trị là nơi mà Phật giáo có ảnh hưởng sâu rộng trong nhân dân. Năm 1960, toàn tỉnh có 137 tổ chức Gia đình Phật tử, 1.157 huynh trưởng, 9.505 đoàn sinh; năm 1961 tăng lên 146 gia đình, 10.360 đoàn sinh, chưa kể số người chưa nhập vào khuôn hội và đa số có khuynh hướng cảm tình Phật giáo. Quảng Trị đồng thời cũng là nơi có nhiều con em xuất gia và giữ những chức vụ quan trọng trong hàng giáo phẩm ⁽²⁾. Mặt khác, là tỉnh giáp Thừa Thiên Huế nên những sự việc diễn ra ở Huế đều nhanh chóng truyền về Quảng Trị. Vì thế, ảnh hưởng của cuộc đấu tranh đòi quyền bình đẳng tôn giáo dấy lên ở Huế đối với Tăng Ni, Phật tử Quảng Trị cũng diễn ra rất sớm.

    Ngày 7-5-1963, gần 600 Phật tử trong toàn tỉnh tổ chức trại họp bạn Tất Đạt Đa ở bãi Nhan Biều để chào mừng Đại lễ Phật đản. Thi hành Công điện số 9 195 (6-5-1963) của chính quyền Ngô Đình Diệm về việc cấm treo cờ Phật giáo trong Đại lễ Phật đản năm 1963, Tỉnh trưởng Quảng Trị Nguyễn Quốc Quỳnh buộc Ban tổ chức chỉ được treo cờ “quốc gia” (tức cờ ba sọc - TG), còn việc treo cờ Phật của Tỉnh hội và các tư gia thì không đả động đến. Tuy vậy, việc làm của viên tỉnh trưởng đã gây ra những bức xúc trong toàn thể trại sinh.

    Chiều 8-5-1963, đại diện giới lãnh đạo Phật giáo và phái đoàn Ban Hướng dẫn Trung phần cùng sinh viên Phật tử Huế ra thăm trại họp bạn. Được tin này, Nguyễn Quốc Quỳnh sợ những phản ứng mà phái đoàn Huế có thể nhân cơ hội để kích thích tinh thần đấu tranh của Phật tử, nên yêu cầu Ban quản trại treo thêm cờ Phật giáo phía dưới “quốc kỳ”. Hành động này của viên tỉnh trưởng cho thấy sự lúng túng và nhượng bộ của chính quyền Ngô Đình Diệm trong việc thi hành Công điện 9 195. Nó có ý nghĩa kích thích tinh thần đấu tranh của trại sinh. 

    Đến 12 giờ trưa ngày 9-5-1963, được tin cuộc đàn áp đẫm máu của chính quyền Ngô Đình Diệm tại Đài phát thanh Huế làm 8 Phật tử thiệt mạng, Ban Quản trại quyết định tổ chức lễ truy điệu các Phật tử hi sinh vào lúc 22 giờ cùng ngày nhằm hưởng ứng cuộc đấu tranh chung của Phật giáo Huế.

    Để đề phòng sự nổi dậy của quần chúng Phật tử, chính quyền Ngô Đình Diệm ở Quảng Trị điều động một số xe thiết giáp về án ngữ tại cầu ga Quảng Trị. Hàng trăm nhân viên cảnh sát chiến đấu phái qua khu trại để theo dõi, bám sát các hoạt động của trại sinh. Về phía Phật giáo, hệ thống phòng thủ trại được tăng cường, cứ cách 10m quanh trại có một trại sinh cầm gậy đứng gác, chỉ trừ đại lộ chính là nơi được tự do lưu thông, còn các nẻo khác đều bị cấm di chuyển. Đến 22h00, lễ truy điệu bắt đầu. Một biểu ngữ dài 20m với dòng chữ lớn được căng lên: “Thành kính tưởng niệm anh linh các Phật tử đã bỏ mình tại Đài Phát thanh Huế”. Sau khi thông báo về diễn biến vụ 8 Phật tử bị thảm sát ở Huế, Trưởng ban Hướng dẫn Gia đình Phật tử Quảng Trị khẳng định rằng những Phật tử bỏ mình tại Đài Phát thanh Huế là sự hy sinh để bảo vệ Đạo pháp và xem đây là cái tang chung của toàn thể Tăng Ni, Phật tử Phật giáo Việt Nam. Sau đó là lễ cầu siêu và các trại sinh cài băng tang và yêu cầu “Im lặng tuyệt đối”. Giải thích về sự im lặng này, Ban Quản trại cho rằng: “Im lặng” ở đây “không phải là bỏ qua mọi vấn đề. Im lặng là một phương thức rèn luyện ý chí, là đưa những cảm niệm uất hận lắng sâu vào tận đáy tâm can, để gợi lên những xác thực những cảnh tượng của đầu rơi máu chảy, thịt nát xương tan, những hình ảnh đau thương của đồng đạo chúng ta và để cảm thông những xót xa mà anh em chúng ta đã phải chịu”.⁽³⁾

    Những sự kiện trên đây cho chúng ta khẳng định rằng thị xã Quảng Trị là địa phương hưởng ứng sớm nhất cuộc đấu tranh của Phật giáo Huế so với nhiều thành phố và thị xã trên toàn miền Nam, kể cả Sài Gòn.

    Ngày 10-5-1963, Phật giáo Huế tổ chức mittinh tại chùa Từ Đàm để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tôn giáo. Trong cuộc mittinh này, giới lãnh đạo Phật giáo đưa ra Tuyên ngôn gồm 5 nguyện vọng⁽⁴⁾ yêu cầu chính quyền Ngô Đình Diệm giải quyết. Những ngày tiếp theo, tại thị xã Quảng Trị, cảnh sát Sài Gòn được lệnh lục soát khách bộ hành trên các chuyến xe đò từ Huế ra để tịch thu tất cả tài liệu đấu tranh, như Tuyên ngôn ngày 10-5-1963, các bản tin, tuyên cáo, văn thư, … liên quan đến cuộc đấu tranh của Tăng tín đồ Phật giáo Huế và trên toàn miền Nam. Mặt khác, Tỉnh trưởng Quảng Trị ra lệnh cấm dân chúng lưu hành các tài liệu không có sự kiểm duyệt của chính phủ. Do vậy, các tài liệu trên chỉ lẻ tẻ đưa về chùa Tỉnh hội, đồng thời chưa có một lệnh chính thức nào hướng dẫn cuộc đấu tranh ngoài bức điện tín của Tổng hội Phật giáo Việt Nam đánh đi từ Huế rằng: “Phật giáo đã và đang đấu tranh công khai cho tự do tín ngưỡng. Các Tỉnh hội tuyệt đối bình tĩnh và chờ đợi chỉ thị”. Vì thế, giới lãnh đạo Phật giáo Quảng Trị tỏ ra dè dặt trong hành xử. 

    Trong lúc đó, tại vùng ven thị xã, Mặt trận Dân tộc Giải phóng tỉnh Quảng Trị rải truyền đơn với nội dung tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tôn giáo và kêu gọi tín đồ các tôn giáo đoàn kết ủng hộ cuộc đấu tranh của Phật giáo Huế, như các khẩu hiệu: “Đả đảo chính quyền Mỹ - Diệm chà đạp tự do tín ngưỡng”, “Tín đồ Phật giáo đoàn kết xung quanh Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam đánh đổ Mỹ - Diệm giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc”, “Hỡi các tôn giáo, hãy đoàn kết noi gương Tăng tín đồ Phật giáo ở Huế đứng lên đạp đổ chính quyền”.⁽⁵⁾

    Ngày 18-5-1963, Đại đức Thích Thiện Bình được phái ra Quảng Trị nhằm sắp xếp lễ cầu siêu nhưng không thành công. Hai ngày sau (20-5-1963), Thượng tọa Thích Đôn Hậu mang ủy nhiệm thư của Tổng trị sự Phật giáo tại Huế ra tổ chức lễ. Trong ủy nhiệm thư có nhấn mạnh rằng: “Lễ cầu siêu là một hành động có tính cách lịch sử và là hậu thuẫn cho công cuộc đấu tranh công khai hiện tại”. Ngày 21-5-1963, lễ cầu siêu do Thượng tọa Thích Đôn Hậu làm trưởng ban đã được tổ chức tại thị xã Quảng Trị, với sự tham dự của đông đảo quần chúng tín đồ thị xã và vùng phụ cận. 

    Mặc dù được lệnh “không làm trở ngại buổi lễ” nhưng chính quyền Sài Gòn tại Quảng Trị lại “cấm đọc hiệu triệu và tuyên ngôn của Phật giáo Việt Nam, chính quyền hết sức theo dõi hành động của Ban trị sự trong buổi lễ này” và quy định “địa điểm hành lễ trong khuôn viên chùa, nếu chùa chật hẹp có thể nới rộng bằng hình thức vạch vôi, hàng rào danh dự hoặc dây kẽm gai”⁽⁶⁾. Ngoài thị xã, lễ cầu siêu còn được tiến hành ở khắp các Niệm Phật đường trong toàn tỉnh. Mặc dầu có sự theo dõi chặt chẽ của cảnh sát Sài Gòn nhưng các tài liệu như bản Tuyên ngôn 5 điểm, lời hiệu triệu của Giáo hội vẫn được phổ biến trong quần chúng. Đây được xem như việc làm có ý nghĩa phát động quần chúng tín đồ tham gia đấu tranh. 

    Trong lúc phong trào đấu tranh từ Huế lan ra khắp miền Nam, Ngô Đình Diệm buộc phải tiếp một phái đoàn Phật giáo nhưng không đem lại kết quả. Điều đó càng làm cho Phật giáo và nhân dân càng thêm phẫn nộ. Vì thế, mặc dù chưa có mệnh lệnh chỉ đạo đấu tranh của Tổng trị sự Phật giáo nhưng với trách nhiệm đối với đồng bào Phật tử, các văn kiện thiết yếu cho công cuộc đấu tranh được Ban hướng dẫn Quảng Trị in ấn và tìm cách gửi đến các Gia đình Phật tử, như Tuyên ngôn 5 nguyện vọng, Bản Phụ đính Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 (đề ngày 23-5-1963) giải thích 5 nguyện vọng, Thông bạch số 118 quy định hình thức đấu tranh. Kèm theo các văn bản trên là bản chỉ thị của Ban hướng dẫn nêu lên các công việc cần được trù bị trước, nhất là kế hoạch đối phó, hoặc xử trí trong những trường hợp bị đàn áp. 

    Ngày 24-5-1963, Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, gửi cho Ngô Đình Diệm một văn thư trong đó nói rõ giới lãnh đạo Phật giáo sẽ tuyệt thực 48 tiếng đồng hồ để đòi giải quyết năm nguyện vọng bắt đầu từ 14 giờ 30 ngày 30-5-1963.

    Sáng ngày 1-6-1963, cuộc tuyệt thực sắp chấm dứt nhưng chính quyền Ngô Đình Diệm vẫn không chịu thoả mãn các nguyện vọng của Phật giáo, gần 10.000 Tăng Ni, Phật tử thị xã Quảng Trị và vùng phụ cận tổ chức một cuộc tuần hành có quy mô lớn, kéo đến dinh Tỉnh trưởng Quảng Trị để chuyển kiến nghị “yêu cầu chính phủ giải quyết 5 nguyện vọng của Phật giáo đồ”. Để “đề phòng những sự bạo động cướp chính quyền”, chính quyền Diệm làm những nút chặn các ngả đường, từ nhà ga xuống làng Thạch Hãn, về ngã ba Long Hưng, lên Trí Bưu, vòng xuống làng Cổ Thành, lên làng Hạnh Hoa, về cầu Sãi, khiến “quanh Tòa hành chánh đều có dây kẽm gai ngăn chặn và có lính phòng thủ”⁽⁷⁾. Tuy vậy, quần chúng đã len lỏi qua những đường hẻm và tập trung tại ngã ba bưu điện, tiến vào bao vây phía trước dinh tỉnh trưởng. Trước khí thế đấu tranh của nhân dân, hai viên phó tỉnh trưởng buộc phải nhận kiến nghị và hứa sẽ đề đạt nguyện vọng của Phật giáo đồ lên Ngô Đình Diệm. Sau đó, đoàn người kéo về chùa Tỉnh hội để tiếp tục cuộc tuyệt thực. 

    Sáng 2-6-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm tại Quảng Trị phong tỏa chùa Tỉnh hội bằng dây kẽm gai, lính vũ trang canh gác nghiêm ngặt không cho ai vào ra, kể cả những Phật tử chịu trách nhiệm phục vụ trong khuôn viên tuyệt thực. Trong lúc đó, Phật tử các nơi đổ về chùa Tỉnh hội đã bị cảnh sát xua đuổi, ném lựu đạn cay vào đám đông và dùng dùi cui đánh đập, khiến nhiều người bị thương. Cuộc đấu tranh thu hút nhân dân tham gia mỗi lúc mỗi đông, nhiều người đi chợ cùng với Phật tử dùng đòn gánh, gạch đá chống lại cảnh sát. Đến chiều, có thêm 11 vị sư và huynh trưởng tham gia tuyệt thực để tiếp tục đấu tranh.⁽⁸⁾

    Cùng với việc dùng vũ lực đàn áp cuộc tuyệt thực của Tăng Ni, Phật tử, chính quyền Ngô Đình Diệm bắt nhân dân học tập, lập những kiến nghị phản đối cuộc đấu tranh của Phật giáo, cho xe thông tin chạy quanh thị xã tuyên truyền xuyên tạc tinh thần đấu tranh, gây chia rẽ hàng ngũ Phật tử bằng cách vu khống cho rằng một số cán bộ chủ chốt phong trào ly khai Tỉnh hội, hoặc đi theo Cộng sản hoặc tổ chức đảo chính. Chúng còn thực hiện “chính sách chiêu hồi”, buộc các gia đình có con em tham gia đấu tranh phải đi học tập, xác nhận rằng Phật giáo đấu tranh chống chính phủ là Cộng sản, bắt cóc Phật tử đưa về trại giam tra tấn, ...

    Trong lúc đó trên khắp các đô thị miền Nam, nhất là tại Huế, chính quyền Ngô Đình Diệm tiến hành các cuộc đàn áp Phật giáo hết sức dữ dội. Các trung tâm tranh đấu như chùa Từ Đàm và Diệu Đế bị phong tỏa. Để cứu nguy phong trào, ngày 11-6-1963, Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu tại Sài Gòn. Cuộc tự thiêu của Thích Quảng Đức đã gây tạo nên một cú sốc mạnh đối với chính quyền Ngô Đình Diệm. Không những nhân dân trong nước mà nhân dân thế giới đều lên án mạnh mẽ chính sách đàn áp tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. 

    Để tránh một cuộc nổi dậy trên quy mô lớn, chính quyền Ngô Đình Diệm phải cấp tốc mở một cuộc thương thuyết với giới lãnh đạo Phật giáo. Ngày 16-6-1963, một Thông cáo chung được ký kết. Nội dung Thông cáo về cơ bản thỏa mãn năm nguyện vọng của Phật giáo đã đề ra trong bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963.

     Việc ký kết Thông cáo chung đánh dấu một thắng lợi lớn của phong trào Phật giáo, trong đó có sự góp sức của Phật giáo Quảng Trị. Nó cổ vũ tinh thần đấu tranh của đồng bào Phật giáo miền Nam nói chung, của Phật giáo Quảng Trị nói riêng.

    Sau khi bản Thông cáo chung được ký kết, giới lãnh đạo Phật giáo ra thông bạch báo tin về những thắng lợi đã đạt được trong bản Thông cáo chung và kêu gọi Phật giáo đồ “trở lại nếp sống bình thường, thành tâm cầu nguyện cho bản Thông cáo chung, một văn kiện long trọng giữa chính phủ và Phật giáo được thi hành nghiêm chỉnh”⁽⁹⁾.

    Hoàn toàn khác với thái độ của Phật giáo, việc ký bản Thông cáo chung của chính quyền Ngô Đình Diệm chỉ là một kế hoãn binh, một sự nhượng bộ tạm thời để chuẩn bị cho một cuộc đàn áp đại quy mô nhằm đè bẹp phong trào. Mật điện số 1 342-VP-TT (19-6-1963) của Văn phòng Phủ Tổng thống đánh đi cho Đại diện Chính phủ các miền và Tư lệnh các vùng nói rõ: “Để tạm thời làm dịu tình hình và khí thế đấu tranh quá quyết liệt của bọn Tăng Ni và Phật giáo phản động, Tổng thống và ông Cố vấn ra lệnh nhún nhường họ. Các nơi hãy theo đúng chủ trương trên mà đợi lệnh. Một số kế hoạch đối phó thích nghi sẽ gởi đến sau. Ngay từ bây giờ hãy chuẩn bị dư luận cho giai đoạn tấn công mới”.⁽¹⁰⁾

    Do dã tâm trên nên Thông cáo chung bị chính quyền Ngô Đình Diệm vi phạm ngày một nghiêm trọng. Riêng tại Quảng Trị, xin nêu một số vụ tiêu biểu:

    * Ngay sau khi Thông cáo chung được ký kết, đồng bào Phật tử tham gia cuộc đấu tranh khi trở về bị chính quyền địa phương gây khó khăn, buộc phải có giấy phép của chính quyền tỉnh mới được về làng. Một số người đã có giấy phép thì chính quyền cho là không hợp lệ. Một số Phật tử tích cực hoạt động bị ghi vào sổ đen, bị giữ lại đưa về Ty Công an hoặc bị theo dõi.

    * Thượng tọa Thích Khai Trí, trụ trì chùa Sắc Tứ, bị một số người lạ mặt bóp cổ và đâm một nhát dao vào má phải. 

    * Chính quyền Ngô Đình Diệm mua chuộc một số tu sĩ tại gia (phái Cổ Sơn Môn) như Đỗ Phúc và Phước Điền, cấp tiền cho đi dự Đại hội Phật giáo Cổ Sơn Môn và khi trở về được phong chức hòa thượng, nhưng hai vị này không nhận.

    Sự vi phạm ngày càng nghiêm trọng Thông cáo chung của chính quyền Ngô Đình Diệm trên khắp miền Nam nói chung, Quảng Trị nói riêng, buộc giới lãnh đạo Phật giáo phải phát động trở lại cuộc đấu tranh. Thông bạch số 91 (16-7-1963) viết: “Giờ một mất một còn của Phật giáo Việt Nam đã đến, tiếng kêu thiết tha của tối đại đa số của Phật giáo đồ đã được phát động, … Quý liệt vị hãy cùng chúng tôi thề hy sinh đến người cuối cùng cho nguyện vọng chân chính của chúng ta, và tung hô: “Phật giáo Việt Nam bất diệt”⁽¹¹⁾.

    Hưởng ứng lời kêu gọi, tại thị xã Quảng Trị, ngày 18-7-1963, một cuộc họp giữa Ban trị sự Giáo hội Tăng già và Tỉnh hội Phật giáo được triệu tập để phát động trở lại cuộc đấu tranh. Dưới sự chỉ đạo, hỗ trợ của Ban hướng dẫn, Đoàn học sinh Phật tử Quảng Trị bí mật ra đời, nhằm phối hợp với lực lượng tranh đấu của Phật giáo. Số lượng ban đầu của Đoàn khoảng 150 người, đa số là học sinh từ đệ tứ (lớp 9) trở lên tại Trường Trung học Nguyễn Hoàng. 

    Mặt khác, để chuẩn bị cho một cuộc đấu tranh mới, ngày 17-8-1963, Ban đại diện 2 cấp được thành lập, một kế hoạch phát động đấu tranh được bí mật chuẩn bị: 

    - Đoàn học sinh Phật tử đặt một hệ thống liên lạc từ thị xã về thôn quê;

    - Lập một hệ thống mật báo để cung cấp thông tin, tình hình các nơi khi lâm sự;

    - Liên lạc với Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo toàn quốc (lúc này đang ở Huế để xin ra thăm viếng Quảng Trị, theo dự kiến vào ngày 21-8-1963);

    - Chuẩn bị đầy đủ các biểu ngữ, tung ra khi Ủy ban Liên phái đến viếng thăm Quảng Trị. 

    Trong khi mọi việc đã chuẩn bị sẵn sàng, đêm 20, rạng ngày 21-8-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện “Kế hoạch nước lũ”, ban hành lệnh giới nghiêm và tấn công chùa chiền trên toàn miền Nam. Vào lúc 4 giờ sáng 21-8, Ty Thông tin Quảng Trị cho xe phóng thanh đi loan báo lệnh giới nghiêm. Khoảng 5 giờ, cảnh sát dã chiến tấn công chùa Tỉnh hội, bắt hầu hết các nhà sư và Phật tử lãnh đạo đấu tranh. 

    Sau “Kế hoạch nước lũ”, cùng với làn sóng đấu tranh từ bên ngoài đòi trả tự do cho những Tăng Ni và Phật tử bị bắt, tại các trại giam, mặc dù bị chính quyền Diệm đối xử tàn bạo nhưng các nhà sư và Phật tử vẫn giữ vững ý chí đấu tranh của mình trước bạo lực. Họ tuyệt thực để chống đối hành động bắt bớ, giam cầm vô lý của chính quyền Ngô Đình Diệm, bất chấp các hành động khủng bố của địch.

    Cuộc đấu tranh bất bạo động trong nhà tù cũng như những hoạt động chống đối ở bên ngoài buộc chính quyền Diệm phải trả tự do cho các sư sãi và Phật tử. Riêng vị Trưởng ban Hướng dẫn Gia đình Phật tử Quảng Trị bị chính quyền lập hồ sơ đưa ra tòa án quân sự. Cho đến ngày 23-10-1963, trước khi phái đoàn Liên Hiệp Quốc mở cuộc điều tra về chính sách đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm, vị Trưởng ban Hướng dẫn Gia đình Phật tử Quảng Trị mới được trả tự do.

    Về phía học sinh Trường Nguyễn Hoàng, một số bị bắt, sau khi ra khỏi trại giam vẫn tiếp tục bí mật hoạt động. Một số trong Ban Chấp hành Đoàn Học sinh Phật tử bí mật tìm cách liên lạc với nhau, trong đó có bắt liên lạc với tổ chức Phật giáo cứu nguy ở Huế để nhằm tập hợp lực lượng, tiếp tục đấu tranh. Kế hoạch đặt ra là tổ chức học sinh thực hiện những việc như khi trường mở cửa sẽ có một nhóm đánh trống bãi khóa thình lình; nhóm khóa cửa trường để cho học sinh đứng ngoài; nhóm chăng biểu ngữ; nhóm cướp máy phóng thanh, kêu gọi hưởng ứng bãi khóa; nhóm đốt văn phòng, tiêu hủy các loại hồ sơ, ... Ngoài ra, một số Phật tử lên kế hoạch tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm khi đoàn Liên Hiệp Quốc đến điều tra, cụ thể là vận động Phật tử làm đơn tố cáo chính quyền Diệm gửi phái đoàn Liên Hiệp Quốc, riêng vị Trưởng ban Hướng dẫn sẽ có một giác thư tố cáo những vi phạm Thông cáo chung từ sau khi chính quyền Ngô Đình Diệm ban hành lệnh giới nghiêm kèm theo bản phúc trình của Ban chỉ đạo đấu tranh Phật giáo tại Quảng Trị. Những hồ sơ này sẽ do một tu sĩ trực tiếp trao cho Phái đoàn điều tra Liên Hiệp Quốc trước lúc tự thiêu tại một địa điểm ở Huế. Tiếp đến là kế hoạch phối hợp tổ chức tự thiêu của Phật tử Quảng Trị tại Huế. Theo dự kiến, ngày 29-10-1963, người được chọn tự thiêu là chú Huệ Nhật lên đường vào Huế để thực hiện kế hoạch. Trong lúc đó, tại chùa Sắc Tứ, một số nhà sư và Phật tử bàn kế hoạch tổ chức đấu tranh phối hợp với cuộc tự thiêu này. Giữa lúc công cuộc đang xúc tiến, ngày 1-11-1963, cuộc đảo chính lật đổ chế độ độc tài gia đình trị, giáo trị Ngô Đình Diệm diễn ra. Phong trào Phật giáo miền Nam nói chung và ở Quảng Trị nói riêng kết thúc. 

    Nhìn lại phong trào đấu tranh của Phật giáo thị xã Quảng Trị năm 1963, ta thấy nổi lên một số đặc điểm sau:

    Một là, Quảng Trị là nơi hưởng ứng sớm nhất cuộc đấu tranh của Phật giáo miền Nam, khởi đầu từ Huế. Ngay khi Công điện 9 195 về việc cấm treo cờ Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm được ban hành, giới Phật tử Quảng Trị đã có những phản ứng đầu tiên, dù rằng những phản ứng đó chỉ mới dừng lại ở mức độ “bức xúc”. Cùng với khổ nhục sau bao năm sống dưới ách thống trị và sự kì thị của chính quyền Ngô Đình Diệm, nỗi bức xúc đó của đồng bào Phật tử Quảng Trị được đẩy lên thành đỉnh điểm, khi có tác động tích cực từ bên ngoài. Điều này lí giải vì sao ngay khi nhận được tin vụ thảm sát Phật tử tại Đài Phát thanh Huế (8-5-1963), Quảng Trị là nơi sớm nhất hưởng ứng cuộc đấu tranh mà giới lãnh đạo Phật giáo phát động. Bất chấp sự đe dọa và những sự đàn áp có thể của chính quyền Ngô Đình Diệm, ngay trong đêm 9-5-1963, cuộc đấu tranh của Phật giáo Quảng Trị chính thức diễn ra.

    Hai là, bắt đầu từ đêm 9-5-1963, phong trào Phật giáo thị xã Quảng Trị diễn ra liên tục, thu hút sự tham gia đông đảo của các tầng lớp nhân dân, với nhiều hình thức khác nhau. Sự liên tục này thể hiện ngay cả khi những nhà lãnh đạo Phật giáo bị bắt trong “Kế hoạch nước lũ”, phong trào vẫn được duy trì. Từ lễ truy điệu tưởng niệm đêm 9-5-1963 trong khuôn viên Hội trại Tất Đạt Đa đến lễ cầu siêu những Phật tử bị thảm sát ở Đài Phát thanh Huế được tổ chức tại thị xã Quảng Trị và ở tất cả các Niệm Phật đường khắp toàn tỉnh ngày 21-5-1963; phổ biến các văn kiện đấu tranh của Phật giáo như bản Tuyên ngôn 5 nguyện vọng, bản Phụ đính Tuyên ngôn ngày 10-5-1963, Thông bạch số 118 quy định hình thức đấu tranh; tuyệt thực, mittinh, tuần hành, gửi kiến nghị, làm đơn tố giác tội ác của chính quyền Ngô Đình Diệm lên phái đoàn điều tra Liên Hiệp Quốc, tổ chức tự thiêu, … Không dừng lại ở hình thức bất bạo động, cuộc đấu tranh ngày 2-6-1963 tại chùa Tỉnh hội đã xuất hiện việc vũ trang tự vệ của quần chúng khi bị chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp. Từ trong phong trào, Đoàn Học sinh Phật tử Quảng Trị ra đời, trở thành lực lượng tranh đấu quan trọng, nhất là từ sau khi phần lớn những nhà lãnh đạo Phật giáo bị chính quyền Ngô Đình Diệm bắt trong “Kế hoạch nước lũ”.

    Ba là, phong trào góp phần dẫn đến sự suy yếu, sụp đổ của chính quyền Ngô Đình Diệm, tạo đà cho phong trào năm 1964-1965 ở Quảng Trị diễn ra sôi động, quyết liệt hơn. Ở tuyến đầu “chống Cộng”, Quảng Trị nói chung và thị xã tỉnh lỵ Quảng Trị nói riêng, là nơi tập trung bộ máy cai trị mạnh của Mỹ và chính quyền Sài Gòn, một bàn đạp quan trọng để thực hiện kế hoạch “lấp sông Bến Hải, Bắc tiến”. Phong trào Phật giáo năm 1963 đã làm rung chuyển bộ máy đó. Huy động tổng lực các lực lượng vũ trang và bán vũ trang nhằm đàn áp song chính quyền Ngô Đình Diệm tại Quảng Trị không những không dập tắt được phong trào mà còn ngày càng lún sâu vào khủng hoảng, cuối cùng đi đến sụp đổ. Sự sụp đổ chính quyền ở trung ương kéo theo sự thay đổi của bộ máy chính quyền địa phương. Ngay trong tháng 11-1963, hai tỉnh trưởng Quảng Trị lần lượt bị thay thế. Liên tục trong các năm 1964-1966, phong trào đấu tranh của các tầng lớp nhân dân thị xã Quảng Trị diễn ra, đỉnh cao là sự kiện ly khai 1966, kéo theo sự khủng hoảng của bộ máy chính quyền Sài Gòn tại Quảng Trị, tạo đà cho phong trào đồng khởi ở đồng bằng Trị - Thiên 1964-1965 nổ ra và giành thắng lợi nhanh chóng.

TS. Hoàng Chí Hiếu
Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế
 

---

1. Về chính sách kì thị Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm, xem thêm “Lê Cung, Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, In lần thứ 4, Nxb Thuận Hóa, Huế. 2008”.    

2. Như Hòa thượng Thích Giác Nhiên, trụ trì chùa Thuyền Tôn, Đệ nhị Tăng thống Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất; Hòa thượng Thích Trí Thủ, Viện trưởng Viện Hóa đạo, sau năm 1975 là một trong những người đứng ra vận động thống nhất Phật giáo, được cử giữ chức Chủ tịch Hội đồng Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam; Hòa thượng Thích Đôn Hậu, Chánh đại diện miền Vạn Hạnh (gồm các tỉnh từ Quảng Trị vào Quảng Ngãi), năm 1968 thoát ly ra vùng chiến khu, giữ chức Phó Chủ tịch Liên minh các lực lượng dân tộc, dân chủ và hòa bình thành phố Huế, ...    

3. Tuệ Giác, (1964), Việt Nam - Phật giáo tranh đấu sử, Nxb Hoa Nghiêm, Sài Gòn, tr. 231.    

4. Gồm: 1. Yêu cầu Chính phủ Việt Nam Cộng hòa thu hồi vĩnh viễn công điện triệt giáo kỳ của Phật giáo.
    2. Yêu cầu Phật giáo phải được hưởng một chế độ đặc biệt như các Hội truyền giáo Thiên Chúa giáo đã được ghi trong Đạo dụ số 10.
   3. Yêu cầu chính phủ chấm dứt tình trạng bắt bớ, khủng bố tín đồ Phật giáo.
   4. Yêu cầu Tăng Ni tín đồ Phật giáo được tự do truyền đạo và hành đạo.
   5. Yêu cầu chính phủ đền bồi một cách xứng đáng cho những kẻ bị giết oan vô tội, và kẻ chủ mưu giết hại, phải đền bồi đúng mức” [Lê Cung, Sđd, tr. 170].    

5. Truyền đơn của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Tp. Hồ Chí Minh, Ký hiệu SC.04HS. 8.466.    

6. Tuệ Giác, Sđd, tr. 235.    

7. Tuệ Giác, Sđd, tr. 247.    

8. Ban Chấp hành Đảng bộ thị xã Quảng Trị, Lịch sử Đảng bộ thị xã Quảng Trị (1930-1995), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 1999, tr. 195.    

9. Lê Cung, Sđd, tr. 208, 210.    

10. Lê Cung, Sđd, tr. 208, 210.    

11. Lê Cung, Sđd, tr. 226-227.    

12. Chỉ riêng những năm 1961-1965, thị xã Quảng Trị là nơi tập trung dày đặc các cơ quan đầu não của chính quyền Sài Gòn. Ngoài bộ máy chính quyền tỉnh Quảng Trị và thị xã Quảng Trị, đây còn là nơi đặt trụ sở của 11 cơ quan tình báo, quân báo phản gián từ trung ương xuống địa phương, như quân báo Quảng Trị, tình báo Trung đoàn 2 (Sư đoàn I), Phòng 6 (Ty cảnh sát Quảng Trị), Ty cảnh sát đặc biệt miền Bắc Trung nguyên Trung phần, ... Ngoài các lực lượng tại chỗ, thị xã Quảng Trị và vùng phụ cận là nơi trú đóng của nhiều đơn vị chủ lực, như Bộ chỉ huy tiền phương của Sư đoàn I, trung đoàn 1, 1 chi đội thiết giáp, ... Đây là những lực lượng chủ chốt nhằm bảo vệ thị xã, bảo vệ các cơ quan đầu não, đồng thời là lực lượng tiến hành các cuộc hành quân càn quét, tiêu diệt cách mạng, sẵn sàng trấn áp các cuộc đấu tranh của nhân dân thị xã và phụ cận.    

(Đôi nét bi hùng trong cơn Pháp nạn 1963 tại Nha Trang)

    Pháp nạn Phật giáo Việt Nam dưới chế độ Ngô Đình Diệm xuất phát từ việc chính phủ, đúng ra là mật lệnh của Giám mục cơ tâm Ngô Đình Thục, bào huynh của ông Diệm, cấm treo cờ Phật giáo trong dịp lễ Phật đản 8-5-1963 tại Huế đến ngày Cách mạng thành công 1-11-1963 tại Sài Gòn. Trong sáu tháng pháp nạn đó đã diễn ra biết bao cảnh tượng bi thương, bi kịch, bi tráng, bi hùng khắp cả miền Nam Việt Nam, đặc biệt là ở Nha Trang, nơi tác giả tuy tuổi vị thành niên nhưng là chứng nhân với những vụ dấn thân biểu tình, phản đối chính sách kỳ thị tôn giáo. 

I. NHỮNG TÁC NHÂN THÚC ĐẨY CAO TRÀO ĐẤU TRANH NGÀY THÊM SÔI ĐỘNG 

    Phải nói là ý chí đấu tranh đòi quyền bình đẳng tôn giáo với chính quyền Ngô Đình Diệm cùng với tinh thần hy sinh vì Đạo pháp của Tăng Ni, Phật tử miền Nam nói chung, Nha Trang nói riêng ngày một trở nên quyết liệt kể từ khi Hòa thượng Thích Quảng Đức phát tâm tự thiêu ngày 11-6-1963 tại ngã tư Lê Văn Duyệt và Phan Đình Phùng Sài Gòn, nay là Cách Mạng Tháng Tám và Nguyễn Đình Chiểu, thành phố Hồ Chí Minh, với mục đích cầu nguyện cho Tăng tín đồ Phật giáo miền Nam thoát ách kỳ thị và cũng để cảnh tỉnh đầu óc hẹp hòi, cuồng tín của một tập đoàn gia đình trị nhà Ngô. Tinh thần bảo vệ Đạo pháp của Tăng Ni, Phật tử đang ngùn ngụt dâng cao thì, như lửa được đổ thêm dầu, ngày 1-8-1963 bà Trần Lệ Xuân, vợ của Cố vấn Ngô Đình Nhu tố cáo với báo chí tại Hoa Kỳ là các lãnh tụ Phật giáo đang âm mưu lật đổ chính phủ, và tự thiêu chỉ là trò nướng thịt sư (barbecue a bonze)! Lời tuyên bố xấc xược đến nỗi thân phụ bà là Trần Văn Chương, một Phật tử, Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Hoa Kỳ phải lên tiếng than trách là “thiếu lễ độ” (impolite) đối với Phật giáo. Lẽ ra ông đã dùng từ “du côn hay mất dạy” (ill-bred) để gọi hạng người như thế, nhưng chắc là vì tình cha con mà ông phải nhẹ lời! Đã vậy mà mấy hôm sau bà còn lên giọng ngạo nghễ chế giễu: “Dù cho có thiếu lễ độ với Phật giáo đi nữa thì có lúc cũng cần phải thiếu lễ độ!”. Xúc động và cảm kích hơn nữa là các ngọn đuốc tự thiêu vì công lý và bình đẳng tôn giáo của Đại đức Thích Nguyên Hương 4-8-63 tại Phan Thiết; Thích Thanh Tuệ 13-8-63 tại Huế; Thích Nữ Diệu Quang 15-8-63 tại Ninh Hòa, Khánh Hòa; nữ sinh Quách Thị Trang bị cảnh sát bắn chết sáng ngày 25-8-63 trong cuộc biểu tình trước chợ Bến Thành Sài Gòn; rồi Đại đức Thích Quảng Hương cũng phát nguyện tự thiêu ngày 5-10-63 tại công trường Diên Hồng, bồn binh Chợ Lớn Sài Gòn, đã góp thêm sức mạnh cho phong trào đấu tranh bảo vệ Đạo pháp và tự do tín ngưỡng. 

II. NHỮNG CẢNH TƯỢNG ĐAU THƯƠNG NHƯNG KIÊN CƯỜNG BẤT KHUẤT

1. Bày tỏ nguyện vọng 

    Tăng chúng Phật học viện Hải Đức Nha Trang sáng nào cũng chia thành từng nhóm, phân đi nhiều ngả xuống phố, cùng với Tăng Ni các tự viện trong thành hướng dẫn Phật tử tham gia biểu tình, cuối cùng tập trung trước Tỉnh đường, kêu gọi chính phủ tôn trọng tự do tín ngưỡng và thực thi quyền bình đẳng tôn giáo. Ngày đầu phong trào diễn ra suôn sẻ, nhưng sau đó thì các lực lượng cảnh sát và quân đội ngăn chặn triệt để bằng nhiều hình thức, như giăng dây kẽm gai, đứng dàn hàng ngang, tay ghì cò súng, mặt mày đanh thép, quyết không để một ai lọt xuống phố biểu tình. Ấy vậy mà vẫn có Tăng Ni, Phật tử đông đúc hiện diện trước tòa Tỉnh trưởng với những khẩu hiệu giương cao: “Đả đảo chính sách kỳ thị tôn giáo”; “Thà chết chứ không lùi bước trước cường quyền” v.v…, rồi thì diễn thuyết, bày tỏ nguyện vọng của Giáo hội, hoặc tuyệt thực tại đó. 

2. Xung khí ngút trời 

    Mặc dù các lực lượng vũ trang địa phương bao vây nghiêm ngặt khu vực Phật học viện Hải Đức Nha Trang và các Ni viện tự viện khác nhưng Tăng Ni không hề nao núng, vẫn có cách xuống phố hướng dẫn Phật tử và quần chúng biểu tình, phản đối lệnh cấm treo cờ Phật giáo của chính quyền nhà Ngô. Chúng tôi được các bậc tôn túc chia thành hai nhóm: nhóm quý thầy và các chú Sa-di, từ sáng sớm, bí mật tuột xuống dốc núi sau chùa Hải Đức, theo đường Phương Sài, trực chỉ đến Tỉnh đường với biểu ngữ viết sẵn, giấu trong pháp phục; Phật tử và quần chúng, nhất là các bà các cô, thấy hình bóng các thầy các chú là bỏ việc, ùn ùn chạy theo, đưa hai tay xua xua ra hiệu mọi người tiến lên; dân chúng hai bên đường cứ thế mà rần rần nối gót. Còn các điệu thì rải rác đi theo đường mòn đồi Trại Thủy, đón đoàn và nhập cuộc tại ngã ba Phương Sài. Sáng hôm đó thầy Đức Minh, Chánh đại diện Giáo hội Phật giáo tỉnh Khánh Hòa, hướng dẫn cuộc biểu tình, đứng trực diện với Tỉnh đường, tay cầm loa phóng thanh nói oang oang, cực kỳ văn hoa và lưu loát, Tăng Ni, Phật tử hưng phấn, hô vang khẩu hiệu đả đảo chính sách kỳ thị tôn giáo, giương cao Phật kỳ và biểu ngữ rợp cả một góc trời. Bấy giờ các lực lượng vũ trang ập đến, giải tán cuộc biểu tình bằng cách quăng lựu đạn cay và xịt nước vòi rồng, Tăng Ni, Phật tử chạy tán loạn, nhưng rồi lại tụ họp thành đoàn biểu tình trên đường về. Khốn thay, đến ngã ba Mả Vòng, đầu đường Độc Lập thì bị cảnh sát và binh lính chĩa súng dàn hàng ngang chặn lại, mục đích là giải tán cuộc biểu tình và ra tay với những Phật tử nòng cốt. Anh P. Thắng, biệt hiệu là “Trẫm”, vì anh thân hình phốp pháp, đi đứng bệ vệ, cầm cờ đại ngũ sắc đi đầu. Thấy lính và cảnh sát chặn đường, anh tuốt lá cờ ném qua tôi, nói lớn: “Em giữ lá cờ cho anh”, rồi hai tay cầm ngang cán cờ to bằng bắp tay, dài khoảng bốn mét, hạ người theo dạng xuống tấn, từ từ tiến tới, mắt nhìn đối phương đăm đăm. Lạ thay, anh tiến bước nào thì cảnh sát thoái lui bước đó. Bỗng nhiên một mệnh lệnh hô vang: “Tiến lên!... Chặn lại!...”. Thế là hai bên hỗn chiến. Với cán cờ trong tay, anh “Trẫm” quơ loạn xạ theo kiểu “võ rừng”. Bấy giờ gạch đá, gậy gộc, chân bàn, cẳng ghế, guốc dép, giày đinh, kiềng sắt, phả lò v.v… không biết từ đâu mà cứ bay vùn vụt tới tấp vào đám quân nhân, nhất là các bà các cô với hai tay cầm hai chiếc guốc trở đầu, chân guốc bịt đồng nhọn hoắt, vừa xông lên loạn đả theo đòn “linh miêu tẩy diện”, vừa gào thét mắng nhiếc vang trời. Binh lính hình như không được lệnh bắn nên chỉ đỡ gạt cho khỏi bị thương. Tội nghiệp cho một số quân nhân chắc là Phật tử, không nỡ đánh đập quý thầy và huynh đệ đạo hữu mà đành phải chịu đòn oan ức, lở mặt xẻ mày; còn đám binh sĩ thừa dịp tiến thân thì cứ thẳng tay mà nện báng súng vào giới Tăng Ni và người biểu tình. Sau khoảng nửa giờ ẩu đả với lực lượng vũ trang, đoàn biểu tình cũng phá được vòng vây, vượt qua rào cản; nhưng than ôi, Tăng Ni thì pháp phục te tua, đồng bào Phật tử thì giày dép mất hết, dìu nhau cà nhắc cà thọt về tới chùa Tỉnh hội cách xa khoảng nửa cây số và nằm ngồi la liệt giữa chánh điện. Tổng thống Diệm ơi, nếu ông mục kích cảnh tượng khốn nạn này thì hẳn là đã hủy bỏ lệnh cấm treo cờ Phật giáo! 

3. Máu loang pháp phục 

    Tuy bị ngăn cấm, đánh đập, giam cầm nhưng Tăng Ni, Phật tử ngày nào cũng tìm cách xuống đường biểu tình. Một sáng sớm nọ, chúng điệu khoảng vài chục cùng với nam nữ Phật tử khá đông được thầy Đức Chơn, nay là Hòa thượng Thích Đức Chơn, Viện trưởng tu viện Quảng Hương Già Lam, Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh hướng dẫn. Tất cả đều trực chỉ ra quốc lộ trước chùa bằng cách băng qua cánh đồng rau muống. Mới đi được nửa đường thì cảnh sát dã chiến ập đến, vung dùi cui quất thẳng tay, bất kể Tăng Ni đạo tục, già trẻ lớn bé, khiến đoàn biểu tình tháo chạy tán loạn. Biết thầy Đức Chơn là người chỉ huy, vì thầy cầm loa phóng thanh và lên giọng đả đảo cường quyền áp bức. Họ rượt thầy chạy như phi trên bờ ruộng bé nhỏ, trơn trượt nhưng không té, còn họ thì cắm đầu chúi mũi, gượng lên nhào xuống; tội nghiệp chú Thuận, bị đánh đá lăn quay trên thảm cỏ nhưng hai tay vẫn ôm chặt bình acqui để bảo tồn nguồn điện sử dụng cho máy micro. Bi thiết hơn nữa là anh Đức Huy, đã chạy gần tới chùa Núi mà còn bị một phát dùi cui vào đầu, vòi máu đỏ tươi vọt ra, chảy xối xả xuống lưng áo nhật bình nhưng anh chẳng hề hay biết. Thấy cảnh dã man và xúc động đến điếng người, tôi chạy vòng sang bờ khác để khỏi bị đánh, bật khóc và la lên: “Anh Đức Huy ơi, anh bị bể đầu rồi, máu chảy nhiều lắm!”. Anh đưa tay bịt vết thương cho cầm máu rồi chạy thẳng lên các bậc thềm chùa Núi. Đứng trên mỏm đá, và chắc là để vơi đi phần nào oan ức, anh ưỡn người, nhìn xuống đám cảnh sát lố nhố dưới đường, lên giọng thách thức: “Con c. đây Lâm Liêu”. Tội nghiệp, miệng khiêu khích cảnh sát mà tay vẫn bịt vết thương. Sau đó chúng tôi đi đường tắt trên núi qua Tỉnh hội. Chao ôi, một chánh điện ngồi nằm la liệt các bậc tôn túc lớn tuổi, đang ho sặc quằn quại vì hít phải khói lựu đạn cay khi vừa mới ra khỏi cổng chùa, nay là chùa Long Sơn, để tiếp ứng đoàn biểu tình. Rõ là một cảnh tượng bi thương nhưng phi thường vô úy.  

    Trở lại chuyện Lâm Liêu, nhân vật khét tiếng tại Nha Trang lúc bấy giờ. Ông là chỉ huy trưởng lực lượng cảnh sát địa phương, hình như mang lon thiếu tá. Mẹ Lâm Liêu là một Phật tử thuần thành, cấm con không được bao vây chùa chiền, đánh đập Tăng Ni Phật tử đi biểu tình. Sau khi cách mạng thành công, một số anh chị em đã từng nếm mùi dùi cui của lực lượng cảnh sát định đến nhà chỉ mặt Lâm Liêu hỏi tội, cũng may là ông đã nhanh tay viết một bức thư dài bốn trang giấy khổ lớn, gởi đến Tỉnh hội, nội dung tạ tội, sám hối Tăng Ni và đồng bào Phật tử Nha Trang với lời lẽ vô cùng chân thành thống thiết; đại để là chỉ vì miếng cơm manh áo, bổn phận phải làm, chứ thật ra trong lòng ông cũng đau đớn và dằn vặt thâu đêm. Với lòng từ bi lân mẫn, Phật tử Nha Trang, vâng lời Giáo hội, thông cảm và hỷ xả cho ông tất cả. Bây giờ nghĩ lại, thấy lòng nao nao với hương linh anh Đức Huy. Theo thầy học đạo, lập hạnh thanh bần, bị đánh bể đầu nhưng chẳng biết lấy gì đối phó, đành phải đem cái “phù trần căn” của mình ra mà đọ với cường quyền bạo chúa cho đỡ tức!

4. Hung thần gõ cửa 

    Tất cả Tăng Ni dưới thời Pháp nạn đều nhớ cái đêm kinh hoàng 20/8/1963. Chính phủ Ngô Đình Diệm đã tung ra một đòn chí tử, bao vây tất cả chùa chiền miền Nam nhằm tóm gọn các bậc lãnh đạo Phật giáo và làm tê liệt phong trào đấu tranh chống chế độ độc tài gia đình trị nhà Ngô. Riêng tại Phật học viện Hải Đức Nha Trang, chúng tôi, còn nhớ như in, mười điệu đang ngủ trong một căn phòng thì bỗng dưng nghe tiếng người rên hù hù, té ra là ông Đông, người làm vườn, giúp việc cho chùa, nghe tiếng giày đinh của quân đội nện cồm cộp ngoài hành lang nên sợ quá, từ trai đường, nơi ông ngủ cho mát, bò qua phòng chúng tôi, ngồi rên co ro, không dám lên tiếng. Chúng tôi bật dậy, hỏi chuyện gì thì ông đưa tay chỉ chỉ ra bên ngoài. Bất thần ngơ ngác, chúng tôi rón rén đánh thức nhau dậy, dõi mắt nhìn qua các khe cửa sổ lá sách quanh phòng. Trời ơi… toàn lính là lính, súng ống trên tay, đạn dược quanh người, đi đứng hùng hổ như đang chuẩn bị ăn tươi nuốt sống chúng tôi. Chú Khánh, tay cầm cây cán mùng bằng gỗ, to bằng ngón tay cái, hất hàm ra hiệu tôi làm theo và nghiêm giọng nói: “Họ vô là chơi liền, tới đâu tới!”. Bây giờ nhớ lại, thấy buồn cười và cảm thông cho biện pháp đối phó của chú Khánh làm sao! Sau đó, cứ chốc chốc thì nghe tiếng nện trên cửa sổ hay đá vào cửa cái ầm ầm. Chúng tôi hoang mang, không đoán được họ muốn làm gì, số phận mình ra sao! Mãi đến tám giờ sáng, thầy Trừng San, giám tự và thầy Đổng Minh, giáo thọ lên tiếng gọi Tăng chúng ra phòng học. Mừng quá nhưng vẫn tỏ vẻ kiên cường với đám “hung thần”, tôi lên giọng khí khái: “Để chúng con đánh răng súc miệng đã!”. Đến chín giờ, sau khi nghe vị chỉ huy trình bày lý do gì đó, thầy Đổng Minh nói giọng buồn buồn: “Thôi, các chú ký tên lên tờ giấy này cho họ đi!”. Chúng tôi đưa mắt nhìn nhau, bỗng thấy anh Phước Sơn, nay là Hòa thượng Thích Phước Sơn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam, quơ tay nói giọng khẳng khái: “Chúng tôi tu hành, có tội tình gì mà phải ký tên, ký tuổi!”, rồi cùng với anh Nhật Châu bỏ đi, xuống hướng chánh điện. Một số binh sĩ làm dữ, đòi bắt hai anh để điều tra, nhưng nhờ thầy Đổng Minh can thiệp, vụ việc rồi cũng qua đi. Riêng chú Thuận, ít nói nhưng có thừa khí phách, ở lì trong phòng bệnh xá, thầy Đổng Minh gọi mãi không ra. Cuối cùng thầy Trừng San nói: “Chú Thuận ơi, tùy thuận chúng sanh là cúng dường chư Phật nghe chú!”. Bấy giờ chú mới xô cửa bước ra, vắt vai chiếc áo vạt hò nhanh đến nỗi quất vào mặt một binh sĩ đang đứng chĩa súng sát trước cửa, làm cho anh ta bất thần tá hỏa, không kịp phản ứng. Rồi chẳng nói chẳng rằng, chú đi một mạch xuống hướng chánh điện. Vị chỉ huy lắc đầu, trao đổi với hai thầy một hồi nữa rồi giải tán. Chúng tôi nhìn nhau thở phào, nhẹ nhõm. Từ đó, ngày nào cũng có biểu tình dưới phố. Công nhân đình công, học sinh bãi khóa, tiểu thương bãi thị v.v…, các phong trào đấu tranh cứ thế mà ngùn ngụt lên cao, lan rộng đến tận thôn làng, nhưng bạo chúa vẫn mơ màng, chưa hề thức tỉnh! 

5. Đêm dài tận lực 

    Đối với đám điệu nhóc nhóc chúng tôi, có thể nói đêm 1-11-1963 là một đêm dài tận lực. Tôi còn nhớ rõ, khoảng năm giờ chiều hôm ấy, thầy Đổng Minh, giáo thọ sư của chúng tôi, từ cốc của thầy qua viện Hải Đức, gọi chúng tôi lại, khoảng chục điệu, dịu giọng hỏi:

    - Các chú ăn tối chưa?

    - Dạ thưa ăn rồi, bạch thầy.

    - Tốt!... Ngay giờ phút này, các chú vào phòng, cài chặt cửa, mặc áo tràng, ngồi xoay mặt vào vách, tay lần chuỗi niệm Phật cho đến giờ ngủ. Tuyệt đối không được ra ngoài. Nghe rõ chưa?
- A Di Đà Phật, chúng tôi đồng chắp tay xá xá.

    Nếu ai thấy cảnh trí Phật học viện lúc bấy giờ thì buồn lắm, vắng vẻ lắm! Các thầy các chú phần lớn đều được phái đi các nơi, đặc biệt là chi viện nhân lực cho năm tỉnh cao nguyên Trung phần. Chúng tôi còn nhỏ, ở lại công phu bái sám và chấp tác hằng ngày. Tuân lệnh thầy giáo thọ, chúng tôi vào phòng, anh nào cũng áp dụng tư thế “Cửu niên diện bích” của Tổ Bồ-đề Đạt-ma mà tha hồ suy diễn về chuyện chẳng lành sắp xảy ra. Riêng tôi, tác ý lung lắm! Thầy Đổng Minh ít khi nói lời nhỏ nhẹ âu yếm với chúng điệu như vậy! Thương điệu, lo từng cái ăn cái mặc, bút nghiên đèn sách cho Tăng chúng, nhưng Thầy lúc nào cũng đề cao quy tắc: “Khẩu lệnh như sơn. Đánh điệu cúng dường Tam bảo!”. Chẳng lẽ, tôi chợt nghĩ dại: “Chỉ còn đêm nay nữa thôi, mai chúng ta… ôi rồi cuộc đời!...”. Tôi lại quay nhìn các pháp hữu và thấm ý cười lỏn lẻn một mình. Có điều… tình hình căng thẳng như thế nhưng chúng tôi không hề sợ hãi, vẫn hồn nhiên chan hòa trong cơn hoạn nạn. Thời gian cứ lặng lẽ trôi qua, gần đến nửa đêm, tôi mở mắt nhìn quanh, thấy các chú ngồi theo nhiều kiểu dáng khác nhau như chính mình, có chú gập người xuống giường nhưng mặt vẫn xoay vào vách chứ không dám nằm. Uy danh và mệnh lệnh của thầy Đổng Minh lớn như vậy đó. Tôi lại khởi niệm: “Chắc là quý huynh đệ đang tụng kinh Di Đà, đang thầm nguyện cho “Chư thượng thiện nhân câu hội nhất xứ” và đắc ý cười thầm. Định tâm một lát, tôi lên tiếng:  

    - Sao mà yên ắng thế? Để mình xuống hậu liêu xem thử nhé?

    - Đúng đúng, anh đi đi!... Một chú thúc giục với giọng ngái ngủ. 

    Tôi vừa tới tam cấp đầu trai đường thì thấy anh Kim Phú đang rửa tay tại vòi nước. Nghe tiếng động, anh quay mặt khẽ quát: “Điệu mô giờ này mà còn lò mò đó!... Đi lên!... Xuống đây tui đá một đá chết chừ!”. Tôi rụt cổ quay lui, chạy nhè nhẹ về phòng, giật mạnh cánh cửa, các chú hỏi: 

    - Sao đi mau thế?

    - Trời ơi, suýt nữa là ăn phải cái đạp của ngài “Mã Tổ”! Xuống sâu tí nữa là bị anh Kim Phú đá rồi! Nhưng mà có chuyện gì bí mật lắm. Hình như các thầy đang nghe Radio. Thôi, chúng mình nằm ngủ đi. Ngồi như vậy là chư Phật Bồ-tát, Hộ pháp Thiện thần cũng đã mật thùy chứng minh gia hộ rồi!

    - Phải đấy!... Sức khỏe là vàng!... Ngủ đi anh em!... Việc gì đến sẽ đến!... Chúng mình vô sản thuần túy thì có chi mà sợ! 

    Thế là chúng tôi nằm đánh một giấc ngon lành tới sáng.

    Đến khi thức dậy, nghe tin đảo chánh, quân đội đã lật đổ chế độ độc tài gia đình trị Ngô Đình Diệm. Đã quá, chúng tôi cùng nhau nhảy cỡn, reo mừng: “Hết chết rồi anh em ơi! Qua cơn Pháp nạn rồi! Đúng là: “Nhân từ giả thọ, hung bạo giả vong” (Nhân từ hẳn được sống lâu, hung bạo ắt phải nát đầu phân thây). Ngôn hạnh hơi bồng bột nhưng cũng dễ hiểu cho kẻ bị oan ức. 

6. Ngữ điệu thiền môn 

    Một hôm, trong lúc đại chúng xuống phố biểu tình, ở chùa chỉ còn có điệu Tùng, còn gọi là điệu Bông, có lẽ do làn da trắng mượt và khuôn mặt xinh như con gái, và điệu Tèo, cháu thầy Trừng San; cả hai khoảng mười tuổi. Bấy giờ có ông Tỉnh trưởng và mấy người cận vệ cải dạng thường dân lên chùa quan sát tình hình. Thấy chùa trong ngoài vắng vẻ, họ ghé vào hành lang dẫn đến nhà Tổ. Hai chú đang ngồi, đứng lên chắp tay chào khách. Chú Tùng nhanh nhẹn hỏi:

    - Chẳng hay quý khách viếng chùa hay có chuyện gì?

    - Viếng chùa, ông Tỉnh trưởng cười đáp, nhưng sao chẳng thấy người lớn!

    - Ơ kìa!... Các bác không hay biết gì sao? Quý thầy và đại chúng đi biểu tình chống chế độ độc tài gia đình trị Ngô Đình Diệm. Họ đã ra lệnh cấm treo cờ Phật giáo trong mùa Phật đản năm nay và đàn áp dã man các phong trào đòi quyền bình đẳng tôn giáo. 

    - Sao các chú không đi?

    - Chúng con còn nhỏ, không được đi; vả lại đi hết thì giờ này ai tiếp quý bác? 

    - Các chú học lớp mấy?

    - Dạ lớp nhì. (Nay là lớp bốn).

    - Các chú giỏi lắm, thông minh lắm! Ông Tỉnh trưởng đưa tay nựng cằm hai chú rồi cáo từ.

    Sau ngày giải phóng, ông Tỉnh trưởng, một Phật tử, lên chùa thăm ngài Giám viện, tức là Thượng tọa Thích Trí Thủ lúc bấy giờ, kể lại đầy đủ chi tiết về cuộc gặp gỡ và đối thoại khó quên đó. Thượng tọa Giám viện cười nói: “Đã là đệ tử Phật, thì dù tại gia hay xuất gia, đều có tinh thần vô úy và khả năng biến hóa trong mọi tình huống.” Ông Tỉnh trưởng cười rạng rỡ và hẳn là vô cùng mát ruột với câu tán dương vi tế đó. 

III. ĐÔI DÒNG CẢM KẾT 

    Nhìn lại lịch sử Việt Nam, ta thấy triều đại Ngô Đình Diệm chỉ tồn tại được chín năm, một thời hạn ngắn ngủi, nhưng đã để lại cho đời, cho hậu thế một vết tích khó phai; một chấm đen trong dòng lịch sử dựng nước và giữ nước hào hùng của dân tộc Việt Nam. Nguyên nhân chính là do độc tài và cuồng tín về cái gọi là mặc khải (incarnation), tuyển trạch (elect) từ một quyền năng siêu nhiên. Ngô Đình Diệm xuất thân từ một gia đình khoa bảng, học hành thành đạt, làm quan đến chức Thượng thư Bộ Lại dưới triều vua Bảo Đại, ấy thế mà khi nắm được quyền lực trong tay thì quên hẳn đạo lý sơ đẳng của Nho giáo:  

    Bình sinh hành thiện thiên gia phước,

    Nhược thị ngu ngoan thọ họa ương.

    Thiện ác đáo đầu chung hữu báo,

    Cao phi viễn tẩu dã nan tàng.

    (Suốt đời làm thiện trời ban phước,

    Gàn bướng ngu ngang chịu tai ương.

    Lành dữ cuối cùng đều báo ứng,

    Xa chạy cao bay khó lánh đường.)

Còn Phật giáo thì: 

    Không trời cao biển rộng,

    Không hang động núi rừng,

    Đã tạo nghiệp ác độc,

    Trên đời hết chỗ dung.

                               (Pháp Cú 127)

Tóm lại, theo trải nghiệm dân gian: 

    Trạm trạm thanh thiên bất khả khi,

    Vị tằng cử ý ngã tiên tri.

    Khuyến quân mạc tác khuy tâm sự,

    Cổ vãng kim lai phóng quá thùy.

    (Thăm thẳm trời cao khó dối thay,

    Mới vừa nảy ý đã liền hay.

    Chớ nên học thói gây ngang trái,

    Nhân quả xưa nay chẳng thứ ai.)

Vâng, “Chớ nên học thói gây ngang trái”, vì “Nhân quả xưa nay chẳng thứ ai”.

Thành phố Hồ Chí Minh, 22-4-2013

NNC. Tịnh Minh Đoàn Ngọc Chức

Giảng viên HVPGVN tại TP.HCM 
 

I. DẪN NHẬP

        “Trang sử Phật        

        Đồng thời là trang sử Việt,           

        Trải bao độ hưng suy           

        Có nguy mà chẳng mất….”   

                    (Hồ Dzếnh)    

    Đã 50 năm qua, từ ngày Bồ-tát Thích Quảng Đức vị pháp thiêu thân đánh dấu đỉnh cao phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963 đưa cuộc tranh đấu của Phật giáo đi đến thành công và kết thúc mùa pháp nạn. Năm nay, hội thảo khoa học “Năm mươi năm phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam (1963-2013)” do Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn phối hợp với Học viện Phật giáo Việt Nam tại TP.HCM đồng tổ chức, đây là dịp nhằm kỷ niệm 50 năm phong trào đấu tranh chống chế độ Sài Gòn của Phật giáo miền Nam năm 1963, ngoài việc góp phần nâng cao nhận thức sâu hơn, đầy đủ hơn ý nghĩa, vai trò và bài học lịch sử từ phong trào đấu tranh Phật giáo năm 1963, còn nghiên cứu khuynh hướng nhập thế của Phật giáo Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay.  

    Nói về Pháp nạn Phật giáo 1963, đây là một biến cố lớn không những đối với  đạo Phật tại miền Nam Việt Nam mà còn cho cả chế độ Sài Gòn lúc bấy giờ. Biến cố Phật giáo 1963 đã đóng góp vào sự vươn mình của dân tộc cũng như cho những chuyển động trí thức nhân bản hơn của nhân loại trong thập niên 60. Pháp nạn lịch sử 1963 đã khẳng định Phật giáo Việt Nam luôn đồng hành cùng dân tộc trong mọi hoàn cảnh. Phật giáo hòa vào dân tộc như nước với sữa, như tim với óc của một cơ thể con người. Trong Pháp nạn Phật giáo 1963, rất nhiều máu đỏ đã chảy, cũng như tốn rất nhiều bút mực để ghi chép và lưu trữ lại những chứng tích và suy nghiệm của một giai đoạn lịch sử đầy ấn tượng ở miền Nam trong lần trở mình bi thương, hùng tráng của Dân tộc và Phật giáo tại miền Nam Việt Nam.

    Là người con của quê hương Khánh Hòa xứ Trầm biển Yến, đồng thời cũng là người đã vinh dự chứng kiến pháp nạn Phật giáo 1963, kính xin phép chư Tôn đức Tăng Ni và quý vị đại biểu xin được nói lên niềm tự hào của Phật giáo Khánh Hòa với Pháp nạn 1963.

II. PHẬT GIÁO KHÁNH HÒA VỚI PHÁP NẠN 1963

    Được sống và chứng kiến trang lịch sử vàng son của Phật giáo và Dân tộc trong Pháp nạn 1963, giờ đây hồi tưởng lại mà lòng cảm thấy vô cùng tự hào về những gì Tăng Ni và Phật tử đã làm được trong biến cố Phật giáo 1963. Cổ nhân đã dạy “Gia bần tri hiếu tử; Quốc loạn thức trung thần”, hoặc “Có lửa đỏ mới biết vàng cao hay thấp; Có trái ngang mới rõ dạ trắng đen”. Đúng như thế! Lửa thử vàng, gian nan thử sức. Với chủ trương đàn áp Phật giáo của Chính phủ Sài Gòn mỗi ngày mỗi chặt chẽ, rõ rệt, gay gắt và ác liệt làm cản trở việc tổ chức Phật đản PL.2507 tại Huế năm 1963. Tức nước vỡ bờ, cuối cùng phong trào tranh đấu của Phật giáo bùng nổ. Tăng, Ni và Phật tử cả nước trong đó có Khánh Hòa đã triệt để tham gia cuộc tranh đấu đòi công bằng, tự do tín ngưỡng.

    Phật giáo Khánh Hòa năm 1963 lúc bấy giờ do Thượng tọa Thích Đức Minh làm Hội trưởng Hội Phật học tỉnh Khánh Hòa. Hòa cùng dòng chảy của biến cố pháp nạn 1963, nhiều cuộc biểu tình, tuyệt thực được tổ chức quy mô, gây được ảnh hưởng sâu rộng trong toàn thể đồng bào Phật tử và quần chúng nhân dân Khánh Hòa. Tuyệt thực ở chùa Tỉnh hội, ở Phật học viện Hải Đức Nha Trang, ở Nhà Thông tin Khánh Hòa, cuộc xuống đường biểu tình của Tăng Ni, Phật tử và sinh viên, học sinh ở trước Tòa Hành chính tỉnh Khánh Hòa. Mặc dù chính quyền Khánh Hòa lúc bấy giờ thẳng tay đàn áp, chùa chiền bị phong tỏa, những lãnh đạo Tăng Ni, Phật tử bị giam cầm, đồng bào hưởng ứng bị khủng bố, đàn áp. “Con giun xéo lắm cũng quằn”, có áp bức, có đấu tranh, càng đàn áp phong trào tranh đấu mỗi ngày mỗi lớn mạnh thêm.

    Pháp nạn 1963, Phật giáo Việt Nam ở miền Nam phải trải qua một thời kỳ gian khổ, khốc liệt nhất. Tăng, Ni, Phật tử đã hi sinh xương máu và nước mắt, nhiều Tăng, Ni, Phật tử đã phải tuyệt thực, thiêu thân để bảo vệ Chánh pháp. Đỉnh cao là ngọn lửa Bồ-tát Quảng Đức, người con trên quê hương xứ Trầm hương Khánh Hòa tự thiêu tại TP. Sài Gòn ngày 11-6-1963 (nhằm ngày 20 tháng 4 nhuần năm Quí Mão), cách nay 50 năm, tại ngã tư Phan Đình Phùng và Lê Văn Duyệt Sài Gòn, (nay là đường Cách Mạng Tháng Tám và Nguyễn Đình Chiểu TP Hồ Chí Minh) đã làm chấn động cả thế giới và đun sôi thêm nhiệt huyết của Tăng Ni, Phật tử Khánh Hòa.

    Bài Kệ Kính dâng thập phương chư Phật của Bồ-tát Quảng Đức viết ngày mùng 8 tháng 4 nhuần Quý Mão (1963), dù đã 50 năm qua nhưng nay đọc lại vẫn trào dâng xúc cảm: 

    Đệ tử hôm nay nguyện đốt mình,

    Làm đèn soi sáng nẻo vô minh.

    Khói thơm cảnh tỉnh bao người ác,

    Tro trắng phẳng san hố bất bình.

    Thân cháy nát tan ra tro trắng,

    Thần thức nương nhờ giúp sinh linh.

    Hỡi ai mộng ảo đang còn mộng,

    Hãy gấp tỉnh đi kẻo giật mình.

    Ai đã sống trong thời pháp nạn 1963 và được chứng kiến cảnh tượng bi tráng, hào hùng độc nhất vô nhị này đều biết, khi Bồ-tát Quảng Đức tự thiêu tại ngã tư Phan Đình Phùng - Lê Văn Duyệt, toàn thân Ngài không tỏ vẻ đau đớn mà Ngài vẫn điềm nhiên trong tư thế ngồi Thiền.

    Theo cư sĩ Tống Hồ Cầm lúc đó là nhân chứng, Phó ban Quản trị chùa Xá Lợi, sự lựa chọn An dưỡng địa ở Phú Lâm để hỏa thiêu thi hài Bồ tát Thích Quảng Đức là có tính toán cẩn thận. Lò hỏa thiêu nằm trên phần đất của chùa Ấn Quang được các Tăng Ni, Phật tử bảo vệ chặt chẽ trước sự trấn áp của chính quyền Ngô Đình Diệm. 

    Điều huyền diệu bất ngờ đã xảy ra khi thi hài Bồ-tát được hỏa thiêu hàng giờ đã cháy thành than tro nhưng vẫn còn lại quả tim đỏ hồng. Sự kiện linh thiêng kỳ lạ này được các nhà sư cấp báo về chùa Xá Lợi. Những Hòa thượng lãnh đạo Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo quyết định đưa trái tim của ngài vào thiêu thêm lần nữa. Nhưng thật kỳ lạ trái tim vẫn tiếp tục nguyên vẹn và trở thành một khối rắn chắc như đá. 

    Các Tăng Ni, Phật tử bàng hoàng xúc động. Người quỳ xuống tụng kinh. Người òa khóc. Họ đặt quả tim linh thiêng của Bồ-tát Thích Quảng Đức vào bình thủy tinh và cung thỉnh về chùa Xá Lợi.

    Chính ông Nguyễn Văn Thông được lực lượng mật vụ của chính quyền Ngô Đình Diệm cử bí mật theo dõi từ đầu đến cuối cuộc hỏa thiêu cũng khẳng định sự huyền diệu này: “Tôi đã tận mắt chứng kiến sự thật bắt đầu từ chùa Xá Lợi đến khi lấy quả tim ra. Khoảng 8 giờ sáng, thi hài ngài được đưa vào lò hỏa thiêu. Lửa bắt đầu bùng lên từ hai đầu quan tài và rừng rực cháy. 

    Đến 2 giờ chiều thì lửa tắt và người ta đã tìm thấy quả tim ngài vẫn nguyên vẹn trong đống tro tàn. Không thể có sự mở nắp lò thiêu, tráo đổi quả tim nào” - Ông Thông xúc động kể chính mình là mật vụ cũng không kìm được nước mắt trước sự mầu nhiệm. 

    Cư sĩ Tống Hồ Cầm cũng kể: “Rất nhiều người đã đứng gần lò thiêu tụng kinh tiễn đưa ngài lần cuối. Sự thật về trái tim xá lợi được hàng trăm cặp mắt chứng kiến, kể cả các nhà báo trong nước lẫn quốc tế”.

    Trong một cuộc họp báo, có phóng viên quốc tế hỏi Hòa thượng Thích Đức Nghiệp về bí ẩn khó hiểu của trái tim không thể bị thiêu cháy này, Hòa thượng trả lời: “Đó là do ngài Thích Quảng Đức phát đại thệ nguyện, nung nấu một ý chí phi thường vì đạo pháp và hòa bình cho dân tộc nên đã biến thành một năng lượng đặc biệt làm trái tim bất hoại”.

    Còn ông Nguyễn Văn Thông sau này có hỏi Thượng tọa Thích Pháp Hoa ở chùa Ấn Quang và được trả lời: “Ngài có nguyện nếu việc tự thiêu của ngài thành chứng đạo thì sẽ để lại trái tim. Chúng tôi tin đó là điều mầu nhiệm của bậc chân tu hết lòng vì đạo pháp và chúng sinh”.

    Hòa thượng Thích Quảng Đức đã hóa thân, trước hàng ngàn các Tăng Ni và Phật tử đứng gần đó để cầu nguyện, cùng hàng trăm các phóng viên ngoại quốc. Lực lượng an ninh của chế độ Sài Gòn được điều động đến để trấn áp và phá hoại cuộc tự thiêu nhưng đều thất bại, đã chứng tỏ Phật giáo Việt Nam ở trong lòng dân tộc, luôn luôn đồng hành và gắn kết cùng dân tộc và được đồng bào Phật tử nhân dân ủng hộ trong mọi hoàn cảnh, bất cứ ở đâu và lúc nào.    

    Đánh giá về phong trào tranh đấu Phật giáo năm 1963 ở miền Nam, các nhà bình luận đã viết: “Trong các biến cố cao điểm của phong trào đấu tranh Phật giáo năm 1963 - cái chết của 8 Phật tử đêm 8-5-1963 tại Đài phát thanh Huế, cuộc tự thiêu của HT. Thích Quảng Đức ngày 11-6-1963 và chiến dịch “Nước lũ” tổng tấn công chùa chiền đêm 20 rạng ngày 21-8-1963 - là ba biến cố lịch sử quan trọng của phong trào Phật giáo tranh đấu”.

    Nhà thơ Vũ Hoàng Chương trong bài thơ “Lửa từ bi” cảm tác:

Lửa! Lửa cháy ngất tòa sen!

Tám chín phương nhục thể trần tâm hiện thành thơ, quỳ cả xuống.

Hai vầng sáng rưng rưng. 

Đông Tây nhòa lệ ngọc.

Chắp tay đón một mặt trời mới mọc

Chỗ người ngồi một thiên thu tuyệt tác

Vần điệu của thi nhân chỉ còn là rơm rác.

Và chỉ nguyện được là rơm rác.

    Noi gương “Ngọn lử từ bi” của Bồ-tát Quảng Đức, Ni cô Thích Nữ Diệu Quang đã tự thiêu tại thị trấn Ninh Hòa (nay là thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa) trước chiến dịch Nước lũ năm ngày. Thánh tử đạo Diệu Quang, thế danh là Ngô Thị Thu Minh, tự Minh Nguyệt, sinh ngày 11-01-1936, tại xã Phù Cát, quận Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên, mảnh đất khởi đầu mùa Pháp nạn 1963. Thân phụ là cụ ông Ngô Đình Hòe và thân mẫu là cụ bà Nguyễn Thị Nghĩa, gia đình của cố Ni cô hiện cư trú tại thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.

    Nhận thấy cuộc đời là giả tạm, năm 21 tuổi, Ni cô đã cát ái từ thân, mở đầu cuộc hành trình đi tìm Đạo pháp. Thấu được lòng thành khẩn của Ni cô, Ni sư Thích Nữ Như Hoa, trụ trì chùa Vạn Thạnh, Nha Trang, đã thâu nhận Ni cô làm đệ tử. Với tinh thần quyết chí tu học và nhờ trợ duyên ngoại điển (học xong Tú tài), Ni cô đã thọ Sa-di giới năm 21 tuổi và  theo học các lớp nội điển tại Phật học viện Hải Đức Nha Trang. Năm 26 tuổi, Ni cô được thọ giới Thức-xoa-ma-na. Để đóng góp vào phần nào công việc đào tạo thế hệ trẻ mai sau và thể hiện tinh thần lợi tha của Phật pháp, Ni cô đã phát tâm đi dạy học sinh nghèo tại các lớp Sơ học Tư thục Thiện Tài (Xóm Cồn) Nha Trang miễn phí, do Tỉnh hội Phật giáo Khánh Hòa quản lý.

    Đến năm 1963, vì thấy Đạo pháp lâm nguy, Phật giáo quê hương Thừa Thiên Huế lâm mùa Pháp nạn, noi gương Bồ tát Quảng Đức, nên Ni cô phát nguyện tẩm xăng tự thiêu, để cảnh tỉnh sự mê muội của nhà Ngô và cứu nguy Đạo pháp.

    Ni cô đã tự thiêu vào lúc 8 giờ 30 ngày 26-6 năm Quý Mão, tức ngày 15-8-1963, tại một khu đất trống đối diện Trường Hòa Nguyên (hiện nay là nhà trẻ Hướng Dương, gần ngã ba đi lên ga xe lửa Ninh Hòa), thuộc thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, trụ thế 27 năm. Đây cũng chính là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi mà Bồ-tát Quảng Đức đã nhiều năm hành đạo và đã khai sơn 14 chùa tại Khánh Hòa. 

    Sau ngày Ni cô Diệu Quang tự thiêu, Tăng Ni, Phật giáo đồ Ninh Hòa, Nha Trang, Khánh Hòa đứng lên biểu tình đòi trả lại thi hài của Ni cô. Cuộc biểu tình này ngay lập tức bị nhân viên công lực đàn áp dã man, khiến gần 30 người bị thương và trên 200 thiện tín bị bắt.

    Sau đó, nhà cầm quyền cho bao vây hai chùa Tỉnh Hội và Phật học viện Hải Đức Nha Trang, nhốt hơn 300 Tăng Ni và thiện tín trong đó. Trong 03 ngày hai chùa này bị đàn áp dã man, cắt điện, cắt nước và kết quả của cuộc đàn áp có 04 Tăng, 01 Ni và 03 Phật tử bị trọng thương, 02 vị Tăng khác bị quăng xuống hồ và được gia đình Phật tử ở Phước Hải vớt lên. Rất đông học sinh Phật tử bị bắt, nhiều nhất là các nữ sinh Phật tử.

    Ngọn đuốc Diệu Quang là ngọn đuốc thứ tư của mùa Pháp nạn 1963. 

    Theo dòng lịch sử mùa Pháp nạn, Đại đức Thích Quảng Hương - thế danh Nguyễn Ngọc Kỳ, đạo hiệu Bảo Châu, sinh ngày 28-7-1926 tại xã An Ninh, huyện Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên, một cựu học Tăng của Phật học viện Hải Đức Nha Trang - đã tự thiêu tại trước chợ Bến Thành Sài Gòn vào lúc 12 giờ 5 phút ngày 05-10-1963 để phản đối chính sách  kỳ thị tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Đại đức đã để lại lời tâm huyết bất hủ:

    Phát nguyện thiêu thân cầu Tam bảo,

    Hộ trì Phật giáo được miên trường.

    Và nối tiếp là 24 vị Thánh tử đạo thiêu thân cùng 57 vị bị sát hại, thủ tiêu, Phật giáo mới qua được mùa Pháp nạn 1963.

III. LỜI KẾT

    Xin cung kính dẫn lại lời của Đại lão Hòa thượng Thích Từ Nhơn xúc động nói về Trái tim bất tử Bồ tát Thích Quảng Đức để kết thúc phần phát biểu: “Hy vọng khi hoàn thành tượng đài Bồ-tát Thích Quảng Đức tại ngay nơi ngài đã tự thiêu ở TP. Hồ Chí Minh, trái tim ngài sẽ được đưa về gìn giữ ở chính nơi này để Phật tử, dân chúng được chiêm ngưỡng, thờ phụng!”. Đó là trái tim thiêng liêng mà vị Bồ-tát đã để lại cho hậu thế như lời nhắn nhủ rằng dù thế cuộc có thăng trầm thì đạo pháp vẫn trường tồn và sự công bằng, hòa bình cuối cùng vẫn sẽ đến với nhân dân.

    “Cuộc tranh đấu thần thánh của Phật giáo Việt Nam đã góp một phần không nhỏ vào cuộc Cách mạng ngày 01/11/1963 lật đổ chế độ cường quyền họ Ngô. Phật giáo đã tô đậm nét vàng son hào hùng vào lịch sử dân tộc, lịch sử Phật giáo. Phật giáo đã nói lên tiếng nói bất khuất của dân tộc trước cường quyền.

    Cuộc tranh đấu của Phật giáo Việt Nam từ ngày 08-5-1963 đến ngày 01-11-1963 đã mở ra kỷ nguyên mới cho Phật giáo Việt Nam: Kỷ nguyên của tranh đấu bất bạo động mà chiến thắng được cường quyền”.

Khánh Hòa, trọng hạ Quý Tỵ (2013)

NNC. Trí Bửu 

Phó Trưởng ban Phật giáo Quốc tế Tỉnh hội Khánh Hòa  

***

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Hòa thượng Thích Đức Nghiệp, Hồi ký.

2. HT. Thích Thiện Hoa, Tiểu sử chư Thánh tử đạo năm 1963.  

3. Quách Tấn, Xứ Trầm hương.

    Trong lịch sử phát triển 2.000 năm của Phật giáo Việt Nam, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 được xem là một mốc son chói lọi: “Từ sau thời đại Lý - Trần đến nay, trong nhiệm vụ phục vụ Dân tộc và Đạo pháp của Phật giáo Việt Nam chưa có sự kiện nào có qui mô và có tiếng vang rộng lớn như phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963”⁽¹⁾. Đối với dân tộc, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 “bước đầu góp phần làm phá sản chính sách can thiệp của Mỹ ở Việt Nam, tạo đà cho phong trào cách mạng miền Nam đi đến thắng lợi trọn vẹn trong Đại thắng mùa Xuân 1975”⁽²⁾. Và điều khẳng định, phong trào “đã ghi đậm nét trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân miền Nam”⁽³⁾. Do vậy, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 “là một đề tài lịch sử rất đáng được nghiên cứu cho dù phải mất nhiều công sức sưu tầm và xử lý tư liệu”⁽⁴⁾ nhằm “làm sáng tỏ những ẩn số đang gây tranh cãi giữa các nhà chính trị - xã hội, những người nghiên cứu có quan điểm, tư tưởng khác nhau, thậm chí đối địch nhau”⁽⁵⁾.  

    Từ cách tiếp cận vấn đề như đã nêu, đòi hỏi chúng ta cần phải đi sâu nghiên cứu phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 về nhiều phương diện với nhiều nguồn tư liệu khác nhau. Tham luận này chỉ giới hạn trong việc tìm hiểu “Cộng đồng quốc tế với phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963”.

    Trên bình diện quốc tế, ngay trong đêm 6-5-1963, sau khi nhận được Công điện 9195 của chính quyền Ngô Đình Diệm với nội dung cấm treo cờ tôn giáo, thực chất là cấm treo cờ Phật giáo thế giới vào dịp Đại lễ Phật đản 1963, giới lãnh đạo Phật giáo đã họp hội nghị mật tại chùa Từ Đàm (Huế), nhất trí đánh điện yêu cầu Phật giáo thế giới can thiệp. Bức điện viết: “Cờ Phật giáo bị không cho treo tại các tự viện Phật giáo ngay trong Đại lễ Phật đản quốc tế. Yêu cầu can thiệp với Chính phủ Việt Nam Cộng hòa”⁽⁶⁾. 

    Mặc dầu ở vào một tình thế hết sức khó khăn bởi những mưu toan nham hiểm của chính quyền Ngô Đình Diệm, song cuộc vận động cộng đồng quốc tế, trước hết là các quốc gia Phật giáo, ủng hộ cuộc đấu tranh của Phật giáo vì mục tiêu bình đẳng tôn giáo, tự do tín ngưỡng vẫn đạt được kết quả. Những tin tức về cuộc đấu tranh của Phật giáo chống chính quyền Ngô Đình Diệm, về sự đàn áp dã man của chính quyền Ngô Đình Diệm đối với Phật giáo,... ngay từ đầu đã nhanh chóng truyền đi khắp hành tinh, thu hút sự chú ý và được sự ủng hộ rộng rãi của cộng đồng quốc tế.

    Khi phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 bùng nổ, cộng đồng quốc tế trước hết chú ý đến nguồn gốc, nguyên nhân sâu xa của nó. Ở Đài Loan, Trần Tuệ Kiếm với bài “Thế kỷ đen tối tại châu Âu sống lại”, đăng trên báo Công Luận (10-6-1963), sau “khi ca tụng sự sáng suốt của Tổng thống Lincoln và Tổng thống Kennedy của Hoa Kỳ đối với vấn đề dân Mỹ phân biệt chủng tộc”, đã chỉ trích “Chính phủ Việt Nam có tư tưởng thù hằn hẹp hòi về tôn giáo đối với chính nhân dân của mình là những tín đồ Phật giáo đòi bình đẳng tôn giáo”, cụ thể ngày 8-5-1963, “khi tín đồ Phật giáo trang nghiêm kéo giáo kỳ lên vui mừng khánh chúc ngày lễ tôn giáo của họ, chính phủ Việt Nam bất mãn, phái quân đội đến bắt bớ, giật cờ xuống, hạn chế họ hoạt động về tôn giáo”⁽⁷⁾. Ở Anh, tờ Sunday Times (2-6-1963) khẳng định: “Việc cấm treo cờ Phật giáo là một biện pháp điên rồ đã gây ra sự công phẫn và nổi dậy của người Phật tử Việt Nam”⁽⁸⁾. 

    “Việc cấm treo cờ Phật giáo... là sự thực”. Nhưng xét cho cùng, việc này theo cách nói của giới lãnh đạo Phật giáo thì “sự đó như một giọt nước cũng thừa sức làm chảy tràn một bát nước vốn đã quá đầy”⁽⁹⁾.

    “Một bát nước vốn đã quá đầy”, cụ thể hơn là chính sách kỳ thị Phật giáo trong suốt 9 năm, từ khi Ngô Đình Diệm cầm quyền ở miền Nam, mới là nguyên nhân chủ yếu của phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963. Lời hiệu triệu của ông Chan Htoon - Hội trưởng Phật giáo thế giới đã chỉ ra rất chính xác về vấn đề này: “Ngay khi chế độ Ngô Đình Diệm được thiết lập, dân chúng Campuchia khoảng sáu trăm ngàn người theo Phật giáo Nam tông sinh sống tại miền Nam Việt Nam đã kêu ca là họ đã bị chính quyền Nam Việt Nam và Giáo hội Thiên Chúa giáo ngược đãi một cách có tổ chức. Từ năm năm qua sự áp chế ngược đãi trở nên phổ biến, cho đến nay thì Phật tử Việt Nam cũng chịu chung số phận. Mặt khác, Giáo hội Thiên Chúa giáo ảnh hưởng đến tận toàn bộ chính  phủ xuống viên xã trưởng (kể cả lực lượng vũ trang) đã có rất nhiều đặc quyền và ân sủng. Thí dụ, Giáo hội và tín đồ Thiên Chúa giáo được đặt ngoài Dụ số 10, một dụ hạn chế và gây nhiều khó khăn cho các chùa, các tự viện và các hoạt động của Phật giáo và các tôn giáo khác”⁽¹⁰⁾.

    Cùng với quan điểm trên đây, tờ Témoigne Chretien (Paris, 20-6-1963) viết: “Các biến cố trong những tuần vừa qua chỉ là sự kết tinh của một tình trạng bất an, âm ỉ từ lâu. Nhiều năm rồi Phật tử bị nhà cầm quyền đàn áp ngược đãi ... trái lại tín đồ Thiên Chúa giáo thì thừa hưởng đủ mọi sự dễ dàng và mọi ưu đãi. Phe chính phủ và một vài đại diện của giáo hội mà đứng đầu là Đức cha Ngô Đình Thục, anh ruột của Tổng thống đã cố tình đem chính trị hợp nhất với Thiên Chúa giáo, trộn lẫn hai vấn đề làm một”⁽¹¹⁾. Bài “The City that ‘s seen just about everything” của John Stirling đăng trên tờ Straits Times (Singapore, 17-6-1963), nêu nội dung cụ thể về chính sách giáo trị của chính quyền Ngô Đình Diệm: “Tại Sài Gòn có đủ loại nhà thờ, đền chùa cho mọi tôn giáo, nhưng khách ngoại quốc mới đặt chân đến có thể tưởng Gia-tô-giáo là đạo chính ở nơi đây vì Vương cung Thánh đường tọa lạc tại một địa điểm rất đẹp và các ngày lễ được tổ chức rầm rộ khắp nơi”⁽¹²⁾. Tờ Nhân Dân, cơ quan ngôn luận của “Mặt trận giải phóng Angieri” nhấn mạnh đến sự tàn bạo của chế độ Ngô Đình Diệm là nguồn gốc của phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963: “Sự độc quyền về tôn giáo và quan niệm hẹp hòi của Diệm đã làm cho chính quyền miền Nam Việt Nam càng trở nên tàn bạo và thúc đẩy nhân dân miền Nam vùng dậy đấu tranh”⁽¹³⁾. 

    Về sự kiện đêm 8-5-1963 tại Đài phát thanh Huế, dư luận thế giới đã quan tâm làm rõ sự thật. Ở Algérie, tờ Cách mạng châu Phi (15-6-1963) đã dành hẳn hai trang báo để tường thuật tỉ mỉ cuộc đấu tranh của tín đồ Phật tử ở Huế tối 8-5-1963; đồng thời lên án sự tàn bạo của chính quyền Ngô Đình Diệm: “Những người theo đạo Thiên Chúa hay không theo đạo Thiên Chúa và những người dân chủ trên thế giới đều tích cực đứng về phía ông Hội chủ Hội Phật giáo miền Nam Việt Nam để tố cáo Ngô Đình Diệm và cái chính phủ thối nát của hắn đã gây nên bao đau thương, tang tóc đối với những người theo đạo Phật trong nước và tỏ ra bất công, thô bạo đối với một tôn giáo vốn đã có từ nghìn xưa ở Việt Nam”⁽¹⁴⁾.

    Ở Thái Lan, tờ Phim Thai (16-5-1963) đã sớm vạch trần luận điệu xuyên tạc, tìm cách chạy trốn sự thật của chính quyền Ngô Đình Diệm, khi cho rằng những Phật tử chết tại Đài phát thanh Huế là do những người cộng sản gây nên. Tờ báo viết: “Chính quyền đổ lỗi cho cộng sản xúi giục dân chúng biểu tình và cộng sản nhân cơ hội ấy đã ném tạc đạn và gây máu đổ. Nhưng những người mục kích đã cam đoan rằng chính quân đội chính phủ bắn vào dân chúng bằng những súng lớn và súng máy đặt trên xe tăng; xét thi hài nạn nhân thì đúng những vết của súng lớn chứ không phải tạc đạn nào cả”⁽¹⁵⁾. Aime Savard với bài “Dưới dây cưa của xe tăng” đăng trên báo Témoigne Chretien (Paris, 20-6-1963) khẳng định: “Ai cũng biết rằng ngày 8-5-1963, tại Huế có 8 Phật tử bị bỏ mình trong một cuộc biểu tình phản đối chính phủ mà chính quyền qui trách nhiệm cho cộng sản. Nhưng những bằng chứng của quan sát viên người Mỹ cũng như những tín đồ Thiên Chúa giáo tại Huế, giờ đây cho phép chúng ta xác nhận quả quyết rằng chính đoàn xe thiết giáp do vị phó tỉnh trưởng gọi đến giải tán đám biểu tình đã bắn xả vào quần chúng. Trong đám người bị thương có một số người khi ngã xuống bị dây cưa của xe tăng nghiến nữa. Chính sự kiện đó mà tờ New York Times tường thuật biến cố này không nghĩ rằng có bàn tay cộng sản nhúng vào”⁽¹⁶⁾.  

    Điều quan trọng là qua sự kiện đêm 8-5-1963 tại Đài phát thanh Huế, cộng đồng quốc tế cho rằng chính quyền Ngô Đình Diệm mất chỗ dựa xã hội, trở thành kẻ đối lập với nhân dân. Tờ Sin Jit Poh (Singapore, 16-5-1963) khẳng định: “Chính phủ chỉ trông cậy vào viện trợ ngoại quốc nên cảm thấy không cần đến dân chúng, do đó mà đã xảy ra vụ lộn xộn tại Huế” và “đây là một bất lợi cho Chính phủ Việt Nam Cộng hòa và còn nghiêm trọng hơn cả việc chống Cộng hiện nay. Việc này chứng tỏ rằng Chính phủ đã mất sự ủng hộ của dân”⁽¹⁷⁾. Và hệ quả tất yếu là làm suy yếu chính quyền Ngô Đình Diệm trong cuộc đối đầu với lực lượng cách mạng. Tờ Philippines Herald (10-6-1963) cho rằng đây là “một trong những hậu quả nhất thời của cuộc lộn xộn hiện nay là đã làm yếu kém uy thế của Việt Nam Cộng hòa trong cuộc chống Cộng. Trên mặt quốc tế, các việc đáng tiếc trên làm Việt Nam Cộng hòa mất một phần thiện cảm của một vài quốc gia ở Á và Phi châu”⁽¹⁸⁾. 

    Ở Liên Xô (cũ), ngày 23-5-1963, Đài phát thanh Moscow phát đi bài bình luận bằng tiếng Việt, nội dung lên án chính quyền Ngô Đình Diệm về vụ xảy ra ở Huế ngày 8-5-1963. Ngày 13-6-1963, bài bình luận của Nicôlaép của hãng Thông tin Nôvôxô cho rằng sự tàn bạo của tập đoàn Ngô Đình Diệm càng làm cho nhân dân miền Nam Việt Nam thêm đoàn kết, kiên quyết đấu tranh, rằng “những phát đạn bắn vào những người theo đạo Phật biểu tình một cách hòa bình ở Huế, cuộc biểu tình lặng lẽ của hàng chục vạn tín đồ Phật giáo miền Nam Việt Nam, cuộc tuyệt thực của nhà sư, ... Những sự kiện đó một lần nữa chỉ cho toàn thế giới thấy bộ mặt thật của chế độ Mỹ - Diệm. Vị Hội chủ Tổng hội Phật giáo toàn Liên Xô Saracốp đã tỏ lòng thông cảm sâu sắc và ủng hộ các đạo hữu của ông ở miền Nam Việt Nam. Những người dân xô-viết thì cho rằng những sự kiện ở Huế và Sài Gòn chứng tỏ quyền lợi của tập đoàn Ngô Đình Diệm và lợi ích của nhân dân là không thể điều hòa được. Chiến tranh chống lại nhân dân đã trở thành ‘quốc sách’ của Diệm và tập đoàn của hắn ... Những cuộc tàn sát dã man, mù quáng của Mỹ - Diệm, hơn tất cả mọi lời tuyên truyền, đã làm cho nhân dân miền Nam cảm thấy cần phải đoàn kết tất cả mọi lực lượng chống lại Mỹ - Diệm”⁽¹⁹⁾.  

    Sau sự kiện đêm 8-5-1963, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam chống chính quyền Ngô Đình Diệm diễn ra hết sức mạnh mẽ với những yêu sách cụ thể và những biện pháp quyết liệt của phương pháp bất bạo động, cộng đồng quốc tế đã theo sát và kịp thời có kế sách ủng hộ phong trào. Phật giáo Đài Loan ra lời kêu gọi Phật giáo đồ thế giới giúp đỡ Phật giáo đồ Việt Nam đang gặp đại nạn. Lời kêu gọi viết:

    “Hỡi giáo hữu Tăng tín đồ Phật giáo khắp thế giới!

    Chúng tôi rất đau lòng, trình bày cùng quý vị, tình cảnh Phật giáo Việt Nam gần đây gặp đại nạn: ‘Kỳ thị tôn giáo’; đồng thời chúng tôi cũng trông mong quý vị thiết tha lưu ý tinh thần: Đồng chu cộng tế (đồng thuyền chung cứu). Đây cũng là chánh nghĩa đáng nên trợ giúp”⁽²⁰⁾.

     Ở Thụy Sĩ, tờ Journal de Genève (21-5-1963) với đầu đề “Ngô Đình Diệm Favoriserait les Catholiques” sau khi nhắc lại năm nguyện vọng của Phật giáo miền Nam, đã nhấn mạnh đến việc các nhà sư đấu tranh vì mục đích tự do tín ngưỡng và bình đẳng tôn giáo; đồng thời tường thuật các cuộc biểu tình bất bạo động của các vị sư trước quốc hội và tuyệt thực tại các chùa ở Huế và Sài Gòn để đòi chính quyền Ngô Đình Diệm thực thi bình đẳng tôn giáo. 

     Ở Mông Cổ, những người theo đạo Phật đã gởi điện tới Ủy ban Đoàn kết nhân dân Á - Phi của Việt Nam, lên án chính quyền Ngô Đình Diệm khủng bố tín đồ Phật giáo ở miền Nam Việt Nam. Bức điện viết: “Chúng tôi những tín đồ Phật giáo Mông Cổ lên án những hành động tội ác của Mỹ và chính quyền tay sai đối với tín đồ Phật giáo ở miền Nam Việt Nam, chống lại chính sách Mỹ - Diệm đàn áp khủng bố nhân dân”⁽²¹⁾.

    Ở Đài Loan, trên báo Công Luận (10-6-1963), tác giả Trần Tuệ Kiếm đả kích mạnh mẽ chính quyền Ngô Đình Diệm khủng bố Phật giáo đồ, đồng thời kêu gọi thế giới phải có hành động cụ thể để ủng hộ Phật giáo Việt Nam trước cơn sóng gió. Bài báo khẳng định: “Tâm lý bài xích vị kỷ và đặt người Thiên Chúa giáo lên trên hết, dùng mọi cách để hạn chế hoạt động của 15 triệu tín đồ Phật giáo Việt Nam. Hành vi trái với Hiến chương Liên Hiệp Quốc ... Chúng ta không thể khoanh tay nhìn. Cần viện trợ cho các bạn Phật giáo Việt Nam”⁽²²⁾. 

    Ngày 7-6-1963, Liên đoàn Thanh niên Dân chủ thế giới đã gởi điện cho Hội Thanh niên Dân chủ Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam phản đối cuộc đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm, đồng thời ủng hộ cuộc đấu tranh đòi quyền dân chủ và tự do tín ngưỡng của nhân dân miền Nam Việt Nam. 

    Lên án chính quyền Ngô Đình Diệm có cả những tín đồ Thiên Chúa giáo. Ở Bỉ, Linh mục Dominique Pie được Giải thưởng Nobel Hòa bình đã gởi công hàm cho ông U Thant - Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc một lá thư yêu cầu gấp rút mở cuộc điều tra tại chỗ để làm sáng tỏ “một vài yếu tố bất khoan dung trong lập trường của Nam Việt Nam đối với Phật giáo đồ”. Linh mục Pie cho rằng: “Hiện nay muốn được sống hòa bình, loài người chỉ có một phương thức là thông cảm nhau bằng cách hỗ tương chấp nhận mọi sai khác của nhau”⁽²³⁾. 

    Ở Hồng Kông, tuần báo Sunday Examiner (Thiên Chúa giáo) số ra ngày 18-7-1963, khẳng định lập trường của những người Thiên Chúa giáo ở Hồng Kông trước chính sách kỳ thị Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm, rằng “Thiên Chúa giáo lấy làm tiếc về việc đối xử tàn nhẫn với Phật giáo đồ và cho rằng sự đối xử ấy là một đau đớn của anh em”⁽²⁴⁾.

    Do chính sách khủng bố, đàn áp của chính quyền Ngô Đình Diệm ngày càng gia tăng, Phật giáo miền Nam đã sử dụng đến nhiều biện pháp đấu tranh hết sức quyết liệt. Tiêu biểu nhất là cuộc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức tại ngã tư đường Phan Đình Phùng - Lê Văn Duyệt (Sài Gòn)⁽²⁵⁾ (11-6-1963). “Cuộc hy sinh phi thường và dũng cảm của Hòa thượng Thích Quảng Đức, hình ảnh cụ ngồi thẳng như tượng đá trong ngọn lửa rực hồng đã nhanh như một làn sóng điện làm sôi nổi dư luận trong cả nước Việt Nam và trên thế giới. Ảnh của vị Hòa thượng Việt Nam Thích Quảng Đức ngồi trong ngọn lửa được đăng trên hầu hết các báo khắp năm châu với những dòng chữ nói lên sự khâm phục”⁽²⁶⁾. Đối với thế giới, cuộc tự thiêu của Thích Quảng Đức, theo báo Neak Cheat Niym (30-6-1963), là một “trạng thái mới lạ và huyền ảo của bất bạo động. Nó chứng tỏ rõ rệt với cái uy quyền tối thượng của tinh thần. Không bạo lực nào có thể làm suy giảm được tâm hồn; sức chịu đựng của một cá thế đối với mọi ức chế đàn áp chính trị độc tài thật là vô biên”⁽²⁷⁾.   

    Đặc biệt, ở Mỹ, vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức đã tạo nên một chấn động mạnh, làm cho dư luận Mỹ quay sang chống chế độ độc tài gia đình trị, giáo trị Ngô Đình Diệm. Tờ New York Herald Tribune (21-7-1963) cho rằng: “Hòa thượng Thích Quảng Đức một tu sĩ đã biến tấm áo cà-sa vàng của mình thành một giàn hỏa thiêu không phải là người duy nhất có thể tự đốt mình. Tổng thống Ngô Đình Diệm tại miền Nam Việt Nam đang làm một việc rất hay là ông đang tự đốt hết nền tảng của chế độ ông”⁽²⁸⁾. Hãng UPI (19-7-1963) bình luận: “Chế độ gia đình trị của Tổng thống Ngô Đình Diệm đang tự đào hố chôn mình”⁽²⁹⁾. Tờ Francisco Chinese World đã đưa ra lập trường kiên quyết hơn: “Đã đến lúc chính quyền Hoa Kỳ phải từ giã ông Ngô Đình Diệm. The Chinese World khẩn thành kêu gọi tất cả mọi người Mỹ hãy lên án ông Diệm, một kẻ độc tài ở Sài Gòn”⁽³⁰⁾. Tờ New York Times (19-7-1963) dẫn lời Tổng thống Kennedy: “Sự đụng chạm của Tổng thống Ngô Đình Diệm với Phật giáo đồ rất có hại cho công cuộc chống Cộng tại miền Nam Việt Nam. Những du khách người Mỹ đã chứng kiến những sự kiện xảy ra ở Việt Nam tin rằng tình hình ở đây còn tệ hơn những viên chức Hoa Kỳ mô tả nhiều, có lẽ còn tệ hơn là Tổng thống Kennedy nhận định nữa”⁽³¹⁾. Hãng thông tấn UPI tiết lộ: “Nhiều viên chức cao cấp ở Mỹ không tán thành chính sách của Đại sứ Nolting và tướng Harkins và không đồng ý các phúc trình lạc quan mà hai vị này gởi về. Trong 3 tháng rồi, vài nhân viên cao cấp Bộ Ngoại giao Mỹ đã vi hành qua Việt Nam để cứu xét một cách sâu rộng tình hình và đã phúc trình ngay về Mỹ mà không cho ông Nolting và tướng Harkins biết”⁽³²⁾.

    Theo Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn, trong một cuộc họp báo tại Washington, khi trả lời báo chí, Tổng thổng Kennedy “tiếc rằng vụ lộn xộn Phật giáo xảy ra giữa lúc mà tình hình quân sự tại Việt Nam Cộng hòa tiến triển khả quan ... và kết luận ông hy vọng Việt Nam Cộng hòa sẽ giải quyết ổn thỏa vấn đề Phật giáo”⁽³³⁾ và trong một cuộc tiếp xúc với Ngô Đình Diệm tại Sài Gòn, Trueheart - Đại diện Mỹ, đã chỉ ra rằng: “Chính quyền Kennedy không ưa thích rối ren”(³⁴⁾. Báo US New and World Report (24-6-1963) khẳng định: “Hoa Kỳ lại phải đối phó một cuộc khủng hoảng ở miền Nam Việt Nam mà Hoa Kỳ không bao giờ ngờ đến”⁽³⁵⁾; cùng quan điểm, báo Straits Times (Singapore, 9-7-1963) viết: “Sự phát triển của cuộc khủng hoảng tôn giáo ... đã từ lãnh vực tôn giáo lan sang phạm vi chính trị, đã đặt người Mỹ vào một tình trạng hết sức khó xử”⁽³⁶⁾. Những tư liệu này cho thấy Nhà Trắng đang tiến đến chính sách “thay ngựa giữa dòng” ở miền Nam Việt Nam. 

    Sau cuộc đại khủng bố của chính quyền Ngô Đình Diệm đối với Phật giáo miền Nam vào đêm 20 rạng ngày 21-8-1963, cộng đồng quốc tế càng lên án mạnh mẽ gia đình trị Ngô Đình Diệm. Tại Anh, trong một cuộc biểu tình tại một ngôi chùa ở Luân Đôn, giới Phật tử Anh đã ra một bản kiến nghị tỏ lòng công phẫn trước việc Phật giáo miền Nam Việt Nam bị đàn áp và yêu cầu Ngô Đình Diệm phải gấp rút giải quyết “Vụ Phật giáo” trong tinh thần hiểu biết và hòa hợp. Bản kiến nghị cũng yêu cầu ông Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc, Tổng thống Mỹ Kennedy, Giáo hoàng Paule VI, Thủ tướng Anh Mac Miland, Thủ tướng Liên Xô Khruso và Thủ tướng Ấn Độ Nehru can thiệp để chấm dứt tình trạng đau thương và bi thảm của Phật giáo ở Việt Nam.⁽³⁷⁾

    Tại Trung Quốc, ngày 29-8-1963, Chủ tịch Mao Trạch Đông tuyên bố: “Gần đây, tập đoàn phản động Ngô Đình Diệm ở miền Nam Việt Nam ráo riết tiến hành sự đàn áp đẫm máu đối với tín đồ Phật giáo, học sinh các trường đại học và trung học, các nhà trí thức và đông đảo nhân dân miền Nam Việt Nam. Nhân dân Trung Quốc tỏ ý hết sức căm phẫn và kịch liệt lên án tội ác tày trời của tập đoàn Ngô Đình Diệm”; đồng thời yêu cầu “giai cấp công nhân, nhân dân cách mạng và nhân sĩ tiến bộ trên toàn thế giới đều đứng về phía nhân dân miền Nam Việt Nam anh dũng chống sự xâm lược và áp bức của bè lũ Mỹ - Diệm phản cách mạng, làm cho nhân dân miền Nam Việt Nam khỏi bị tàn sát và giành được giải phóng triệt để”⁽³⁸⁾.

    Đặc biệt, từ khi phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam bùng nổ (7-5-1963) đến lúc kết thúc (1-11-1963), các quốc gia Phật giáo đã kịch liệt lên án chính quyền Ngô Đình Diệm và có nhiều hoạt động tích cực để ủng hộ phong trào. Ngày 20-6-1963, tại Rangoon (Myanmar), ông Chan Htoon, Chủ tịch Hội Phật giáo thế giới đã ra lời kêu gọi tất cả các tổ chức và tín đồ Phật giáo trên thế giới ủng hộ những người anh em theo đạo Phật ở miền Nam Việt Nam đã từ lâu chịu đựng đau khổ. Lời kêu gọi viết: “Cách tốt nhất để giúp đỡ tín đồ Phật giáo ở miền Nam Việt Nam củng cố lập trường và giúp họ đạt được mục đích là các tổ chức Phật giáo trên thế giới hãy nói lên tiếng nói thống nhất của mình để kích động lương tâm của mọi người trên thế giới và kêu gọi các chính phủ của mình dùng mọi biện pháp có thể được để đảm bảo ngay cho những người theo đạo Phật ở miền Nam Việt Nam thoát khỏi cảnh đau thương và được tự do tín ngưỡng như bản Tuyên ngôn Nhân quyền nêu ra”⁽³⁹⁾. 

    Tại Ấn Độ, Hội Phật giáo Nalanda ở Patna đã tổ chức lễ cầu siêu  cho các Phật tử bị giết ở Huế. Tham dự lễ cầu siêu có các nhà sư Ấn Độ, Miến Điện, Pakistan, Cao Mên, Thái Lan, Tích Lan, Tibet, Đức, Lào và Việt Nam. Các nhà sư đã ra một bản tuyên bố phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm chà đạp tự do tín ngưỡng và đàn áp, giết chết những Phật giáo vô tội.⁽⁴⁰⁾ Ngày 23-6-1963, bà Rêm Soari Neerru, Chủ tịch Ủy ban Đoàn kết Á - Phi của Ấn Độ, đã tuyên bố rằng việc chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp những người theo đạo Phật ở miền Nam Việt Nam đã làm cho mọi người xúc động. Bà nói: “Ủy ban Đoàn kết Á - Phi của Ấn Độ nguyện đoàn kết chặt chẽ với nhân dân Nam Việt Nam đang đứng trước một sự đe dọa và đàn áp chưa từng có. Tim của chúng tôi đập cùng nhịp đập với tim của những người theo đạo Phật đang đấu tranh dũng cảm để thực hiện các yêu sách chính đáng và lên án thái độ hống hách của chính quyền Ngô Đình Diệm không để ý đến các yêu sách chính đáng và không chú ý đến dư luận thế giới”⁽⁴¹⁾. Thủ tướng Nehru, trong một thông điệp trả lời bức thư riêng của bà Bandaranaike - Thủ tướng Sri Lanka, viết: “Ông cùng chia sẻ nỗi quan tâm của bà về những biến cố mới đây tại Nam Việt Nam”⁽⁴²⁾.

    Ở Nhật Bản, Đại hội toàn quốc Phật giáo đồ ngày 3-6-1963, ông Makayama, đại diện Hội Phật giáo thế giới tại Nhật Bản đã tường trình rõ ràng sự đàn áp khủng bố Phật giáo tại miền Nam Việt Nam và yêu cầu đại hội tìm cách can thiệp với chính quyền Ngô Đình Diệm chấm dứt tình trạng ấy.(⁴³⁾ 

    Từ sau ngày Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm, các báo Nhật Bản đã dành những chỗ trang trọng đăng tin và ảnh, như tờ “Asahi Evening News ngày 12-6 đã đăng 3 cái ảnh lớn lớn chiếm gần một phần tư trang một và các báo khác cũng đều đăng tỉ mỉ rõ ràng về vụ này”⁽⁴⁴⁾. Ngày 19-6-1963, Ủy ban Tôn giáo bảo vệ hòa bình và Hội Phật giáo Nhật Bản đã tổ chức cuộc mít-tinh phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tín đồ theo đạo Phật ở miền Nam Việt Nam. Cuộc mít-tinh đã mặc niệm Hòa thượng Thích Quảng Đức và những người bị chính quyền Ngô Đình Diệm giết hại ở Huế, Sài Gòn và ra tuyên bố kịch liệt lên án chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngày 20-6-1963, các tín đồ Phật giáo ở Nhật Bản do Hòa thượng Mibu Sôgiun dẫn đầu đến Sứ quán “Việt Nam Cộng hòa” tại Tokyo trao bản tuyên bố nói trên cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Thực tế, “vấn đề tranh chấp giữa Phật giáo và Chính phủ đã gây một luồng dư luận sôi nổi ở Nhật Bản”⁽⁴⁵⁾. 

    Ngày 23-6-1963, sau lễ cầu siêu cho Tăng, tín đồ Phật giáo miền Nam tử vì đạo, toàn thể Tăng, tín đồ phái Tịnh độ Chân tôn cùng một lúc đã đánh ba điện văn. Điện văn gởi giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam Việt Nam viết: “Sự kiện sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam gần đây là một việc làm đáng buồn, và cũng là một triệu chứng bất tường. Nhân danh Tổng hội Phật giáo Chân tôn Nhật Bản, chúng tôi xin gởi đến quý Ngài lòng tôn kính và ai điếu đối với việc vì đạo thiêu thân của cố Hòa thượng Thích Quảng Đức. Chúng tôi xin gửi đến quý Ngài lòng nhiệt thành ủng hộ trong cuộc hộ pháp của toàn thể Phật giáo đồ Việt Nam trong lúc Pháp nạn này”. Điện văn gởi Ngô Đình Diệm viết: “Sự kiện đàn áp sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam gần đây là một việc bất tường chưa có trong lịch sử. Toàn thể Tăng Ni và tín đồ của Tổng hội Chân tôn chúng tôi rất xúc động và phẫn uất khi nhận được tin này”. Điện văn gởi Giáo hoàng Paule VI viết: “Dưới mắt chúng tôi, việc khủng bố và sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam là một việc xúc phạm đến tự do tín ngưỡng, quyền căn bản của con người. Nhất là việc ấy phát sinh bởi một chính sách hà khắc tôn giáo của một chính phủ Thiên Chúa giáo”.

    “Chúng tôi hy vọng Ngài sẽ vì danh dự Hội Thánh Thiên Chúa tìm cách can thiệp với ông Ngô Đình Diệm, Tổng Giám mục Giáo khu Huế để việc bất công trên khỏi tái diễn”⁽⁴⁶⁾.

    Ngày 25-6-1963, Tổng hội Phật giáo Nhật Bản đã gởi thư cho ông Chan Htoon, Hội trưởng Hội Phật giáo thế giới. Bức thư viết: “Đối với sự hy sinh cao cả của Phật giáo đồ Việt Nam, để tỏ lòng ai điếu, chúng tôi Phật giáo đồ Nhật Bản rất lấy làm đau buồn về sự phân tranh giữa Chính phủ Việt Nam và Phật giáo đồ đã xảy ra nhiều lần từ sau ngày Phật đản 8-5-1963, ...

    “Để giám sát tầm quan trọng về tự do, bình đẳng tôn giáo một cách xác thực, bản bộ Phật giáo thế giới cần phải điều tra tường tận về nguyên nhân của sự kiện đã xảy ra ở miền Nam Việt Nam và nương vào sự hợp lực của chúng ta với những phương pháp thích đáng để chấm dứt tình trạng phân tranh không tái phát, đó là điều mong muốn của Tổng hội Phật giáo Nhật Bản chúng tôi”⁽⁴⁷⁾. 

    Rõ ràng, dư luận Phật giáo đồ Nhật Bản là không có lợi cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Chính Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản phải thừa nhận: “Dư luận Phật giáo Nhật Bản trở nên sôi nổi đối với vấn đề Phật giáo ở Việt Nam. Một số đoàn thể hoặc tư nhân có uy tín đã tiếp xúc thẳng với Thiểm tòa để thăm dò tin tức và chất vấn về những biến cố đáng tiếc mới xảy ra; một số khác viết thư hoặc gởi điện tín đến Thiểm tòa để phản kháng những hành động mà họ cho rằng có tính cách đàn áp Phật giáo ở Việt Nam”⁽⁴⁸⁾. Đặc biệt, sau ngày chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện “Kế hoạch nước lũ” (đêm 20 rạng 21-8-1963), ngày 23-8-1963, Thứ trưởng Ngoại giao Nhật Bản trực tiếp gặp Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản, thông báo: “Biến cố ngày 21-8-63 đã khiến dư luận quốc tế và nhất là dư luận Nhật Bản xôn xao sôi nổi ... Vì vậy, Chính phủ Nhật Bản thấy cần phải chính thức yêu cầu Chính phủ Việt Nam sớm tìm những biện pháp ôn hòa để giải quyết vấn đề Phật giáo một cách thỏa đáng”⁽⁴⁹⁾. 

    Ở Myanmar, ngày 16-5-1963, Hội Phật giáo Thawtuzana tại Rangoon ra một bản tuyên bố yêu cầu các tín đồ Phật giáo Myanmar, châu Á và các nước khác trên thế giới hãy phản đối cuộc đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm và cho “đó là một sự đe dọa đối với Phật tử trên thế giới, kể cả Miến Điện và Á châu”⁽⁵⁰⁾. Báo chí Myanmar đã mở một chiến dịch lớn lên án chính quyền Ngô Đình Diệm. Tờ Người Phụ nữ (17-5-1963) viết: “Nghe tin vụ đàn áp ở Huế, ai mà không đau lòng và căm giận. Không chỉ người theo đạo Phật mà tất cả tín đồ tôn giáo khác trên thế giới đều đau lòng”⁽⁵¹⁾. Nhà văn nổi tiếng của Myanmar là Daoana thì cho rằng: “Chúng tôi chưa hề thấy một hành động nào đối với những người theo đạo Phật tàn tệ hơn vụ đàn áp ở Huế”⁽⁵²⁾. Điều này đúng với nội dung mà ông Chan Htoon - Hội trưởng Phật giáo thế giới thông báo cho Quyền Tổng Lãnh sự Việt Nam Cộng hòa tại Myanmar ngày 18-5-1963: “Qua các bài tường thuật trên mặt báo, những Hội Phật giáo ở Miến Điện, nhứt là Hội Tăng già toàn quốc (The All-Bruma Presiding Sayadaws Association) là Hội có nhiều uy tín và thế lực nhất trong giới Phật giáo Miến Điện tỏ vẻ rất phẫn nộ đối với Chánh phủ Việt Nam Cộng hòa, quyết định tổ chức nhiều buổi họp và thông qua nhiều quyết định để tố cáo Việt Nam Cộng hòa trước dư luận quốc tế”⁽⁵³⁾. Ngày 26-8-1963, ba tổ chức Phật giáo: Tổng hội các nhà sư trú trì các tu viện Phật giáo, Hội Liên hiệp các nhà sư và Ủy ban Trung ương tổ chức các nhà sư ở Myanmar ra tuyên bố chung phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp, bắn giết, bắt bớ tín đồ Phật giáo ở miền Nam Việt Nam và cho rằng đó “không những là một sự thóa mạ đối với Phật giáo toàn thế giới mà còn là hành động phá hoại tôn giáo nói chung trên thế giới. Vì vậy, chúng ta phải tố cáo tội ác của chính quyền Ngô Đình Diệm cho nhân dân toàn thế giới biết”⁽⁵⁴⁾.

    Ở Lào, ngày 28-05-1963, 77 Tăng Ni và Phật tử ở Sêpôn (Savannakhet) đã tổ chức một cuộc mít tinh phản đối cuộc đàn áp tín đồ Phật giáo tại miền Nam Việt Nam. Ngày 6-6-1963, Hòa thượng Kong Si, người đứng đầu Phật giáo ở Sầm Nưa, tuyên bố: “Hành động của chính quyền Việt Nam Cộng hòa đối với Phật tử là hoàn toàn trái với tinh thần nhân đạo và lòng bác ái của Phật giáo và trái với luật pháp quốc tế”⁽⁵⁵⁾.

    Ở Campuchia, dư luận kịch liệt lên án chính quyền Ngô Đình Diệm, rằng vụ đàn áp Phật giáo đêm 8-5-1963 tại Huế “chứng tỏ tình trạng không được sáng sủa về mặt tôn giáo”, “lưu lại một kỷ niệm không đẹp”. Nhật báo “La Dépêche du Cambodge” ra ngày 16-5-1963 đã nhấn mạnh chính quân đội của Ngô Đình Diệm đã bình tĩnh bắn súng từ một xe thiết giáp.⁽⁵⁶⁾ Ngày 1-6-1963, trong một buổi lễ khánh thành chùa Onnalum, Thái tử Sihanouk tuyên bố: “Chúng ta hãy tưởng niệm và cầu siêu cho các Phật tử Việt Nam, nạn nhân của chính phủ Ngô Đình Diệm”. Ông cho rằng: “Tích Lan và các nước Phật giáo đã phản kháng sự tàn bạo trên và can thiệp với Liên Hiệp Quốc để bảo vệ tự do tín ngưỡng ở miền Nam Việt Nam. Chúng ta cũng sẽ phản đối theo họ”⁽⁵⁷⁾. Tờ Meatophum (1-6-1963) tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật tử là vi phạm Hiến chương Liên Hiệp Quốc và luật pháp quốc tế; đồng thời kêu gọi nhân dân tiến bộ và yêu chuộng hòa bình trên thế giới hãy lên tiếng để nhà cầm quyền Sài Gòn thỏa mãn những nguyện vọng của Phật giáo. 

    Ngày 8-6-1963, các sư sãi Campuchia thuộc phái Tiểu thừa đã họp tại chùa Bottomvadday, một ngôi chùa lớn tại Phnôm Pênh, để phản đối chính sách kỳ thị tôn giáo tại miền Nam Việt Nam. Hôm sau (9-6-1963), một cuộc mít tinh “đoàn kết với Phật tử Nam Việt Nam” và lên án chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo được tổ chức tại chùa Onnalum. Tới ngày 27-8-1963, sau khi chính quyền Ngô Đình Diệm “vét chùa”, Chính phủ Hoàng gia Campuchia thông báo đoạn giao với Việt Nam cộng hòa.⁽⁵⁸⁾

    Ở Thái Lan, theo báo cáo của Tòa Đại sứ “Việt Nam Cộng hòa”  ngày 2-9-1963 thì “hôm 31-8-1963, một Đại hội đồng Phật giáo đã triệu tập tại Bangkok để thảo luận về vụ Phật giáo tại Việt Nam. Tham dự phiên họp này có 800 Phật giáo đồ thuộc các giới bộ trưởng, dân biểu, luật sư, ký giả, đại diện Phật giáo tại Bangkok và 63 trong số 73 tỉnh của Thái Lan, Hội Phật giáo Trung Hoa, Ấn Độ, Mã Lai và cả Hồi giáo cùng Bà-la-môn (Brahman) cũng gởi đại diện đến dự họp ... Cuộc thảo luận đã diễn ra trong bầu không khí cực kỳ sôi nổi. Ngót hơn 5 tiếng đồng hồ, hơn 20 diễn giả luân phiên nhau lên diễn đàn bày tỏ quan điểm về vụ Phật giáo ở Việt Nam..., phần đông các diễn giả đã dùng những lời lẽ chua cay để công kích chính phủ ta ... Một số diễn giả, vì cảm tình với ta, đã lên tiếng bênh vực chánh phủ ta nhưng không được cử tọa hoan nghênh”⁽⁵⁹⁾.

    Tại Sri Lanka, từ khi nghe tin vụ tàn sát Phật giáo ở Huế, một không khí sôi sục căm phẫn lan rộng trong mọi tầng lớp nhân dân, mọi tổ chức đảng phái chính trị, cả đến quốc hội và chính phủ. Ngày 15-5-1963, giới lãnh đạo Phật giáo Sri Lanka yêu cầu bà Bandaranaike, Thủ tướng Chính phủ Sri Lanka, hành động để bảo vệ quyền lợi của những người theo đạo Phật. Một nghị sĩ Quốc hội Sri Lanka đã yêu cầu bà Bandaranaike đặt vấn đề này trước Liên Hiệp Quốc và đề nghị Sri Lanka cắt đứt mọi quan hệ với Việt Nam Cộng hòa. Ngày 20-5-1963, một đoàn gồm 20 nhà sư trong Ủy ban Bảo vệ Hòa bình thế giới của Sri Lanka, do Đại đức Udakankêla Saranankara, người được giải Hòa bình Lênin, dẫn đầu đến biểu tình trước Đại sứ quán Mỹ ở Colombo để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm khủng bố dã man các Phật tử ở Huế. Họ đã mang theo các biểu ngữ: “Không được giết người theo đạo Phật”⁽⁶⁰⁾. Cùng ngày đó, Bộ trưởng Quốc phòng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Sri Lanka ra thông báo với nội dung: “Thủ tướng và Chính phủ rất quan tâm đến vụ Phật tử bị khủng bố tại Việt Nam Cộng hòa, đã hành động ngay để ghi nhận sự ủng hộ của các nước bạn có đại diện tại Việt Nam để cung cấp cho tài liệu đầy đủ về vụ này. Chính phủ đã quyết định ra lệnh cho đại diện tại Liên Hiệp Quốc, nhờ ngài Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc dùng mọi biện pháp thích nghi để làm giảm mối lo âu trong giới Phật giáo thế giới. Đồng thời Chính phủ Tích Lan cũng yêu cầu Phật giáo các nước Á châu cũng hành động như trên qua các đại diện của họ tại Liên Hiệp Quốc”⁽⁶¹⁾, và đề nghị các nước có đại diện ở miền Nam Việt Nam hãy cung cấp cho Chính phủ Sri Lanka những tin tức về vụ khủng bố Phật giáo ở Huế để họ có những hành động thích đáng. Ngày 30-5-1963, chính phủ vừa mới được cải tổ ra thông báo tỏ ý xúc động sâu sắc về sự ngược đãi đối với Phật tử Việt Nam. Ngày 31-5-1963, ông Gunapala P. Malaxêkêra, Đại diện của Chính phủ Sri Lanka tại Liên Hiệp Quốc, theo lệnh của Chính phủ Sri Lanka, đã đến gặp Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc để thảo luận về những người theo đạo Phật ở miền Nam Việt Nam bị chính quyền Ngô Đình Diệm khủng bố. ⁽⁶²⁾

    Trước sự công kích, lên án mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế, nhất là các quốc gia Phật giáo, đối với chính sách đàn áp dã man và thô bạo của chính quyền Ngô Đình Diệm, đòi hỏi Liên Hiệp Quốc phải bày tỏ thái độ. Ngày 2-8-1963, tại Liên Hiệp Quốc, lần đầu tiên bình luận về vụ rắc rối giữa Phật giáo và chính quyền Ngô Đình Diệm, ông U Thant, Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc, cho rằng ông đã yêu cầu Ngô Đình Diệm “giải quyết vấn đề trong tinh thần hòa bình, công lý và hiểu biết”⁽⁶³⁾. Ông U Thant còn cho biết thêm trong mấy tuần lễ gần đây, ông đã nhận được nhiều bài bình luận của nhiều tổ chức trên khắp toàn cầu về việc đối xử với Phật giáo ở miền Nam Việt Nam và ông đã thảo luận về vấn đề này với một số đại biểu Liên Hiệp Quốc, những quốc gia Phật giáo, kể cả Sri Lanka, Campuchia và Nepal.

    Tới ngày 7-10-1963, trong phiên họp Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc, đại biểu Sri Lanka đã tố cáo mạnh mẽ chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo miền Nam và vi phạm nhân quyền. Trong một bài thuyết trình dài, đại biểu Sri Lanka đã nêu lên các điểm chủ yếu sau:

    “Đã từ lâu Phật giáo thế giới quan tâm đến tình trạng bị bạc đãi của Phật giáo Việt Nam và đã thường xuyên theo dõi vấn đề này.

    Sri Lanka đã cùng với các nước Á, Phi chuẩn bị kỹ càng trước lúc đưa vụ này ra Liên Hiệp Quốc, đặc biệt là đã nghe lời biện hộ của chính quyền Ngô Đình Diệm”.

    Sri Lanka “Nêu trách nhiệm của Mỹ và cho rằng nếu Mỹ không bảo được ông Diệm thì phải cắt viện trợ cho chính thể Diệm và rút về”⁽⁶⁴⁾.

    Cũng trong phiên họp này, Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc đồng ý cử một phái đoàn sang miền Nam Việt Nam để điều tra việc chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo. Ngày 24-10-1963, Phái đoàn điều tra Liên Hiệp Quốc đến Việt Nam. Tình hình này buộc Mỹ phải gấp rút thủ tiêu bị cáo, tức chính quyền Ngô Đình Diệm, mà phải thủ tiêu trước lúc Liên Hiệp Quốc tái nhóm để xét về tờ trình của Phái đoàn điều tra, khiến cho chính sách “thay ngựa giữa dòng” nhanh chóng diễn ra bằng cuộc đảo chính ngày 1-11-1963, anh em Ngô Đình Diệm bị giết chết, nền Đệ nhất Cộng hòa do Mỹ dày công xây dựng cáo chung.

* * *

    Rõ ràng, trên bình diện quốc tế, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 hầu như không bị cô lập đối với bất cứ ai. Khắp nơi trên thế giới, từ các cơ quan báo chí, các hãng thống tấn, các tổ chức và đoàn thể tôn giáo, chính trị đến các nguyên thủ quốc gia và cả Liên Hiệp Quốc, với nhiều hình thức và biện pháp khác nhau, đã vạch trần sự tàn bạo của chính quyền Ngô Đình Diệm; đồng tình với cuộc đấu tranh chính nghĩa của Phật giáo miền Nam Việt Nam. Ngay cả Mỹ, đồng minh thân cận nhất của chính quyền Ngô Đình Diệm, thì từ người dân bình thường cho đến người đứng đầu Nhà Trắng đều lên tiếng công kích, và cuối cùng “bật đèn xanh” cho nhóm tướng lãnh Sài Gòn làm cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm. Thực tế, qua phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, cộng đồng quốc tế đã kết thành một khối dù khác màu da, chính kiến và đã hội tụ được tinh anh của những khối óc và trái tim vì tình thương mà hành động. Đây được xem như là một đặc điểm độc đáo xét trong phạm vi một phong trào đấu tranh chống bạo quyền do một tôn giáo khởi xướng. 

    Sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế nói chung, đặc biệt là các quốc gia Phật giáo, đã đóng góp một phần hết sức quan trọng trong việc tạo thêm thế và lực giúp cho phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 không ngừng phát triển để đi đến thắng lợi, dù cho chính quyền Ngô Đình Diệm đã tiến hành cuộc đàn áp, khủng bố hết sức quyết liệt. Điều này giải thích tại sao ngày 28-8-1963, Chủ tịch Hồ Chí Minh ra “Lời tuyên bố về tình hình miền Nam Việt Nam hiện nay” khẳng định: “Cả thế giới đều lên tiếng phản đối, nhân dân tiến bộ Mỹ cũng tỏ lòng bất bình” và bày tỏ sự cám ơn nhân dân thế giới đã ủng hộ cuộc đấu tranh chống chế độ bạo quyền Ngô Đình Diệm của Tăng, tín đồ Phật tử miền Nam: “Thay mặt nhân dân Việt Nam, tôi chân thành cảm ơn nhân dân và chính phủ các nước Phật giáo, các nước xã hội chủ nghĩa anh em, cảm ơn nhân dân yêu chuộng hòa bình và chính nghĩa trên thế giới, cảm ơn nhân dân và nhân sĩ tiến bộ nước Mỹ đã nghiêm khắc lên án Mỹ - Diệm và nhiệt liệt ủng hộ nhân dân miền Nam”⁽⁶⁵⁾. 

NNC. Lê Chính Tâm

Nhà nghiên cứu Huế

TS. Lê Thành Nam

Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế

 

---

1. Lê Cung. Về phong trào Phật giáo Sài Gòn năm 1963 trong “Hội thảo khoa học 300 năm Phật giáo Sài Gòn - Gia Định” tại Tp. Hồ Chí Minh. Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, 2002, tr. 143.    

2. Lê Cung. Bàn về “phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 trong giáo trình ‘Lịch sử Việt Nam hiện đại’ ở bậc đại học và cao đẳng. Nghiên cứu Lịch sử, số 1 (369), 2007, tr. 70.    

3. Những văn kiện chủ yếu của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (từ tháng 12-1963 đến tháng 10-1964). Nxb. Sự Thật, Hà Nội, 1964, tr. 64.    

4. Lê Cung. Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 (in lần thứ tư). Nxb. Thuận Hóa, Huế, tr. 13.      

5. Lê Cung, Sđd., tr. 7.    

6. Hải Triều Âm (Tuần báo), số 2, ngày 30-4-1964, tr. 4.    

7. Điểm báo ngoại ngữ nói đến tình hình Việt Nam và quốc tế từ 30-6 đến 6-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu TNTP - 4238).    

8. Tuệ Giác. Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử. Nxb. Hoa Nghiêm, Sài Gòn, 1964, tr. 195.    

9. Hải Triều Âm (Tuần báo), số 2, ngày 30-4-1964, tr. 4.    

10. Tuệ Giác, Sđd., tr. 184.    

11. Lê Cung, Sđd., tr. 250.    

12. Điểm báo ngoại ngữ nói đến tình hình Việt Nam và quốc tế từ 30-6 đến 6-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu TNTP - 4238.    

13. Báo Nhân dân, ngày 1-7-1963, tr. 4.    

14. Dư luận Angiêri ủng hộ Phật giáo miền Nam Việt Nam. Báo Nhân Dân, ngày 1-7-1963, tr. 4.    

15. Tuệ Giác, Sđd., tr. 185-186.    

16. Lê Cung, Sđd., tr. 117-118.    

17. Công văn số 146-S/M Tổng Lãnh sự quán Việt Nam Cộng hòa tại Singapore gởi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu PTTg - 3044.    

18. Điểm báo ngoại ngữ nói đến tình hình Việt Nam và quốc tế từ 30-6 đến 6-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu TNTP - 4238.    

19. Lê Cung, Sđd., tr. 251-252.    

20. Quốc Oai. Phật giáo tranh đấu. Nxb. Tân Sanh, Sài Gòn, 1963, tr. 85.    

21. Báo Nhân Dân, ngày 1-7-1963, tr. 4.    

22. Tuệ Giác, Sđd., tr. 187.    

23. Quốc Oai, Sđd.,  tr. 96.    

24. Quốc Oai, Sđd., tr. 98.    

25. Nay là đường Nguyễn Đình Chiểu và Cách Mạng Tháng Tám.    

26. Trần Văn Giàu. Miền Nam giữ vững thành đồng, Tập II. Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1966, tr. 342.    

27. Quốc Oai, Sđd., tr. 93.    

28. Tuệ Giác, Sđd., tr. 211.    

29. Quốc Oai, Sđd., tr. 101.    

30. Quốc Tuệ. Công cuộc tranh đấu của Phật giáo Việt Nam. Tác giả xuất bản, Sài Gòn, 1964, tr. 211.    

31. Quốc Oai, Sđd., tr. 210.    

32. Điểm báo ngoại ngữ nói đến tình hình Việt Nam và quốc tế từ 23-6 đến 29-6-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu TNTP - 4238.    

33. Công văn số 577/TTBC/A/M của Bộ trưởng Ngoại giao gởi Đổng lý Văn phòng Phủ Tổng thống Sài Gòn ngày 23-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu PTTg - 3044.    

34. Phong trào Phật giáo miền Nam (Tài liệu tham khảo đặc biệt). Việt Nam Thông tấn xã, Hà Nội, 1973, tr. 211.    

35. Điểm báo ngoại ngữ nói đến tình hình Việt Nam và quốc tế từ 30-6 đến 6-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu TNTP - 4238.    

36. Tin thế giới liên hệ cuộc vận động Phật giáo Việt Nam, ngày 14-7-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu PTTg - 1291.    

37. Nguyệt san Liên Hoa, số ra ngày 28-3-1964, tr. 6.    

38. Trần Văn Giàu, Sđd., tr. 355.    

39. Báo Nhân Dân, ngày 4-7-1963, tr. 4.    

40. Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giáo số 081/PDVN/CT/TD/9.M ngày 15-6-1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội Quốc tế. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.    

41. Báo Nhân Dân, ngày 27-6-1963, tr. 4.    

42. Tin thế giới liên quan đến cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam, ngày 17-6-1963. Lưu tại chùa Từ Đàm.    

43. Tin thế giới liên quan đến cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam, ngày 17-6-1963. Lưu tại chùa Từ Đàm.    

44. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.    

45. Công văn mật số 27-VP/DK ngày 21-6-1963 của Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản gởi Bộ trưởng Phủ Tổng thống. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.    

46. Buddhist Times (Nhật Bản), số 537, ngày 25-6-1963. Lưu tại chùa Từ Đàm (Huế).    

47. Tuệ Giác, Sđd., tr. 170-171.    

48. Công văn số 43/DK/VP/M ngày 21-8-1963 của Tòa Đại sứ “Việt Nam Cộng hòa” tại Tokyo gởi Bộ trưởng Ngoại giao chính quyền Ngô Đình Diệm. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.    

49. Công văn số 47 DK/M của Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Nhật Bản gởi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn ngày 29-8-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Tp. Hồ Chí Minh (Bản sao).    

50. Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giáo số 081/PDVN/CT/TD/9.M ngày 15-6-1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội Quốc tế. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.    

51. Báo Quân Đội Nhân Dân, ngày 23-5-1963, tr. 4.    

52. Báo Quân Đội Nhân Dân, ngày 23-5-1963, tr. 4.    

53. Công văn số 44/NQ/63/01 của Quyền Tổng Lãnh sự Việt Nam Cộng hòa tại Myanmar gởi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Sài Gòn ngày 21-5-1963.    

54. Báo Nhân Dân, ngày 1-7-1963, tr.    

55. Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M ngày 15-6-1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội quốc tế. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.    

56. Công văn số 466/CT/5/M. của Đại diện Chính phủ Cộng hòa Việt Nam tại Phnom Penh gởi Bộ trưởng Bộ Ngoại giao ngày 17-5-1963.    

57. Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M ngày 15-6-1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội Quốc tế. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.    

58. Đoàn Thêm. Hai mươi năm qua - Việc từng ngày (1945-1964). Nxb Nam Chi Tùng thư, Sài Gòn, 1966, tr. 360.    

59. Công văn số 43/DK/VP/M ngày 21-8-1963 của Tòa Đại sứ “Việt Nam Cộng hòa” tại Tokyo gởi Bộ trưởng Ngoại giao chính quyền Ngô Đình Diệm. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8467.    

60. T.H. Mỹ - Diệm đang cố bịt ngòi thuốc nổ. Báo Quân Đội Nhân Dân, ngày 23-5-1963, tr. 4.    

61. Phiếu trình Ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao số 081/PDVN/CT/TD/9.M ngày 15-6-1963 của Phái đoàn giao dịch với Ủy hội quốc tế. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, TP. Hồ Chí Minh. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8469.    

62. Báo Nhân Dân, ngày 2-6-1963, tr. 4.    

63. Tin thế giới về cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam, ngày 12-7-1963. Lưu tại chùa Từ Đàm (Huế).    

64. Tâm Phong. Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo. Tuần báo Thiện Mỹ, số 1, ngày 27-10-1964, tr. 12.    

65. Lời Tuyên bố của Chủ tịch Hồ Chí Minh.    

 

    Nghiên cứu phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, từ trước tới nay, hầu hết các công trình, bài nghiên cứu tập trung đề cập về nguyên nhân, phương pháp đấu tranh, tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của nó; rồi sự ủng hộ của lực lượng cách mạng, của miền Bắc và của cộng đồng quốc tế đối với phong trào; song vai trò của quần chúng nhân dân trong phong trào này thực tế còn là một sự hụt hẫng. Góp phần khỏa lấp vấn đề đã đặt ra, chính là nội dung của tham luận này. 

SỰ KIỆN MỞ ĐẦU PHONG TRÀO

    Trong âm mưu đẩy lùi Phật giáo, ngày 6-5-1963, bằng Công điện số 9195, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh cấm treo cờ Phật giáo thế giới vào dịp Đại lễ Phật đản 1963. Thi hành công điện này, 12 giờ ngày 7-5-1963, từ Văn phòng Cố vấn chỉ đạo miền Trung Ngô Đình Cẩn, Tỉnh trưởng Thừa Thiên đã ra lệnh cho Trưởng ty Cảnh sát Quốc gia thành phố Huế huy động cảnh sát mật vụ triệt hạ cờ Phật giáo tại các tự viện, tư gia ở thời điểm đang được treo nhiều nhất để đón mừng Đại lễ Phật đản. Ngay lập tức, quần chúng Phật tử Huế đã kéo đến chùa Từ Đàm chất vấn giới lãnh đạo Phật giáo rằng: “Theo thông tư của Ban tổ chức có lời kiểm ký của tỉnh tòa, chúng tôi được phép và đã treo cờ, đèn, tại sao bây giờ bị triệt hạ, xé bỏ và khủng bố? Chúng tôi phải tuân lệnh nào đây, khi những kẻ đi triệt hạ, xé bỏ và khủng bố chúng tôi lại chính là cảnh sát trực thuộc Tỉnh tòa”⁽¹⁾. Quần chúng Phật tử yêu cầu giới lãnh đạo Phật giáo phải có ngay một thái độ, một hành động để phản đối cái mệnh lệnh vô lý và thâm độc trên đây của chính quyền Ngô Đình Diệm. 

    Trước đòi hỏi của quần chúng Phật tử, giới lãnh đạo Phật giáo yêu cầu Tỉnh trưởng Thừa Thiên hoặc đại diện đến chùa Từ Đàm để trả lời về những việc đã xảy ra. Viên tỉnh trưởng đã lẩn tránh. Ngay lúc đó một phái đoàn Phật giáo cùng với số quần chúng Phật tử kéo đến tỉnh tòa để yêu cầu giải quyết. Tin này được loan đi rất nhanh, quần chúng Phật tử vừa căm phẫn, vừa thấy cần phải hậu thuẫn cho giới giới lãnh đạo Phật giáo, nên đã tấp nập đổ về phía tỉnh tòa. Khí thế của quần chúng ngày hôm ấy được mô tả qua đoạn hồi kí sau đây: “Phố phường như một cuộc động quân. Khắp các đường phố, từ trong thành, Đông Ba, Gia Hội từng đoàn người lũ lượt kéo qua cầu Tràng Tiền. Từ Vĩ Dạ lên, ở trên Ga xuống, phía Kho Rèn, An Cựu về, dân thị xã và vùng phụ cận đổ xô về phía tỉnh đường đông nghịt cả người, đông một cách đáng sợ, như cuồng phong, như bão tố lên…”⁽²⁾.

    Non 18 giờ ngày 7-5-1963, khi giới lãnh đạo Phật giáo đến tỉnh tòa thì con đường phía trước đã đầy người và càng lúc càng đông hơn. Khi bên trong tỉnh tòa, giới lãnh đạo Phật giáo đang chất vấn viên tỉnh trưởng thì ở bên ngoài quần chúng đã phá tung cửa chính, ào vào tỉnh tòa. Viên tỉnh trưởng buộc phải nhượng bộ. Đứng trên thềm ban công tỉnh tòa, trước đông đảo quần chúng, viên tỉnh trưởng tuyên bố: “Tỉnh tòa cho hai xe thông tin đi loan báo để đồng bào treo giáo kỳ lại như cũ”⁽³⁾. Ngay khi ấy, một lá cờ Phật giáo cỡ lớn được phất cao trước sân tỉnh tòa cùng với tiếng hoan hô của quần chúng. Công điện triệt hạ cờ Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm đã bị nhân dân Huế làm mất hiệu lực ngay từ cuộc đụng độ đầu tiên.

    Với cuộc biểu tình này, lần đầu tiên Phật giáo đã công khai phản đối chính sách kỳ thị tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Nó đánh dấu sự mở đầu phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, trong đó quần chúng đóng vai trò chủ động.

     - Từ cuộc biểu tình sáng ngày 8-5-1963 đến sự ra đời bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 tại Huế.

     Tối ngày 7-5-1963, một cuộc hội nghị mật của giới lãnh đạo Phật giáo được tổ chức tại chùa Từ Đàm. Hội nghị đã quyết định cuộc rước Phật sáng hôm sau (8-5-1963) từ chùa Diệu Đế lên chùa Từ Đàm “sẽ là một cuộc biểu tình có tổ chức, chính thức mở màn cho cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam dưới hình thức công khai”⁽⁴⁾.

     Sáng ngày 8-5-1963, cuộc rước Phật từ chùa Diệu Đế lên chùa Từ Đàm bắt đầu từ 6 giờ 30. Khi đoàn rước Phật qua cầu Gia Hội vào đường Trần Hưng Đạo thì một số biểu ngữ xuất hiện: 

    “Cờ Phật giáo quốc tế không thể bị triệt hạ”.

    “Chúng tôi đã đến lúc bị bắt buộc phải tranh đấu cho chủ trương tôn giáo bình đẳng”.

    “Phản đối chính sách bất công gian ác”.

    “Chúng tôi không từ chối một hy sinh nào”, v.v…         

    Nội dung của những khẩu hiệu trên đây cho thấy cuộc đấu tranh của quần chúng Phật tử ngay từ đầu đã trực tiếp đối đầu với chính quyền Ngô Đình Diệm và khẳng định quyết tâm đấu tranh dù phải hy sinh.

    Nhờ sự chỉ đạo hết sức bí mật, nên ngay cả một số vị sư trong Ban Tổ chức Đại lễ Phật đản tại Huế cũng không hay biết những biểu ngữ trương lên là do lệnh của ai, hay do chính quần chúng Phật tử tự động làm lấy. Một số vị sư trong ban tổ chức yêu cầu quần chúng hạ các biểu ngữ xuống, nhưng sau đó các biểu ngữ lại được trương lên và nhiều hơn, mỗi khẩu hiệu đã được đọc to lên và hô nhiều lần, nhất là khi đi ngang qua tỉnh tòa và Tòa Đại biểu Chính phủ, cứ thế cho đến khi đoàn biểu tình về tới chùa Từ Đàm.

    Tại Lễ đài chùa Từ Đàm, trước đông đảo quần chúng đang sục sôi khí thế đấu tranh, trước khi cử hành lễ chính thức, trước máy vi-âm, Thượng tọa Thích Trí Quang, Hội trưởng Hội Phật giáo Trung Phần, đọc và giải thích từng câu biểu ngữ và khẳng định: “Nguyện vọng của Phật giáo đồ rất chính đáng và có tính cách xây dựng, không những có lợi ích cho Phật giáo, các tôn giáo khác, mà còn lợi ích cho cả chính phủ nữa”⁽⁵⁾. Ông lên tiếng tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm kỳ thị Phật giáo và đòi thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo. Với tư cách là Hội trưởng Hội Phật giáo Trung Phần, Thượng tọa Thích Trí Quang nói tiếp: “Tôi ra lệnh từ nay về sau tất cả các đạo hữu được treo cờ Phật giáo tại các chùa và khuôn hội cũng như tại các tư gia theo thông tư của Bộ Nội vụ. Lệnh này tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm trước chính quyền vì tôi là Hội trưởng Hội Phật giáo Trung Phần. Vậy các đạo hữu đã thỏa mãn những yêu sách trên chưa? Nếu chưa thì tôi xin nhường máy vi âm để các đạo hữu tự do phát biểu ý kiến”⁽⁶⁾. Quần chúng Phật tử đồng tình và hoan hô nhiệt liệt. Các quan chức chính quyền Ngô Đình Diệm tham dự buổi lễ có “Đại biểu Chính phủ miền Bắc Trung nguyên Trung Phần Hồ Đắc Khương, Tư lệnh Vùng 1 Chiến thuật Lê Văn Nghiêm và Tỉnh trưởng Thừa Thiên. Họ đã không có phản ứng gì với bài diễn văn và buổi lễ kết thúc yên lặng”⁽⁷⁾. Về sự kiện này, chính Bộ trưởng Nội vụ chính quyền Ngô Đình Diệm, khi trả lời phỏng vấn của Phái đoàn Liên Hiệp Quốc đến miền Nam điều tra “Vụ Phật giáo”, đã tiết lộ: “Ông Thích Trí Quang đã lên máy phóng thanh và đọc lớn những khẩu hiệu, hết cái này đến cái khác, rồi đọc một bài diễn văn dữ dội chống báng chính phủ; tất cả những lời ông ta nói và những tràng pháo tay của quần chúng được ghi vào băng nhựa” và các viên chức cao cấp của địa phương “đã ở lại trên khán đài, mặc dù bị phỉ báng trong những khẩu hiệu và bài diễn văn”⁽⁸⁾.

    Theo chương trình đã loan báo, buổi lễ Phật đản tổ chức tại chùa Từ Đàm sẽ được Đài phát thanh Huế truyền thanh lại vào 20 giờ 05 phút cùng ngày. Tuy nhiên, đến giờ đó, chương trình truyền thanh lại buổi lễ Phật đản đã bị chính quyền Ngô Đình Diệm cắt bỏ. Khi tin này loan ra, quần chúng từ nhiều nơi kéo nhau đổ về phía Đài phát thanh Huế. Khoảng 21 giờ, Đài phát thanh Huế đã bị đông đảo quần chúng Phật tử bao vây. Một số Phật tử đã vào thẳng bên trong Đài chất vấn viên Giám đốc Đài về lý do hủy bỏ chương trình phát thanh buổi lễ Phật đản. Lúc đầu viên Giám đốc cho biết do trở ngại về kỹ thuật, nhưng trước sự chất vấn quyết liệt của quần chúng, viên Giám đốc Đài đuối lý và khiếp sợ, phải thú nhận chương trình thay đổi vì có lệnh của chính quyền.

    Khi tin này được loan ra, quần chúng càng căm phẫn. Nhiều khẩu hiệu phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm được quần chúng đồng thanh hô lớn. Cùng lúc này, viên Tỉnh trưởng Thừa Thiên đến Đài phát thanh để tìm cách dàn xếp, đã bị quần chúng phản đối dữ dội. Trong lúc cuộc đàm phán đang diễn ra bên trong Đài phát thanh giữa giới lãnh đạo Phật giáo và viên tỉnh trưởng thì ở bên ngoài xe tăng, binh lính và cảnh sát được điều động đến, mở cuộc đàn áp. Dưới sự chỉ huy trực tiếp của viên phó tỉnh trưởng phụ trách quân sự, cuộc đàn áp diễn ra hết sức khốc liệt. Hậu quả là 8 Phật tử thiệt mạng và nhiều người bị thương. Về cuộc đàn áp này, một nhân chứng kể lại: “Cảnh tượng khủng khiếp thê thảm phía trước Đài phát thanh Huế lúc ấy thật không bút mực nào tả cho xiết; một dám đông hỗn loạn như đàn ong vỡ tổ; tiếng la thét, tiếng chân chạy, vật lộn xen lẫn tiếng súng nổ của súng lớn, súng nhỏ, tiếng kêu rú kinh hoàng của những người bị đạn, tiếng xác người đổ xuống trên mặt đường, rồi là tiếng động cơ ầm ĩ của một đoàn xe tăng kéo đến; chúng dày xéo lên tất cả, chúng đè bẹp tất cả, có một số em nhỏ yếu đuối không chạy kịp đã ngã gục trên đường đi của chúng, xác thân bị nghiền nát dưới những làn xích sắt”⁽⁹⁾.

    Cuộc đàn áp đẫm máu tại Đài phát thanh Huế vẫn không làm lung lay ý chí đấu tranh của quần chúng Phật tử. Họ kéo về phía Bắc cầu Trường Tiền, trên đường Trần Hưng Đạo, tiếp tục cuộc biểu tình. Chính tường trình của Tư lệnh Sư đoàn I Bộ binh kiêm Tư lệnh Khu XI chiến thuật gởi Tư lệnh Quân đoàn I kiêm Tư lệnh Vùng I chiến thuật chính quyền Sài Gòn, mặt nào giúp chúng ta thấy rõ ý chí đấu tranh của quần chúng: “Sau những tiếng nổ trên thềm và trước sân Đài phát thanh, kèm theo nhiều tiếng rên la ầm ĩ, hàng ngàn người đứng ở dốc cầu và trên cầu,...  xô đẩy nhau và về hết bên phố để rồi tựu lại gây náo động và biểu tình vang dậy ... Lực lượng an ninh thành phố quá ít, dân chúng làm nhiều việc hỗn loạn, xô đẩy cảnh sát, giật súng binh sĩ làm trò đùa. Trong lúc ấy thì một số thương gia đường Trần Hưng Đạo và Phan Bội Châu (nay là đường Phan Đăng Lưu - LC chú thích) lại hoan hô và đứng ra tổ chức biểu tình. Người cắm cờ trên xe chạy, có thương gia ném cờ và biểu ngữ từ trên lầu xuống cho người biểu tình, có thương gia lại chạy ra lôi kéo mời mọc đám quá khích vào uống nước giải khát rồi đi! Quang cảnh lúc ấy có thể khiến mọi người có cảm tưởng là họ vừa chiếm xong được thành phố sau một cuộc cách mạng ???... Nói về binh sĩ giữ trật tự thì có binh sĩ lại xúi giục dân chúng: Cứ đi qua đi, không ai bắn đâu mà sợ!”⁽¹⁰⁾.  

    Ngày hôm sau (9-5-1963), hầu hết các trục đường chính của thành phố Huế đều có đông đảo quần chúng Phật tử biểu tình, trong đó có “nhiều đoàn thanh thiếu nhi Phật tử cầm biểu ngữ đi biểu dương từ Thành Nội ra Đông Ba, Gia Hội, lên Trần Hưng Đạo và sang hữu ngạn lên chùa Từ Đàm”⁽¹¹⁾. Họ tố cáo sự tàn bạo của chính quyền Ngô Đình Diệm và yêu cầu giới lãnh đạo Phật giáo tiếp tục cuộc đấu tranh để bảo vệ Đạo pháp, chỉ đến lúc giới lãnh đạo Phật giáo đến Đài phát thanh kêu gọi và hứa sẽ tổ chức cuộc meeting vào ngày mai (10-5-1963), quần chúng mới chịu giải tán: “Tôi tha thiết kêu gọi các đạo hữu, kể từ giờ phút này cho đến sáng ngày mai, không được tụ tập ngoài đường, phải ở trong nhà và đợi lệnh của tôi. Tôi tuyên bố tuyệt thực ngay từ bây giờ, tôi tuyên bố tuyệt thực từ phút này cho đến khi nào lệnh tôi được thi hành. Các đạo hữu giải tán ra về để Ban Trị sự tranh đấu với chính quyền và tổ chức cuộc meeting vào ngày 10-5-1963”⁽¹²⁾.

    Đúng như lời cam kết của giới lãnh đạo Phật giáo, sáng ngày 10-5-1963, một cuộc meeting lớn được tổ chức tại chùa Từ Đàm. Quần chúng Phật tử các phường và xã phụ cận đổ về, trong phút chốc sân chùa Từ Đàm đông nghẹt cả người. Quần chúng giương cao nhiều biểu ngữ tố cáo sự tàn bạo của chính quyền Ngô Đình Diệm; mặt khác, nội dung khẩu hiệu tỏ rõ quyết tâm tranh đấu một mất một còn của quần chúng Phật tử: 

    “Chúng tôi đã quá biết ai giết chúng tôi”.

    “Đả đảo hành động sát nhân, vu khống”.

    “Hãy giết chúng tôi đi!”

    “Máu đã chảy, chúng tôi sẵn sàng đổ máu”⁽¹⁴⁾.

    Trước đông đảo Phật tử, trong lời khai mạc, Thượng tọa Thích Trí Quang, Hội trưởng Hội Phật giáo Trung Phần, khẳng định một lần nữa về chủ trương đấu tranh hòa bình, bất bạo động, không đặt một tôn giáo nào làm đối tượng mà chỉ nhằm mục đích công bằng xã hội: “Cấm không được hô khẩu hiệu, không được bạo động vì chúng ta đều không có vũ khí, nếu ai gây bạo động thì dầu có chết chúng ta cũng không bỏ hàng ngũ, có chết cũng nhẫn nhục chịu đựng. Tuyệt đối không trả thù, không phản đối. Nếu có kẻ xen lộn vào hàng ngũ chúng ta mà gây bạo động và tôi cũng cảnh cáo những kẻ bạo động ấy, mọi người nên tuyệt đối theo sự điều khiển của tôi”⁽¹⁵⁾. Tiếp theo, đồng bào Phật tử giương cao cờ và biểu ngữ, Thượng tọa Trí Quang công bố “Bản Tuyên ngôn của Tăng, tín đồ Phật giáo Việt Nam”, gồm 5 nguyện vọng, trong đó đòi chính quyền Ngô Đình Diệm phải thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo. Tuyên ngôn khẳng định quyết tâm đấu tranh của Tăng, tín đồ Phật giáo miền Nam: “Những điểm trên đây là nguyện vọng tối thiểu và thiết tha nhất của toàn thể tăng, tín đồ Phật giáo trong cả nước. Chúng tôi sẵn sàng hy sinh cho đến lúc nào những nguyện vọng hợp lý trên đây được thực hiện”⁽¹⁶⁾.

    Rõ ràng sau cuộc đàn áp đẫm máu của chính quyền Ngô Đình Diệm tại Đài phát thanh Huế đêm 8-5-1963, quần chúng Phật tử Huế vẫn không hề nao núng, cuộc đấu tranh của họ vẫn được tiếp tục với mức độ cao hơn, thúc đẩy cho sự ra đời Tuyên ngôn ngày 10-5-1963. 

CUỘC TỰ THIÊU CỦA HÒA THƯỢNG THÍCH QUẢNG ĐỨC (11-6-1963)

    Sau hơn một tháng đối đầu với chính quyền Ngô Đình Diệm, giới lãnh đạo Phật giáo đã thực hiện nhiều hình thức và biện pháp đấu tranh, từ “Thỉnh nguyện thư”, “rước linh” hàng tuần đến tuyệt thực, đàm phán,... nhưng vẫn không lay chuyển được chế độ bạo trị Ngô Đình Diệm. Năm nguyện vọng mà giới lãnh đạo Phật giáo đưa ra trong bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 vẫn không được giải quyết. Trong các cuộc biểu tình, tuyệt thực, quần chúng càng bị khủng bố nặng nề hơn, phong trào đang đứng trước nguy cơ bị tiêu diệt. Để đưa phong trào tiến lên, ngày 11-6-1963, Hòa thượng Thích Quảng Đức đã anh dũng tự thiêu tại ngã tư đường Lê Văn Duyệt – Phan Đình Phùng (nay là đường Cách Mạng Tháng Tám và Nguyễn Đình Chiểu). Lực lượng Diệm được điều động đến để hòng phá tan cuộc tự thiêu, nhưng bị thất bại vì quần chúng đã kiên quyết bảo vệ bằng cách vây quanh nhà sư nhiều vòng. Có người nằm lăn trước xe cứu hỏa, xe cảnh sát để không cho chính quyền can thiệp.

    Chiều ngày 11-6-1963, Ngô Đình Diệm ra lệnh phong tỏa các chùa, nhất là chùa Xá Lợi, nơi đặt thi hài của Thích Quảng Đức. Tuy vậy, trên những con đường dẫn về chùa Xá Lợi, cảnh sát đã bị làn sóng người tràn ngập. Đám tang của Thích Quảng Đức được định vào ngày 16-6-1963, giới lãnh đạo Phật giáo dự định tổ chức vào dịp này một cuộc biểu tình lớn để phản kháng chính quyền Ngô Đình Diệm không chịu giải quyết những nguyện vọng đã đề ra. Lo sợ một sự bùng nổ lớn vào ngày 16-6-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm buộc phải ký với giới lãnh đạo Phật giáo một Thông cáo chung vào 1 giờ 30 sáng ngày 16-6-1963. Về cơ bản, Thông cáo chung thỏa mãn 5 nguyện vọng mà Phật giáo đã đưa ra trong Tuyên ngôn ngày 10-5-1963. Đứng về phương diện thương thuyết, việc ký Thông cáo chung là một thắng ợi lớn của phía Phật giáo.

    Mặc dầu có lời kêu gọi của giới lãnh đạo Phật giáo, yêu cầu Tăng Ni, Phật tử ở nhà, vì 5 nguyện vọng đã “đạt được” và đám tang của Thích Quảng Đức được hoãn lại, nhưng quần chúng quá hiểu rõ những thủ đoạn lừa bịp của chính quyền Ngô Đình Diệm, sáng ngày 16-6-1963, 700.000 người dân Sài Gòn vẫn đổ ra đường phố, kéo về chùa Xá Lợi, nơi đặt thi hài của Thích Quảng Đức. Cuộc xô xát giữa quần chúng và các lực lượng cảnh sát đặc biệt của Diệm trên các đường phố diễn ra hết sức quyết liệt. Thanh niên, sinh viên, học sinh, phụ nữ, bà già đã hăng hái chiến đấu hàng giờ đồng hồ. Điều này cho thấy tinh thần đấu tranh của quần chúng thực sự được nuôi dưỡng với cuộc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức. “Quần chúng hòa vào nhau như nước trong đại dương và trong tình yêu người ta tự thấy mình lớn lên và không còn sợ hãi nữa”⁽¹⁷⁾. Song chính quần chúng cũng xả mình bảo vệ để cuộc tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức được thành công và phát huy “tinh thần Quảng Đức” liền sau đó, góp phần buộc chính quyền Ngô Đình Diệm phải ký kết Thông Cáo chung dù đây chỉ là sự nhượng bộ tạm thời.

CUỘC ĐẤU TRANH ĐÒI THỰC THI THÔNG CÁO CHUNG

    Hơn một tháng Thông cáo chung được ký kết, song chính quyền Ngô Đình Diệm vẫn không chịu thi hành, trái lại càng gia tăng những thủ đoạn xảo quyệt để đánh lừa quần chúng, nhằm tiến tới đè bẹp phong trào. “Chiến tranh một phía” từ phía chính quyền Ngô Đình Diệm không cho phép giới lãnh đạo Phật giáo hòa hoãn được nữa. Từ ngày 14 đến ngày 16-7-1963, giới lãnh đạo Phật giáo liên tục ra các thông bạch kêu gọi quần chúng Phật tử tiếp tục cuộc đấu tranh trở lại.

     Hưởng ứng lời kêu gọi của giới lãnh đạo Phật giáo, các cuộc đấu tranh của Tăng Ni, Phật tử trên toàn miền Nam diễn ra với qui mô và cường độ cao hơn trước. Tại Sài Gòn, chiều ngày 16-7-1963, gần 200 Tăng Ni biểu tình trước tư dinh Đại sứ Mỹ. Họ nêu khẩu hiệu đòi chính quyền Mỹ phải chịu trách nhiệm trước chính sách áp bức Phật giáo tại miền Nam. Sau cuộc biểu tình, họ trở về chùa Xá Lợi tham gia cuộc tuyệt thực.

    Ngày 17-7-1963, nhịp độ cuộc đấu tranh gia tăng, Tăng Ni và Phật tử từ chùa Xá Lợi bằng nhiều ngả đường khác nhau, kéo đến tập hợp trước chợ Bến Thành. Họ căng lên nhiều biểu ngữ đòi chính quyền Ngô Đình Diệm phải thi hành đầy đủ và nghiêm chỉnh Thông cáo chung. Đại diện của đoàn biểu tình đã lên tiếng tố cáo: “Chúng tôi tới đây để tỏ cùng quốc dân đồng bào biết rằng bản Thông cáo chung đã ký kết hơn tháng nay nhưng chính phủ đã không thực thi nghiêm chỉnh mà còn dùng đủ mọi thủ đoạn để khủng bố, bao vây, bắt bớ, đàn áp, xuyên tạc Phật giáo đồ”⁽¹⁸⁾. Đông đảo quần chúng từ chợ đổ ra và từ các ngả đường kéo đến nhập cuộc tham gia đấu tranh, khí thế vô cùng sôi nổi. Tăng Ni bị cảnh sát bắt quẳng lên xe và họ đã chống trả quyết liệt bằng cách siết chặt lấy tay nhau.

    Không khuất phục được ý chí đấu tranh của Tăng Ni và Phật tử, Giám đốc Cảnh sát Sài Gòn Trần Văn Tư bày trò thương lượng bằng cách hứa sẽ chở họ về chùa Xá Lợi. Nhưng khi họ lên xe, chúng lại cho xe chạy về hướng Lục tỉnh. Biết mình bị lừa, Tăng Ni và Phật tử đã phản đối bằng cách đập cửa xe, đạp thắng, gạt tay lái, mở cửa xe phóng xuống đường. Kết cục, xe phải dừng lại, Tăng Ni và Phật tử thoát khỏi xe tập hợp lại, tiếp tục đấu tranh. Chính quyền Ngô Đình Diệm đã điều động một lực lượng lớn cảnh sát đến đàn áp. Tăng Ni và Phật tử bị đánh đập, bị bắt quẳng lên xe chở về An dưỡng địa Phú Lâm. Tường thuật về cuộc đàn áp dã man này, tờ Start and Strips số ra ngày 18-7-1963, viết: “Với sự trợ lực của lính mũ sắt, cảnh sát chiến đấu đã dùng báng súng và gậy gộc đánh các người biểu tình rồi túm cổ vất họ lên xe cam nhông của nhà binh đang đậu bên cạnh. Tăng Ni, đàn bà và trẻ con bị cảnh sát đánh ngã lăn ra đường. Rất nhiều người đổ máu. Cà-sa vàng của Tăng Ni và áo dài của đàn bà bị xé rách tả tơi trong khi họ bị dồn lên xe”⁽¹⁹⁾. Ở An dưỡng địa, Tăng Ni và Phật tử vẫn tiếp tục đấu tranh. Bốn ngày sau, chính quyền Ngô Đình Diệm buộc phải trả họ về lại chùa Xá Lợi.

    Trong lúc Tăng Ni và Phật tử đang cương quyết đẩy mạnh cuộc đấu tranh đòi chính quyền Ngô Đình Diệm thực thi Thông cáo chung, đồng bào các tôn giáo khác cũng đồng thanh lên tiếng tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo và bày tỏ sự ủng hộ của họ đối với cuộc đấu tranh của Phật giáo. Ngày 20-7-1963, Đoàn Sinh viên Liên giáo ra Lời hiệu triệu tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo. Lời hiệu triệu khẳng định: “Đoàn Sinh viên Liên giáo chúng tôi gồm đủ thành phần của các tôn giáo: Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo, Tin Lành giáo, Cao Đài giáo, Bahai giáo, ... được thành lập với mục đích ủng hộ Phật giáo đấu tranh ôn hòa đòi tự do tín ngưỡng và hành giáo”⁽²⁰⁾. Ngày 25-7-1963, một nhóm 17 tín đồ Thiên Chúa giáo gồm nhiều thành phần xã hội khác nhau đã gởi thư đến giới lãnh đạo Phật giáo, tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo là phản lại tinh thần của Phúc âm: “Mặc dầu chúng tôi là đồng bào Công giáo, nhưng ngay từ khi xảy ra những cuộc tàn sát, đàn áp dã man của nhà cầm quyền đối với đồng bào Phật tử, chúng tôi rất đau lòng vì chính những kẻ xuẩn động đã gây ra thảm cảnh và những tiếp diễn của những thảm cảnh đó là những người đã được ánh sáng Phúc âm rọi tới như chúng tôi. Còn đâu trong con người họ tinh thần công bằng, bác ái, kính Chúa yêu người như mình ta vậy? Họ đã phản bội tinh thần Công giáo của chúng tôi”⁽²¹⁾.

    Tiếp theo, ngày 30-7-1963, ngày Lễ Chung thất của Thích Quảng Đức, khắp các thành phố, thị xã ở miền Nam quần chúng Phật tử đã nhất loạt đình công, bãi thị để phản kháng chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo. Tại Huế, ngày 27-7-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm cho phổ biến trên đài phát thanh lệnh cấm quần chúng tham gia ngày Lễ Chung thất Thích Quảng Đức. Tuy nhiên, Huế vẫn là nơi sôi động. Ngày đó, một cuộc tuần hành rước di ảnh Thích Quảng Đức từ chùa Từ Đàm đến chùa Diệu Đế, có tới 15.000 người tham gia, ngang nhiên đi qua trung tâm thành phố, hai bên đường có hương án, dân chúng quỳ lạy, chiêm ngưỡng sự hy sinh cao cả của Thích Quảng Đức⁽²²⁾. Tại Sài Gòn, từ 5 giờ sáng quần chúng đã tấp nập đổ về chùa Xá Lợi, “ngoài thanh niên ra, hầu hết những người đến dự lễ là đàn bà. Họ đều trẻ, khá hấp dẫn và duyên dáng trong bộ áo dài và quần trắng, hoặc cả bà già nhăn nheo, răng nhuộm đen vì ăn trầu. Tất cả đều đính băng tang màu vàng ở  ngực, một biểu tượng để tiếc thương Hòa thượng Thích Quảng Đức”⁽²³⁾. Sau buổi lễ, giới lãnh đạo Phật giáo phát đi một bản tuyên ngôn khẳng định một lần nữa: “Phật giáo đồ Việt Nam quyết định không lìa bỏ tinh thần thuần túy tôn giáo bằng cách áp dụng nghiêm chỉnh phương pháp ‘bất bạo động’ để đưa phong trào đến mức thành công”⁽²⁴⁾.

    Trước sự chuyển biến mạnh mẽ của phong trào và sự gia tăng đàn áp khốc liệt của chính quyền Ngô Đình Diệm, giới lãnh đạo Phật giáo thấy rằng đã đến lúc không chỉ đấu tranh đòi bình đẳng tôn giáo, mà phải đấu tranh lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm. Trả lời phỏng vấn báo chí nước ngoài, một vị sư trong Uỷ ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo khẳng định: “Chúng tôi phải chuẩn bị cho thật tốt trước lúc chúng tôi bắt đầu cuộc tấn công. Tôi không biết lúc nào cuộc đấu tranh của chúng tôi sẽ kết thúc. Chúng tôi đã nhận được một số thư của một số sĩ quan quân đội. Họ nói ủng hộ chúng tôi”⁽²⁵⁾.

    Trong lúc cuộc đấu tranh của Phật giáo đang phục hồi và phát triển mạnh thì Đại sứ Mỹ Frederick E. Nolting trong một cuộc trả lời phỏng vấn của Don Baker (UPI), đã bào chữa cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Nolting nói: “Hơn hai năm tôi sống tại Việt Nam, tôi chưa bao giờ nhận thấy dấu hiệu nào chứng tỏ có sự kỳ thị tôn giáo”⁽²⁶⁾. Cùng với Nolting, ngày 3-8-1963, trong một cuộc nói chuyện với Phụ nữ bán quân sự, Trần Lệ Xuân, vợ Ngô Đình Nhu, lên tiếng công kích, nhục mạ Phật giáo, rằng “hoạt động của Phật giáo là một hình thức phản bội xấu xa ...”⁽²⁷⁾. Về việc Thích Quảng Đức tự thiêu, Trần Lệ Xuân cho là “nướng sư”. Trả lời phỏng vấn của ký giả báo New York Times, Trần Lệ Xuân nói: “Tôi còn đánh sư gấp mười lần như thế nữa à. Phương pháp giải quyết vấn đề Phật giáo là phớt tỉnh, không cần biết tới”⁽²⁸⁾. 

     Những lời lẽ xa cách sự thật của Nolting và những sự nhục mạ, vu khống, hăm dọa Phật giáo của Trần Lệ Xuân như “lửa đổ thêm dầu”, càng làm cho quần chúng thêm căm phẫn, phong trào Phật giáo do đó càng lên mạnh. Ngày 4-8-1963, Đại đức Thích Nguyên Hương tự thiêu tại Đài Chiến sĩ trước tỉnh đường Bình Thuận. Quần chúng đã đấu tranh quyết liệt để giành lại thi thể của nhà sư tự thiêu. Ngày 12-8-1963, tại chùa Xá Lợi, nữ sinh Mai Thị Tuyết An tự chặt tay trái của mình để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngày 13-8-1963, Đại đức Thích Thanh Tuệ tự thiêu tại chùa Phước Duyên (Hương Trà, Thừa Thiên). Cuộc đấu tranh giành lại thi thể của nhà sư đã làm 30 người bị thương nặng phải đưa vào bệnh viện. Ngày 15-8-1963, tại Huế, gần 1.000 sinh viên, học sinh biểu tình phản đối vụ chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp vụ tự thiêu tại chùa Phước Duyên. Cùng ngày hôm đó, Ni sư Diệu Quang tự thiêu tại Ninh Hòa gần Nha Trang. Một cuộc tuần hành lớn tại Nha Trang đòi chính quyền Ngô Đình Diệm trả lại thi thể và bút tích của Ni sư. Cuộc biểu tình đã bị chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp làm 30 người bị thương và trên 200 người khác bị bắt.

    Ngày 16-8-1963, tại Huế, theo lời kêu gọi của giới lãnh đạo Phật giáo, tất cả chợ búa, trường học, xí nghiệp và công tư sở đều nhất loạt tổng đình công. Chính quyền Ngô Đình Diệm ban hành lệnh giới nghiêm và thiết quân luật. Cùng ngày, nhà sư Thích Tiêu Diêu tự thiêu tại chùa Từ Đàm. Ngày 17-8-1963, Viện trưởng Viện Đại học Huế bị bãi chức. Cùng ngày, các khoa trưởng thuộc Đại học Huế và toàn thể giảng viên Viện Hán học ra tuyên cáo lên án chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo, tuyên bố từ chức và nghỉ việc. Tiếp theo, toàn thể giảng viên và sinh viên Viện Đại học Huế từ chức, bãi khóa. Ngô Đình Diệm cử Trần Hữu Thế ra thay Cao Văn Luận làm Viện trưởng đã bị giảng viên và sinh viên Huế tẩy chay với khẩu hiệu: “Trần Hữu Thế cút đi!”. “Cuộc đấu tranh dũng cảm của 40 giáo sư ở Huế từ chức để phản đối chính sách đàn áp Phật giáo của bọn Cẩn – Diệm … đã nêu cao tính khí khái của người trí thức”⁽²⁹⁾. Phong trào bất hợp tác ở Huế trở nên toàn diện, mọi guồng máy xã hội đều bị tê liệt. 

    Cuộc đấu tranh đòi thực thi Thông cáo chung với sự tham gia của hầu hết các tầng lớp xã hội, đã vạch trần chính sách gian trá của chính quyền Ngô Đình Diệm, góp phần giữ vững phong trào trước sự đàn áp quyết liệt. 

CHÍNH QUYỀN NGÔ ĐÌNH DIỆM THỰC HIỆN “KẾ HOẠCH NƯỚC LŨ” (ĐÊM 20 RẠNG NGÀY 21-8-1963) VÀ PHẢN ỨNG CỦA NHÂN DÂN MIỀN NAM

    Gần ba tháng rưỡi kể từ khi phong trào bùng nổ, chính quyền Ngô Đình Diệm đã sử dụng mọi biện pháp để đè bẹp phong trào. Tăng Ni và Phật tử bị giết hại, bắt bớ ngày càng tăng, nhưng cuộc đấu tranh vì chính nghĩa của Phật giáo ngày càng phát triển sâu rộng. Từ Nam chí Bắc cũng như khắp nơi trên thế giới, nhân dân và chính phủ các nước không phân biệt chế độ chính trị đều hướng về cuộc đấu tranh của Phật giáo và lên án gay gắt chế độ Ngô Đình Diệm, một chế độ mà đặc điểm “là hối mại quyền thế, gia đình trị, tham nhũng, khinh miệt thuộc hạ và tàn nhẫn đối với đòi hỏi của nhân dân”⁽³⁰⁾. Chế độ bạo trị Ngô Đình Diệm đang ở vào thế cô lập hơn bao giờ hết.

    Để cứu nguy chế độ, chính quyền Ngô Đình Diệm tiến hành “Kế hoạch nước lũ”: “Cương quyết thanh trừng các phần tử phản bội và quá khích trong các giới Tăng Ni, công chức, giáo sư, sinh viên, cũng như trong các đoàn thể nhân dân” nhằm giải quyết dứt điểm “Vụ Phật giáo”; “thời gian ấn định cho việc thực hiện xong kế hoạch là từ 21-8 đến 30-9-1963”⁽³¹⁾. Đúng như kế hoạch đã vạch ra, đêm 20 rạng ngày 21-8-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm cho quân tấn công đồng loạt các ngôi chùa được dùng làm cơ sở đấu tranh trên khắp miền Nam. 

    Tại Sài Gòn, chùa Xá Lợi, Trụ sở của Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo, cuộc tấn công diễn ra hết sức dữ dội. Mặc dầu đã được mật báo cho biết chính quyền Ngô Đình Diệm sẽ mở cuộc tấn công, nhưng giới lãnh đạo Phật giáo cùng với quần chúng Phật tử không ai chịu rời hàng ngũ. Khi cuộc tấn công diễn ra, Tăng Ni và Phật tử đã chống trả rất mãnh liệt, cho đến lúc kiệt sức thì bị bắt tống lên xe đưa vào trại giam. 

    Ở chùa Ấn Quang, theo “Phiếu đệ trình” của Tư lệnh Quân đoàn III Sài Gòn thì cuộc tấn công của lực lượng Diệm cũng vấp phải sự kháng cự hết sức quyết liệt của Tăng Ni, Phật tử: “Việc khám xét chùa Ấn Quang cũng gặp trở ngại vì chùa đã tổ chức phòng thủ và báo động. Khi lực lượng an ninh tiến vào chùa thì gặp một hàng rào kẽm gai có truyền điện nên một số nhân viên ta bị điện giật và bị thương. Một số Tăng Ni canh gác trong sân chùa dùng gậy định chống trả lúc đầu, nhưng sau đó lại rút lên lầu. Các sư liền sử dụng máy phóng thanh kêu gọi đồng bào quanh vùng thức dậy để chứng kiến quân đội tấn công vào nhà chùa. Trong chùa đánh trống mõ ầm ĩ để báo động và sử dụng điện thoại để liên lạc với các nhà chùa khác.

    “Các Tăng Ni tiếp tục ném đá và ve chai vào các toán an ninh. Đặc biệt là các Tăng Ni có ném một chất hóa học cay mắt và một chai a-xít vào trung đội an ninh trong lúc tiến công vào chùa nhưng may không có nhân viên nào bị thương”⁽³²⁾.

    Tại Huế, cứ điểm quan trọng của Phật giáo, chính quyền Ngô Đình Diệm cho quân chiếm đóng thành phố. Dân chúng lập tức đổ ra đường đánh mõ báo động. Từ Đàm, ngôi chùa “bản doanh” của phong trào bị tấn công dữ dội lúc thi hài của nhà sư Thích Tiêu Diêu vừa tự thiêu chưa được chôn cất. Cuộc kháng cự của Tăng Ni, Phật tử diễn ra rất mãnh liệt kéo dài từ nửa đêm cho đến gần sáng lực lượng Diệm mới phá được vành đai phòng thủ để tiến vào trong chùa. Các chùa Diệu Đế, Báo Quốc, Linh Quang cũng bị tấn công và cũng vấp phải sự phản ứng dữ dội của Tăng Ni, tín đồ Phật tử.

    Theo số liệu của chính quyền Ngô Đình Diệm, số Tăng Ni, giáo sư và sinh viên bị bắt trong đêm đồng loạt tấn công chùa nói trên chỉ tính riêng Sài Gòn và Huế đã lên tới 1.323 người (728 người ở Sài Gòn và 595 người ở Huế). 

    Những ngày sau 21-8-1963, cả Sài Gòn rung động trước sự phát triển của phong trào. Nhiều bộ trưởng, khoa trưởng, giáo sư đại học từ chức. Ngày 22-8-1963, một nhóm giáo chức Sài Gòn rải truyền đơn lên án chính quyền Ngô Đình Diệm tấn công chùa và kêu gọi trí thức vùng dậy đấu tranh. Về phía sinh viên, ngày 24-8-1963, tại Trường Đại học Khoa học, 1.200 sinh viên đến trường thi vào năm dự bị, nhưng không chịu vào phòng thi, họ xé phiếu báo danh, hô các khẩu hiệu: “Đả đảo chính phủ” và hô hào bãi khóa. Tại Trường Đại học Dược khoa, 700 sinh viên đến trường nhưng không chịu vào lớp. Tại trường Đại học Y và Nha khoa, sinh viên đã xông vào phòng hội đồng xé đề thi và làm lộ đề thi toán. Tại Trường Đại học Luật khoa, có trên 1.200 sinh viên họp mít-tinh lên án chính quyền Ngô Đình Diệm và kêu gọi bãi khóa để đấu tranh. 

    Để đẩy lùi cao trào nổi dậy của sinh viên, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh đóng cửa các trường đại học và cao đẳng, lùng bắt cán bộ chỉ đạo phong trào. Tuy vậy, sáng ngày 25-8-1963, bất chấp lệnh giới nghiêm của chính quyền Ngô Đình Diệm, thanh niên, sinh viên, học sinh từ nhiều hướng khác nhau đổ về trước chợ Bến Thành biểu tình chống chính quyền Ngô Đình Diệm. Cuộc đàn áp diễn ra, thanh niên, sinh viên, học sinh đã chống trả quyết liệt. Cảnh sát Diệm bắn vào đoàn biểu tình, nữ sinh Quách Thị Trang hy sinh, có tới 2.000 nam nữ sinh viên, học sinh bị bắt đưa về giam tại Trung tâm Huấn luyện Quang Trung. 

    Sau cuộc đàn áp ngày 25-8-1963, nhìn bên ngoài, chính quyền Ngô Đình Diệm có vẻ làm chủ tình hình, song trên thực tế phong trào đang tìm đối sách thích hợp trước sự khủng bố dã man của chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngày 7-9-1963, học sinh các trường trung học ở Sài Gòn bãi khóa. Tại Trường Trung học Võ Trường Toản, học sinh đánh nhau hàng giờ với cảnh sát chiến đấu và đã hô những khẩu hiệu đòi Mỹ chấm dứt viện trợ cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Rất nhiều học sinh bị bắt tống lên xe đưa đến trại giam. Buổi chiều cùng ngày, phụ huynh những học sinh bị bắt đã tụ tập trước Nha Tổng Giám đốc Cảnh sát, biểu tình đòi con. Đoàn biểu tình đã chỉ trích Mỹ ủng hộ Ngô Đình Diệm.

    Ngày 8-9-1963, học sinh Trường Trung học kỹ thuật Cao Thắng bãi khóa. Trong lúc học sinh đang hô hào bãi khóa và biểu tình, cảnh sát chiến đấu được huy động đến bao vây và đàn áp. Học sinh đã dùng búa và các khí cụ khác của nhà trường để chống lại. Hai bên giao tranh suốt buổi sáng làm cho một số cảnh sát Diệm mang thương tích trầm trọng. Cùng ngày, học sinh Trường Chu Văn An bãi khóa và biểu tình, căng biểu ngữ viết bằng máu tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm chà đạp tự do tín ngưỡng, đòi Mỹ ngưng viện trợ cho Diệm. Học sinh đã dùng những dụng cụ có sẵn chống lại sự tấn công của cảnh sát. Hai đợt tấn công đầu của cảnh sát Diệm đều bị đẩy lùi. Đợt thứ ba, chính quyền Ngô Đình Diệm huy động thêm lực lượng mới đàn áp được. Có tới 1.200 học sinh bị bắt đưa về trại giam.

     Trong điều kiện lưới mật vụ cũng như lực lượng chống biểu tình của chính quyền Ngô Đình Diệm giăng ra dày đặc, trong quần chúng xuất hiện những hình thức đấu tranh mới, như các bà mẹ đã lấy bong bóng kết theo những biểu ngữ mang nội dung chống Diệm thả lên không trung; hoặc là những tấm áp-phích hí họa mô tả chế độ độc tài gia đình trị Ngô Đình Diệm; hoặc ở chợ Bến Thành có hình thức thả khỉ mang tên của những anh em gia đình họ Ngô, v.v… Rõ ràng trước sự đàn áp quyết liệt của chính quyền Ngô Đình Diệm, nhất là với “Kế hoạch nước lũ” khi mà hầu hết giới lãnh đạo Phật giáo đều bị bắt đưa vào trại giam, song lực lượng quần chúng tiếp tục được mở rộng, với những biện pháp mang tính sáng tạo nhằm đối phó trước những luật lệ phát-xít của chính quyền Ngô Đình Diệm, ở đây vai trò quần chúng cũng được thể hiện rất rõ nét. 

    Từ phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 với những sự kiện lịch sử tiêu biểu như đã trình bày, chúng ta rút ra một số nhận định chủ yếu sau đây: 

    Một là, phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 đã thu hút hàng triệu người tham gia, không phân biệt chính kiến, xu hướng, tôn giáo, như các nhà tư sản dân tộc, trí thức, thanh niên, sinh viên, học sinh, phụ nữ, công nhân, nông dân, tiểu thương. Ngay cả một số đông viên chức, sĩ quan cao và binh sĩ trong bộ máy chính quyền Ngô Đình Diệm và cả những tín đồ Thiên Chúa giáo cấp tiến cũng tích cực tham gia. Sự tham gia đông đảo của quần chúng với đầy đủ các giới cho thấy “phong trào đấu tranh của đồng bào Phật giáo ở miền Nam đã vượt khỏi ranh giới đơn thuần tôn giáo mà hình thành một phong trào yêu nước rộng rãi trong toàn dân”⁽³³⁾.

    Hai là, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 với sự tham gia của hầu hết mọi tầng lớp xã hội, đã cho chính quyền Kennedy thấy rằng trên thực tế chính quyền Ngô Đình Diệm không có sức thu phục nông dân mà ngay ở thành phố chính quyền này cũng mất hết chỗ dựa xã hội. Điều này giải thích tại sao Mỹ phải thực hiện chính sách “thay ngựa”, ủng hộ nhóm tướng lĩnh trong quân đội Sài Gòn làm cuộc đảo chính (1-11-1963), giết chết anh em Ngô Đình Diệm, dựng lên chính quyền tay sai mới với hy vọng có hiệu quả hơn để duy trì ách thống trị của chúng ở miền Nam. Bàn về âm mưu của Mỹ trong việc gạt bỏ anh em Ngô Đình Diệm, Tổng Bí thư Lê Duẩn viết: “Sau trận Ấp Bắc, Mỹ bắt đầu hoang mang. Tuy vậy, chúng còn nghĩ rằng không thắng được là vì lý do chính trị. Chúng cho rằng lực lượng quân sự gồm quân đội tay sai cộng với cố vấn Mỹ, có đủ sức chống lại ta, nếu một cơ sở chính trị tốt tạo thêm tinh thần chiến đấu cho quân nguỵ. Để hòng cải thiện chính trị ngày càng tồi tệ, Mỹ đã vứt bỏ Diệm, Nhu”⁽³⁴⁾.

    Ba là, trong phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, quần chúng nhân dân đã giữ một vai trò hết sức quan trọng. Quần chúng đã chủ động làm cho phong trào bùng nổ, đã sáng tạo ra nhiều hình thức và biện pháp đấu tranh linh hoạt. Bất chấp sự đàn áp khốc liệt của chính quyền Ngô Đình Diệm, quần chúng đã có mặt trong hầu hết mọi tình huống khó khăn để góp phần giữ vững và đưa phong trào tiến lên. Sự tham gia đông đảo và hầu hết mọi tầng lớp nhân dân miền Nam đã làm cho phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 có một vị trí xứng đáng trong lịch sử kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975). 

ThS. Nguyễn Thị Thanh Huyền

Khoa Lý luận Chính trị, Trường Đại học Khoa học - Đại học Huế
 

---

1. Thích Trí Quang. Cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam. Tuần báo Hải Triều Âm, số 2, ngày 30-4-1964, tr. 4.    

2. Quý Linh. Mở đầu cuộc đấu tranh Phật giáo. Trước cơn sóng gió. Ban Hướng dẫn Gia đình Phật tử Trung Phần, Huế, 1964, tr. 18.    

3. Thích Trí Quang, Tuần báo đã dẫn, tr. 10.    

4. Thích Trí Quang, Tuần báo đã dẫn, tr. 5.    

5. Quốc Tuệ. Công cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam. Tác giả xuất bản, Sài Gòn, 1964, tr. 43    

6. Tường trình số 0465/KXICT/2/2/M ngày 16-5-1963 của Đại tá Đỗ Cao Trí, Tư lệnh Sư đoàn 1 Bộ binh, kiêm Tư lệnh Khu XI Chiến thuật gởi Thiếu tướng Tư lệnh Quân đoàn 1, kiêm Tư lệnh Vùng I Chiến thuật. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu Đệ I CH - 8169, tr. 4.    

7. Ellen J. Hammer. A Death in November (American in Vietnam in 1963). E. P. Duton, New York, 1987, tr. 112.    

8. Võ Đình Cường. Vi phạm nhân quyền tại miền Nam Việt Nam (bản dịch). Hùng Khanh xuất bản, Sài Gòn, 1966, tr. 73-74.    

9. Nguyễn Thanh. Sự thật cuộc đấu tranh Phật giáo Việt Nam. Nxb Hoa Đạo, Sài Gòn, 1964, tr. 27.    

10. Tường trình đã dẫn, tr. 6.    

11. Tường trình đã dẫn, tr. 8.    

12. Tường trình đã dẫn, tr. 9.    

13. Theo tường trình số 0465/KXICT/2/2/M ngày 16-5-1963 của Đại tá Đỗ Cao Trí, Tư lệnh Sư đoàn 1 Bộ binh, kiêm Tư lệnh Khu XI Chiến thuật gởi Thiếu tướng Tư lệnh Quân đoàn 1, kiêm Tư lệnh Vùng I Chiến thuật, thì số người tham gia cuộc meeting lên đến 10.000 người.    

14. Cẩm Thủy. Những trang nhật ký trong “Trước cơn sóng gió”. Ban Hướng dẫn Gia đình Phật tử Trung Phần xuất bản, Huế, 1964, tr. 39.    

15. Tường trình đã dẫn, tr. 9.    

16. Bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 của tăng, tín đồ Phật giáo. Trung tâm lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC. 04-HS. 8352.    

17. Tâm Phong. Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo. Tuần báo Hải Triều Âm, số 18, ngày 24-8-1964, tr. 10.    

18. Nguyễn Lang. Việt Nam Phật giáo sử luận, tập III. Nxb. Văn học, Hà Nội, 1994, tr. 440.    

19. Tuệ Giác. Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử. Nxb. Hoa Nghiêm, Sài Gòn, 1985, tr. 220.    

20. Lời hiệu triệu của Đoàn Sinh viên Liên giáo gởi toàn thể sinh viên, học sinh miền Nam. Tài liệu lưu tại chùa Từ Đàm, Huế.    

21. Quốc Tuệ, Sđd., tr. 239.    

22. Gặp Thượng tọa Thích Trí Thủ. Nguyệt san Liên Hoa, số ra ngày 30-11-1963, tr. 108.    

23. Jerrold Schecter. The New Face of Buddha. John Weatherhill, Tokyo 1967, tr. 193.    

24. Nam Thanh. Cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam. Viện Hóa đạo xuất bản, Sài Gòn, 1964, tr. 111-112.    

25. Jerrold Schecter, Sđd., tr. 196.     

26. Quốc Tuệ, Sđd., tr. 298.    

27. Jerrold Schecter, Sđd, tr. 196.    

28. Quốc Tuệ, Sđd., tr. 307.    

29. Những văn kiện chủ yếu của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (từ tháng 12-1963 đến tháng 10-1964). Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1964, tr. 54.    

30. Đỗ Đức Thái. Thảm họa Việt Nam  (Chính trường và chiến trường). Chicago, Illinois), 1985, tr. 118.    

31. Kế hoạch thanh toán vụ tranh chấp bạo động của Tổng hội Phật giáo Thừa Thiên. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS. 8466.    

32. Phiếu đệ trình số 0289 của Tư lệnh Quân đoàn III Sài Gòn ngày 22-8-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu TM-HS.209.    

33. Những văn kiện chủ yếu của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (từ tháng 12-1963 đến tháng 10-1964). Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1964, tr. 66.    

34. Lê Duẩn. Thư vào Nam. Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1985, tr. 69.    

    Với mục tiêu giữ vững một miền Nam Việt Nam không cộng sản nhằm hạn chế ảnh hưởng của Trung Quốc và Liên Xô ở Đông Nam Á, chính quyền John F. Kennedy đã gia tăng đều đặn viện trợ của Mỹ cho VNCH. Trong suy nghĩ của Washington, Mỹ chỉ có thể làm chiến tranh thành công với Ngô Đình Diệm. Nhưng đến đầu 1963, lòng tin của Mỹ đối với bản thân Diệm đã bắt đầu giảm sút. Câu hỏi: Chúng ta có thể thắng cuộc chiến ở Việt Nam với Diệm không? đã được các giới chức trong chính quyền và báo chí Mỹ đưa ra bàn luận. 

    Cuộc khủng hoảng Phật giáo 1963 là kết quả tất yếu của cuộc tranh cãi kéo dài từ các phe phái trong chính quyền của Tổng thống Kennedy. Nó cũng đánh dấu chấm hết cho nỗ lực “chìm hay bơi cùng Diệm”. Tham luận này góp phần lý giải những rắc rối của chính quyền Kennedy trong nỗ lực tiếp tục cuộc chiến, xử lý vấn đề độc tài gia đình trị và kỳ thị tôn giáo của gia đình họ Ngô trong giai đoạn từ 8.5 đến 1-11-1963.   

1. CUỘC KHỦNG HOẢNG PHẬT GIÁO BÙNG NỔ

    Ngày 6.5.1963, chỉ còn chưa đầy 48 tiếng nữa là lễ Phật đản 2507 (8.5.1963), ngày lễ quan trọng nhất của Phật giáo, một chỉ thị cấm treo cờ tôn giáo của Tổng thống Ngô Đình Diệm được ban hành. Với lập luận quốc kỳ phải được tôn trọng hơn giáo kỳ. Diệm không phải không biết rõ rằng lệnh cấm này sẽ gặp phản ứng của Phật tử nhưng ông bất chấp hậu quả.

     Sáng ngày 8-5-1963, trong cuộc rước từ chùa Diệu Đế đến chùa Từ Đàm, các Phật tử đã giăng một số biểu ngữ đòi bình đẳng tôn giáo và bảo vệ cờ Phật. Đáp lại, chính phủ Diệm đã cho lực lượng an ninh đến đàn áp và nổ súng vào đám đông tối hôm đó. Có 9 người chết và 14 người bị thương⁽¹⁾. Vô trách nhiệm hơn, chính phủ Diệm loan tin rằng, quân đội đến chỉ cốt lập lại trật tự còn những người chết và bị thương là do lựu đạn hay mìn plastic của quân khủng bố (cộng sản) gây ra.

    Nhưng sự thật thì không thể bị che giấu. Dưới sự chỉ đạo của các nhà sư, Phật tử bắt đầu biểu tình ở các thành phố trên toàn miền Nam đòi bồi thường cho các nạn nhân, trừng trị những kẻ có trách nhiệm, được tự do treo cờ trong khi phải đối mặt với sự đàn áp khá quyết liệt của các lực lượng an ninh. 

     Do bị ảnh hưởng bởi vợ chồng Nhu - Lệ Xuân và Thục, những người không muốn chấp nhận một dấu hiệu hòa hoãn nào ở Huế, Diệm đã phải giải quyết việc này mà không thực sự hiểu rằng nó sẽ gây ra những phản ứng như thế nào đối với trong và ngoài nước. Diệm tuyên bố rằng Hiến pháp 1956 đã công nhận quyền tự do tín ngưỡng nhưng lại không chấp nhận những hoạt động tự do của những nhóm tôn giáo. Còn ông Nhu thì được vợ kích động đã làm cho tình hình thêm trầm trọng bằng cách gay gắt buộc tội những người cộng sản là thủ phạm gây nên sự bế tắc.  

2. NHỮNG NỖ LỰC NGOẠI GIAO CỦA MỸ

    Ngày 11.6.1963, Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu để chống lại sự ngược đãi tôn giáo. Một thay đổi lớn trong suy nghĩ của người Mỹ về chính quyền Diệm. Hàng loạt những tấm ảnh xuất hiện ngay lập tức trên các tờ báo. Điều đó khiến cho chính quyền Kennedy phải giữ một khoảng cách với chế độ đồng minh thân thiết ở Sài Gòn. Trong Chính phủ Mỹ lập tức nổ ra những cuộc tranh cãi gay gắt về vấn đề là liệu Mỹ có đúng hay không khi ủng hộ Diệm ở miền Nam Việt Nam.

    Để ứng phó, Bộ Ngoại giao Mỹ dồn dập thúc ép Diệm phải hòa giải với Phật giáo. Ngày 4.6.1963, một Ủy ban Liên bộ được thành lập gồm Phó Tổng thống Nguyễn Ngọc Thơ, Bộ trưởng Phủ Tổng thống Nguyễn Đình Thuần và Bộ trưởng Nội vụ Bùi Văn Lương để thảo luận với các nhà lãnh đạo Phật giáo. Tuy nhiên, ông Diệm chỉ muốn kéo dài thời gian để vô hiệu hóa dần cuộc đấu tranh chứ không muốn thỏa mãn những nguyện vọng của Phật giáo. Trong khi Diệm lại chịu sức ép của vợ chồng Nhu đòi ông phải “mạnh tay” hơn với Phật tử⁽²⁾. Các cuộc đàn áp vẫn tiếp tục. Những cuộc biểu tình phản đối ngày càng mạnh mẽ. Thậm chí các quan chức chính phủ và giới quân nhân cũng bày tỏ sự lo ngại của họ trước cách giải quyết vấn đề Phật giáo của Tổng thống Diệm. 

    Ngày 12.06.1963, một ngày sau khi Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, những bức ảnh về sự kiện này xuất hiện trên trang nhất của các tờ báo lớn trên khắp thế giới, bên cạnh những bài viết lý giải về nguyên nhân của thảm kịch. Chỉ qua một đêm, nước Mỹ và phần còn lại của thế giới biết hết sự thật về “Winston Churchill của châu Á”. Hàng loạt vấn đề được công chúng Mỹ đặt ra cho chính phủ Kennedy: chúng tôi tưởng những đồng dollar đóng thuế của chúng ta đổ vào Nam Việt Nam là để góp sức chiến đấu chống lại chủ nghĩa cộng sản; nước Mỹ vẫn nghĩ rằng số lượng người Mỹ được đưa tới Việt Nam không ngừng tăng lên cùng với khoản viện trợ 1,2 triệu dollar mỗi ngày là để giúp Nam Việt Nam chống lại kẻ thù Việt cộng không đội trời chung. Nhưng giờ đây, dường như Diệm quan tâm nhiều hơn đến việc chống lại các nhà sư mặc áo vàng không có vũ khí⁽³⁾. Chính quyền Kennedy bây giờ không phải chỉ đối đầu với sự hỗn loạn ở VNCH mà còn phải trả lời dân Mỹ tại sao lại ủng hộ một chế độ độc tài, đàn áp tôn giáo như chế độ của ông Diệm?. 

    Theo cách nhìn của Washington, khi Phật tử Việt Nam đã bắt đầu tham gia hàng ngũ những người bất mãn với chế độ và tiến hành những cuộc biểu tình chống chính phủ thì cuộc khủng hoảng này sẽ dẫn tới những hệ quả trầm trọng hơn bao giờ hết. Trong khi Kennedy vừa phải đấu tranh với vấn đề da màu trong nước, thì những đồng đạo Thiên Chúa của ông ở Sài Gòn đã tự biến thành kẻ thù của mọi tôn giáo khác ở đất nước này.

    Từ tháng 7-1963, người Mỹ bắt đầu tự hỏi điều gì sẽ xảy ra nếu như có một cuộc đảo chính quân sự chống lại Diệm? Nhiều cuộc họp đã diễn ra ở Washington, các cơ quan của chính phủ Mỹ đều đã chuẩn bị chu đáo trước cho những quan điểm của mình để đưa ra cho Tổng thống khi họp Hội đồng An ninh Quốc gia (NSC). 

     Mục tiêu không đổi của Mỹ ở Việt Nam là “thắng cuộc chiến” nhưng vấn đề là “liệu người Mỹ có giành được chiến thắng với ông Diệm không?”. Trợ lý Ngoại trưởng phụ trách Viễn Đông Roger Hilsman, Thứ trưởng Ngoại giao đặc trách về chính trị Averell Harriman, Cố vấn Hội đồng An ninh quốc gia Michael Forrestal, George Ball, Rostow, hai anh em Bundy, John Kenneth Galbraith, Cabot Lodge nói “không” và muốn thay Diệm. Trong khi Phó tổng thống Johnson, Bộ trưởng quốc phòng McNamara, Đại sứ Nolting, Chủ tịch JCS tướng Maxwell Taylor, Tư lệnh Thái Bình Dương đô đốc Harry Felt, tư lệnh MACV tướng Harkins, Giám đốc CIA ở Sài Gòn John H.Richardson thì không muốn thay Diệm. Họ cho rằng, Diệm là một nhà lãnh đạo tồi nhưng Mỹ chưa tìm thấy ai có thể thay thế ông ta. Do vậy, thay Diệm vào lúc này sẽ làm tổn hại đến tinh thần chiến đấu của quân VNCH. Khi vấn đề của Diệm được mang ra bàn cãi, đề nghị thay Diệm của nhóm ngoại giao bị Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân, Bộ Quốc phòng và CIA phản đối. Giám đốc CIA John McCone nói rằng: “Có thể Diệm là một thằng chó đẻ, nhưng ông ta là thằng chó đẻ của chúng ta. Mấy ông chỉ cho tôi còn ai khác không? Mấy ông còn biết ai nữa không”⁽⁴⁾. Như vậy, đối với cuộc chiến tại Việt Nam, chính sách của Mỹ vẫn là “thắng cuộc chiến” này, còn Diệm thì Mỹ chưa có “ngựa” để thay.

    Tuy nhiên, thái độ cứng rắn của ông Diệm, cùng với sự hung hăng, khiêu khích của vợ chồng Nhu trong suốt mùa hè năm 1963 như đổ thêm dầu vào lửa. Vợ chồng Nhu - Lệ Xuân công khai vu cáo cuộc đấu tranh của Phật giáo là do cộng sản xúi giục, lăng mạ những cuộc tự thiêu của các nhà sư là màn “nướng thịt sư” (barbeque a bonze)⁽⁵⁾. Chính phủ Mỹ không khỏi lo lắng và bực dọc khi liên tiếp đưa ra những chỉ thị dùng áp lực buộc ông Diệm phải hòa hoãn với Phật giáo. Trong công điện ngày 11-6-1963 gửi cho Trueheart (quyền Đại sứ tạm thay Nolting đang nghỉ phép), Ngoại trưởng Dean Rusk nhấn mạnh: “Nếu ông Diệm không thực hiện các biện pháp nhanh chóng và hữu hiệu để tái lập lại niềm tin tưởng của giới Phật tử ở nơi ông ta, chúng ta sẽ xem xét lại toàn diện mối quan hệ của chúng ta với chế độ ông ấy”⁽⁶⁾. Ngày 11-7-1963, Đại sứ Nolting về lại Sài Gòn. Nolting khuyên ông Diệm nên công bố một số nhân nhượng cần thiết với Phật giáo. Diệm đồng ý, nhưng chưa có hành động nào, ông chỉ hứa cho qua chuyện với Đại sứ Nolting sắp được thay bằng đại sứ mới.  

    Từ ngày 15-8-1963, đại sứ Nolting rời Sài Gòn và gặp Đại sứ mới Cabot Lodge tại Honolulu để thảo luận về tình hình tại Việt Nam. Trong khi đó, vào đêm 20 rạng 21.8.1963, Diệm – Nhu cho mở một loạt các cuộc tấn công vào các chùa trên khắp miền Nam Việt Nam, bắt bớ hàng ngàn người và gây ra những thương vong lớn. Hành động này của Diệm trên thực tế đã xóa bỏ tất cả mọi lời hứa hẹn hòa giải với Phật giáo mà ông ta đã cam kết với Nolting vài ngày trước. Chẳng cần nói, người ta cũng có thể hiểu được tâm trạng của Nolting (giữa lúc ông ta đang trao đổi với Lodge). Ông đại sứ cảm thấy mình đã bị phản bội như thế nào. Ông gửi cho Diệm một công điện trách rằng “đây là lần đầu tiên ông không giữ lời hứa với tôi”⁽⁷⁾.

     Với người Mỹ cũng vậy, họ cảm thấy mình bị lường gạt khi biết rõ chi tiết về sự việc. Lúc đầu, người ta tin rằng lực lượng tấn công là quân đội chính quy của chính phủ và hành động này nằm trong khuôn khổ thiết quân luật mà Tổng thống Diệm đã ban bố theo yêu cầu của các tướng lĩnh. Nhưng ngược lại, những kẻ tấn công là cảnh sát chiến đấu và lực lượng đặc biệt dưới sự điều hành trực tiếp của Nhu. Nhu đã lợi dụng lệnh giới nghiêm của quân đội để giải quyết vấn đề Phật giáo.⁽⁸⁾ 

    Nhu tính toán rằng nếu đến Sài Gòn, tân Đại sứ Cabot Lodge sẽ chấp nhận sự nghênh đón ông bằng một “sự đã rồi” này thì cuộc tranh cãi về vấn đề Phật giáo sẽ không còn lý do để tồn tại nữa. Tuy nhiên, cuộc tấn công chùa vào đêm 20 rạng 21-8-1963 đã đánh dấu chấm hết cho mối liên hệ mặn nồng suốt chín năm giữa Ngô Đình Diệm và Chính phủ Mỹ.

    Ông Cố vấn Ngô Đình Nhu đã quên không tính đến phong cách của Lodge, người mà Tổng thống Kennedy cần vào giai đoạn này để áp dụng chiến thuật “bàn tay nhung” cho các lựa chọn chính trị của ông về Việt Nam. Sau vụ tấn công chùa trên khắp miền Nam, tân Đại sứ Lodge đã chuyển hẳn sang một thái độ chống đối gần như không cần che giấu đối với chế độ Diệm. Còn Roger Hilsman thì khẳng định: “Chúng tôi không thể ngồi yên và làm bù nhìn cho chính sách chống Phật giáo của Diệm”⁽¹⁰⁾. 

    Tuy nhiên, để thực hiện mục tiêu của Mỹ là chiến thắng trong cuộc chiến tranh chống nổi dậy ở miền Nam Việt Nam, Mỹ không thể không quan tâm đến cuộc đấu tranh của Phật giáo, tác động của dư luận Mỹ và thế giới, đặc biệt là các nước coi Phật giáo là quốc giáo. Ngày 2.9.1963, Kennedy tuyên bố trên đài CBS: “Theo tôi, trong hai tháng qua [tháng 7 và 8.1963], chính phủ [Diệm] xa rời quần chúng…Tôi không nghĩ rằng chúng ta có thể thắng cuộc chiến này trừ phi quần chúng hỗ trợ các nỗ lực [của chính phủ]”⁽¹¹⁾.

3. THAY NGỰA GIỮA DÒNG

    Ngày 22.8.1963, Tổng thống Kennedy chỉ thị cho Đại sứ Cabot Lodge phải nhanh chóng nhận nhiệm sở càng sớm càng tốt (Lodge dự định sẽ thăm Hồng Kông vài ngày). Chính phủ Mỹ đã phải gửi một phi cơ quân sự đặc biệt để Đại sứ Lodge tới Sài Gòn ngay trong ngày hôm đó⁽¹²⁾. Âm mưu lật đổ Diệm đã hình thành và được thực hiện một cách cẩn thận bởi những nhân vật hàng đầu trong chính quyền Kennedy. Thượng nghị sĩ Fulbright - Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại Thượng viện cho biết rằng: “Trong giai đoạn từ tháng 8 đến ngày 1 tháng 11, Chính phủ Mỹ đã phê chuẩn và khuyến khích âm mưu lật đổ chính quyền miền Nam Việt Nam”⁽¹³⁾. Việc Tổng thống Kennedy gửi Lodge (đảng Cộng hòa) sang Nam Việt Nam làm đại sứ là một minh chứng. Ông muốn một sự bổ nhiệm có tính chất chính trị bởi vì Lodge (một khuôn mặt sáng giá của Đảng Cộng hòa) làm đại sứ ở Nam Việt Nam sẽ biến cuộc chiến tranh thành vấn đề của hai đảng.⁽¹⁴⁾

    Kennedy và trợ lý của ông tin rằng họ có thể lái những lời phê phán do báo chí tác động đang tăng lên ở Quốc hội bằng sự bổ nhiệm Cabot Lodge vì: Lodge là người của đảng Cộng hòa, việc bổ nhiệm Lodge sẽ làm dịu bớt phản đối ngày một tăng trong Quốc hội đối với cách tiếp cận vấn đề Việt Nam của Kennedy; đặt Lodge vào vị trí đó, Kennedy có một người Cộng hòa để đổ trách nhiệm nếu tình hình Việt Nam ngày càng bất ổn trong thời gian ông cầm quyền; và đây còn là một thông điệp mạnh mẽ nhất tới giờ này mới gửi cho Diệm để suy nghĩ.⁽¹⁵⁾

    Trong hồi ký của mình, cựu Giám đốc CIA tại Sài Gòn William Colby nói rằng: “Tôi có cảm giác là trong việc chống Diệm, Kennedy không phải không hài lòng vì để cho Lodge được rộng đường muốn đi xa tới đâu thì đi, bởi ông biết rằng cái nhãn mác cộng hòa của ông đại sứ sẽ che chở cho tống thống chống lại mọi sự chỉ trích sau này có thể xảy ra, bất kể là kết quả của công việc ra sao”⁽¹⁶⁾. Điều cuối cùng mà Kennedy cần vào giai đoạn này Lodge sẽ giúp cho ông phòng ngừa được mọi lời buộc tội sau này là “để mất” Việt Nam, cũng như trước đây người ta đã trách Harry Truman và các người bạn dân chủ của ông đã “để mất” Trung Hoa. 

    Chỉ trong ngày 23.8.1963, Lodge đã cho nhân viên đi tiếp xúc hầu hết với các nhân vật cao cấp Việt Nam để nắm tình hình. Ông còn đích thân tiếp xúc với hai nhà sư xin tị nạn, gặp gỡ đại diện nhóm Caravelle, tiếp xúc với Đại sứ Giovanni d’Orlandi của Italia và Khâm sứ Salvatore d’Asta của Vatican. Chỉ một ngày sau khi đến Sài Gòn, Cabot Lodge đã nắm được tình hình hiện tại của Nam Việt Nam. Ông còn biết được rằng, quân đội không liên quan đến các cuộc tấn công chùa và nhiều nhóm muốn làm đảo chính⁽¹⁷⁾. Cảm giác bị anh em Diệm – Nhu trở mặt và ý niệm về vai trò của Diệm đã mất đi sự hữu dụng trong chiến lược của Mỹ khiến Đại sứ Lodge và một số giới chức trong Chính phủ Mỹ nhận thấy đã quá đủ với họ Ngô. 

    Ngày 24.8.1963, hai ngày sau khi đến Sài Gòn, Đại sứ Lodge nhận được bức điện từ Washington với nội dung: “…Chính phủ Mỹ không thể chấp nhận khi quyền lực nằm trong tay Nhu. Diệm phải có cơ hội để loại bỏ Nhu và bè lũ, thay vào đó những nhân vật quân sự và chính trị có khả năng hơn. Nếu bất chấp sự cố gắng của ông mà Diệm vẫn ngoan cố, chúng ta phải tính đến khả năng không giữ Diệm lại nữa”⁽¹⁸⁾. 

    Ngày 26.8.1963, trong cuộc họp của NSC, Tổng thống Kennedy có vẻ tức giận vì cấp dưới đã hối thúc một quyết định hệ trọng trong khi thiếu vắng những nhân vật chủ chốt của chính phủ⁽¹⁹⁾. Tuy nhiên, khi hỏi ý kiến của của tất cả các thành viên có mặt, không một ai phản đối công điện. Tổng thống Kennedy đi quanh bàn họp và hỏi từng người một: “Rusk, ông có muốn thay đổi không?” Không. “McNamara, ông có muốn thay đổi bức điện không?” Không. “Taylor, ông có muốn không?”⁽²⁰⁾. Chính sách này được giữ nguyên, các thành viên tham dự đều đồng ý thà hành động và phải đối diện với một hậu quả bất định, còn hơn là bất động và để cho VNCH rơi vào tay cộng sản. Chấp nhận sự đã rồi, CIA ra lệnh cho Conein và A.G. Spera liên lạc với hai tướng Trần Thiện Khiêm và Nguyễn Khánh để bàn về một kế hoạch đảo chính.

    Tại Sài Gòn, thay vì đi gặp Diệm để nói với ông ta về những yêu cầu của người Mỹ đã được ghi trong công điện ngày 24.8.1963, Lodge trả lời Bộ Ngoại giao là ông không còn cơ hội để thuyết phục Diệm được nữa. Bây giờ, ông chỉ muốn liên lạc với các tướng lãnh. Trong công điện gửi Bộ Ngoại giao ngày 26-8-1963, Đại sứ Lodge nhấn mạnh: “Tôi tin rằng Diệm sẽ không chấp thuận những đòi hỏi của chúng ta…Vì vậy, tôi đề nghị chúng ta nên đi thẳng với các tướng lĩnh mà không cần cho Diệm biết. Tôi sẽ nói cho các tướng lĩnh biết chúng ta chủ trương giữ Diệm mà không có Nhu. Trên thực tế, giữ Diệm hay không còn tùy ở họ”⁽²¹⁾. Bản tin của đài VOA vào tối 26.8 khẳng định rằng “Mỹ có thể cắt viện trợ nếu như Diệm không thoát khỏi tình hình này”⁽²²⁾. 

     Từ 26 đến 30.8.1963, các nhân viên CIA như: Conein, Spera, Rufus Phillips liên tiếp gặp gỡ các tướng Nguyễn Khánh, Dương Văn Minh, Trần Thiện Khiêm, Lê Văn Kim, Trần Văn Đôn để bàn kế hoạch. Họ cam kết Mỹ sẽ tiếp tục viện trợ sau khi thành lập chính phủ mới, giúp đỡ trốn thoát trong trường trường hợp cuộc đảo chính thất bại, kể cả tuyên bố ngưng viện trợ kinh tế cho chính quyền Diệm. Tuy nhiên, đến đầu tháng 9 thì kế hoạch đảo chính bị tạm gác, nhóm các tướng lãnh tham gia đảo chính vẫn án binh bất động vì họ chưa chắc chắn về sự ủng hộ của Mỹ. Ngày 4.9.1963, CIA tại Sài Gòn nhận định về sự thất bại trên rằng hai bên “không thắng, không bại”. Việc các tướng ngưng kế hoạch đảo chính được các giới chức ở Washington xem như là một thất bại của người Mỹ, NSC và các cố vấn họp bàn liên tục để tìm biện pháp đối phó với tình thế mới. Một số giới chức của Bộ ngoại giao vẫn chủ trương lật đổ Diệm để tăng cường khả năng chống cộng của miền Nam. Ngoại trưởng Rusk cho rằng: “Nếu liên hệ của chúng ta và ông Diệm không còn tốt đẹp và nếu công luận của dân chúng Mỹ không có vẻ ủng hộ đường lối của chính phủ Diệm, chúng ta không còn lựa chọn nào khác hơn là phải dùng biện pháp quân sự”⁽²³⁾. Phó Tổng thống Johnson thì dứt khoát phản đối và cho rằng “chúng ta nên chấm dứt cái trò vừa ăn cướp vừa la làng (playing cops and robbers) và trở lại nói chuyện thẳng với chính quyền Sài Gòn”⁽²⁴⁾. Ngày 2.9, khi trả lời câu hỏi: “Ngài có nghĩ rằng chính quyền này [Ngô Đình Diệm] có còn cơ hội để giành lại sự hậu thuẫn của quần chúng hay không?⁽²⁵⁾” của ký giả Walter Conkrite trên đài truyền hình CBS. Tổng thống Kennedy trả lời: “Còn với những thay đổi chính sách và có lẽ [thay đổi cả] nhân sự, tôi nghĩ rằng chính phủ đó có thể giành được”⁽²⁶⁾. Một ý kiến khác được Robert Kennedy đưa ra là: “Nếu không thể thắng được chiến tranh thì bây giờ là lúc Hoa Kỳ nên rút khỏi miền Nam”⁽²⁷⁾. Nhà Trắng vẫn bế tắc trong việc tìm kiếm một giải pháp.

    Hội đồng An ninh gửi tướng Victor Krulak (quốc phòng) và Joseph Mendenhall (ngoại giao) sang Sài Gòn để tìm hiểu tình hình. Trong khi Mendenhall đi đến các thành phố lớn để tìm hiểu về tình hình chính trị thì Krulak tìm gặp giới quân sự để điều tra tình hình nội an. Trong phiên họp ngày 10.9.1963, hai báo cáo của Krulak và Mandenhall làm cho Kennedy đau đầu vì nó hoàn toàn trái ngược: Krulak cho rằng cuộc chiến vẫn tiến triển tốt đẹp, cuộc khủng hoảng chính trị hiện tại không ảnh hưởng nhiều đến quân nhân hay vùng nông thôn, quân đội và viên chức cao cấp tin tưởng họ sẽ đánh bại cộng sản. Trong khi đó, Mandenhall kết luận rằng không thể thắng với anh em Diệm – Nhu, người dân không còn tin vào sự lãnh đạo của chính phủ, cùng với sự thờ ơ của quân đội sẽ đưa cuộc chiến đến chỗ thất bại . Sau khi nghe xong hai bản tường trình, Tổng thống Kennedy chua chát hỏi: “Có đúng là cả hai ông đều đến thăm cùng một đất nước không?”⁽²⁸⁾. Kennedy tiếp tục nghe thêm thuyết trình của Rufus C. Phillips và John Mecklin vừa từ Việt Nam trở về. Ông tạm thời chưa có quyết định rõ ràng khi tuyên bố: Hoa Kỳ không thể theo đuổi một đường lối ngoại giao nếu quá nhiều ý kiến khác nhau về đường lối đó.

    Ngày 23.9.1963, Kennedy yêu cầu McNamara và tướng Taylor dẫn một phái đoàn sang Sài Gòn để phỏng định tình hình lần cuối trước khi có thái độ dứt khoát. Bản tường trình của phái đoàn này cũng chẳng sáng sủa gì hơn trước đó. Taylor và McNamara đưa ra ba giải pháp: Hòa giải, áp lực và thúc các tướng đảo chính. Hòa giải thì không có ảnh hưởng với Diệm, đảo chính thì không phải là giải pháp khôn khéo và Kennedy đồng ý dùng áp lực trong khi thương lượng với ông Diệm. Thương lượng với Diệm – Nhu là việc Đại sứ Lodge không muốn làm. Cabot Lodge tiếp tục thúc đẩy việc lật đổ Diệm. Ngày 23.9, Hilsman gửi thư cho Lodge để khẳng định thêm quyết tâm: “Nếu ông ở Sài Gòn và chúng tôi ở đây vững vàng tay súng, mọi người sẽ theo chúng ta… Tôi nghĩ, ông có lý do để cho rằng không một áp lực nào - kể cả cắt viện trợ - có thể làm cho Diệm – Nhu thay đổi như chúng ta muốn. Vì vậy, điều chúng ta phải làm là thay đổi chính phủ”⁽²⁹⁾. Trong những ngày còn lại của tháng 10-1963, Tòa Đại sứ Mỹ ở Sài Gòn hoàn toàn bận rộn với kế hoạch đảo chính. Từ ngày 5.10 đến sáng 1-11-1963, Washington và Tòa Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn đã trao đổi gần 90 công điện để sắp xếp kế hoạch thay đổi một chính quyền.

* * *

    Biến cố Phật giáo 1963 là một phong trào đấu tranh chống lại chế độ độc tài và chính sách kỳ thị tôn giáo của chính quyền họ Ngô ở miền Nam Việt Nam. Cuộc đấu tranh của giới Tăng Ni và Phật tử mang đậm chất tôn giáo, đòi quyền tự do, bình đẳng trong tín ngưỡng. Tuy nhiên, đối với chính quyền của Tổng thống Kennedy, viễn cảnh thất bại thay vì thắng cuộc chiến đã ám ảnh những quan chức trong chính quyền Mỹ. Suốt chín năm (1954 – 1963) người Mỹ cùng với hàng tỉ USD đã đi cùng Ngô Đình Diệm trong mục tiêu đánh bại cuộc nổi dậy của nhân dân miền Nam, ngăn chặn cộng sản ở châu Á. Do vậy, cách giải quyết thiếu khôn ngoan của họ Ngô đối với phong trào Phật giáo đã làm cho mục tiêu chiến tranh của Mỹ tại Việt Nam đứng trước nguy cơ thất bại. Cuộc đảo chính ngày 1.11.1963 là kết quả tất yếu mà chính quyền Kennedy phải chấp nhận khi xử lý cuộc khủng hoảng Phật giáo 1963. 

    Vai trò của Mỹ trong cuộc đảo chính đã quá rõ. Tài liệu mật Lầu Năm Góc khẳng định: “Về cuộc đảo chính quân sự lật đổ Ngô Đình Diệm, Mỹ phải chịu tất cả trách nhiệm của mình. Bắt đầu từ tháng 8.1963, chúng ta đã cho phép, phê duyệt và khuyến khích những âm mưu đảo chính của các tướng lĩnh Việt Nam và chỉ thị ủng hộ hoàn toàn cho chính phủ kế tục. Như vậy, chín năm cầm quyền của Diệm đã kết thúc trong đẫm máu, sự thông đồng của chúng ta trong cuộc lật đổ này đã làm tăng thêm phần trách nhiệm và sự dính líu của chúng ta với một Việt Nam thiếu người lãnh đạo”⁽³⁰⁾. 

ThS. Phan Văn Cả
Khoa Lịch sử, ĐH KHXH&NV-ĐHQG TP.HCM

 

---

1. Nhiều tác giả (1971), The Pentagon Papers (ấn bản của Thượng nghị sĩ Gravel), Vol II, Beacon Press, Boston, p.201; FRUS, 1961 – 1963, Vol III, Document 116, p.284 – 285.    

2. David Halberstam (1965), “The Buddhist Crisis In Vietnam: A Pulitzer Prize-Winning Report” in Vietnam: History, Documents, and Opinions on a Major World Crisis, A Faw-Cett Crest Book, p.263, 270.    

3. Bradley S.O’Leary & Edward Lee (2003), Vụ ám sát Ngô Đình Diệm và J.F. Kennedy, bản dịch, NXB Công an Nhân dân, Hà Nội, tr.42-43.    

4. Nguyễn Kỳ Phong (2006), Vũng lầy của Bạch ốc: Người Mỹ và chiến tranh Việt Nam 1945 – 1975, tủ sách Tiếng Quê Hương, Virginia, Hoa Kỳ, tr.172. Chữ “chó đẻ” (sons of bitches, son of a bitch) thường dùng như một tiếng đệm trong văn nói của người Mỹ để chỉ một người hay nhóm người nào đó với ý khinh bỉ, chứ không hoàn toàn là để sỉ nhục họ.    

5. Seth Jacobs (2006), Cold War Mandarin: Ngo Dinh Diem and the Origins of America’s War in Vietnam, 1950  – 1963, Rowman & Littlefield  Publishers, New York, p.149.    

6. FRUS, 1961 – 1963, Vol III, Document 176, p.383.    

7. John M. Newman (1992), JFK and Vietnam: Deception, Intrigue, And the Struggle for Power, Warner Book,  New York, p.339.    

8. William Colby (2007), Một chiến thắng bị bỏ lỡ, bản dịch, NXB Công an Nhân dân, Hà Nội, tr.178.    

9. Như trên, Sđd, tr.179.    

10. George C. Herring (1998), Cuộc chiến tranh dài ngày nhất của nước Mỹ, bản dịch, NXB CTQG, Hà Nội, tr.125.    

11. Michael Maclear (1981), Vietnam: The Ten Thousand Day War, Methuen Publishing Ltd, p.96.    

12. FRUS, 1961 – 1963, Vol III, Document 269, p.605; Howard Jones (2003), Death of a Generation: How the Assassinations of Diem and JFK Prolonged the Vietnam War, Oxford University Press, New York, p.304.    

13. Bradley S.O’Leary & Edward Lee (2003), Sđd, tr.288.    

14. Zalin Grant (1993), Giáp mặt với phượng hoàng: CIA và thất bại chính trị của Hoa Kỳ ở Việt Nam, bản dịch, NXB Tp.HCM, tr.244.    

15. Bradley S.O’Leary & Edward Lee (2003), Sđd, tr.45.    

16. William Colby (2007), Một chiến thắng bị bỏ lỡ, bản dịch, NXB Công an Nhân dân, Hà Nội, tr.185.    

17. Chính Đạo (2010), “Mùa Phật đản đẫm máu” in lại trong 1963 – 2013: Năm mươi năm nhìn lại, tập III, NXB Thien Tri Thuc Publications, USA, tr.71.    

18. Nhiều tác giả (1971), The Pentagon Papers (ấn bản của Thượng nghị sĩ Gravel), Vol II, Beacon Press, Boston, p.234-235; Nhiều tác giả (1971), The Pentagon Papers (ấn bản của The New York Times), Bantam Books, New York, p.194;  William J.Rust (1985), Kennedy in Vietnam, A Da Capo PaperBack, New York, p.113; Robert S.Mcnamara (1995), In Retrospect – The Tragedy and lessons of Vietnam, Random House, New York, p.52-53.    

19. Quyết định này được đưa ra vào ngày thứ Bảy, tất cả các nhân vật cao cấp đều vắng mặt.    

20. Hugh Brogan (2008), Kennedy, bản dịch, NXB Tri Thức, Hà Nội, tr.326 – 327.    

21. Lodge to State, quoted in telegram 6346 Forrestall to President, Aug 25, 63. Box 198, National security files,  John F. Kennedy library); FRUS, 1961 – 1963, Vol III, Document 285, p.634 – 635.    

22. FRUS, Vol III, Document 287, p.636.    

23. Nguyễn Kỳ Phong (2006), Sđd, tr.181.    

24. Nhiều tác giả (1971), The Pentagon Paper (ấn bản của The New York Times), Sđd, p.174.    

25. William Colby (2007), Sđd, tr.190; Seth Jacobs (2006), Cold War Mandarin, p.166.    

26. Hugh Brogan (2008), Kennedy, Sđd, tr.327.    

27. FRUS, Vol IV, Document 78, 79, p.144-146.    

28. William J. Rust (1985), Kennedy in Vietnam, p.135; George McT. Kahin (1986), Intervention: How America Became Involved in Vietnam, Alfred A. Knopf, New York, p.166; William Colby (2007), tr.189.    

29. FRUS, Vol IV, Document 144, p.282.    

30. Nhiều tác giả (1971), The Pentagon Papers (ấn bản của Thượng nghị sĩ Gravel), Vol II, Beacon Press, Boston, p.207.    

TÓM TẮT

    Sau Đồng khởi (1960), chính quyền Diệm ngày càng suy yếu trước phong trào cách mạng nổ ra khắp nơi ở miền Nam Việt Nam. Các tầng lớp nhân dân từ đô thị đến các vùng quê đã vùng lên đấu tranh chống lại sự đàn áp của chế độ độc tài Ngô Đình Diệm, trong đó nổi bật nhất là phong trào đấu tranh của Phật giáo. Chính chính sách bất bình đẳng về tôn giáo, đàn áp Phật giáo đã dẫn đến sự bùng nổ phong trào đấu tranh của Phật giáo năm 1963, qua đó thúc đẩy phong trào đấu tranh chung của quần chúng nhân dân trên toàn miền Nam chống chính quyền Ngô Đình Diệm phát triển. Sự đàn áp Phật giáo năm 1963 của chính quyền Ngô Đình Diệm đã khiến cho dư luận thế giới lên tiếng và người Mỹ đã nhận thấy “sự thiếu năng lực và bất trị” của Ngô Đình Diệm, nên đã quyết định “thay ngựa giữa dòng” nhằm cứu vãn chế độ thực dân mới bằng cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Diệm ngày ngày 1/11/1963. Bài viết trên cơ sở trình bày những diễn biến cùng những tác động bên trong và bên ngoài của phong trào đấu tranh Phật giáo năm 1963 nhằm chứng minh phong trào chính là đợt sóng cuối cùng nhấn chìm chế độ độc tài Ngô Đình Diệm (1/11/1963).

    1. Sau khi lên cầm quyền năm 1954, Ngô Đình Diệm đã thực hiện nhiều chính sách bạo ngược, phi lý nhằm diệt Cộng, tố Cộng, gây nên nhiều cuộc thảm sát trên toàn miền Nam, khiến lòng dân oán thán khắp nơi. Bên cạnh đó, chính quyền Ngô Đình Diệm còn tiến hành đàn áp mạnh mẽ các phe phái chính trị đối lập. Đầu năm 1959, Diệm hợp thức hóa sự tàn bạo của mình bằng việc thiết lập các tòa án quân sự để xử những tội những kẻ đối lập về chính trị và xử tử hình trong vòng ba ngày. Ngoài ra, Diệm còn hăng say đóng cửa các cơ quan báo giới không ủng hộ mình. Tệ hơn cả, Diệm thay thế các tướng lĩnh bằng những người của Diệm và hoạt động theo cơ chế “gia đình trị”. Diệm và gia đình đã đàn áp mọi cuộc đối lập, chất đầy nhà tù, bịt miệng báo chí, gian lận bầu cử, và bám vào quyền lực. Một tài liệu của CIA (công bố trong tháng 2/1957) đã mô tả chế độ Diệm: Không có một tổ chức đối lập nào, dù trung thành hay không trung thành, được phép thành lập, và mọi chỉ trích chính quyền đều bị đàn áp. Quyền lực và trách nhiệm tập trung nơi ông Diệm và một nhóm nhỏ gồm có những thân nhân của ông Diệm, những người quan trọng nhất là ông Nhu và ông Cẩn. Chế độ độc tài của ông Diệm, dựa trên một mạng lưới mật vụ, tòa án quân sự, và công chức tham nhũng…⁽¹⁾ Từ đây đường lối chủ đạo mà Diệm dùng để kiểm soát đất nước chính là “đàn áp và củng cố quyền lực trong tay những anh em và thuộc hạ của Diệm”. Một nhân vật ủng hộ Mỹ lúc đầu đã kết luận: lạm dụng quyền lực, độc tài, tham nhũng, coi thường cấp dưới, và không đếm xỉa gì đến nhu cầu của dân chúng một cách ác độc, đó là tấm gương mà gia đình họ Ngô để lại cho những bộ trưởng, nhà lập pháp, tướng lãnh,… mà họ Ngô dùng như những quân cờ noi theo.⁽²⁾ Mặc dù sự thù ghét Diệm và gia đình hắn gia tăng đến độ người ta có thể cảm thấy đầy trong bầu không khí ở Sài Gòn và tin đồn đảo chánh loan truyền trong thành phố hầu như hàng ngày nhưng Diệm vẫn khư khư bám chặt vào quyền lực. Lúc này, cuộc chiến chống Cộng sản mặc nhiên trở thành thứ yếu. 

    Những mâu thuẫn nội bộ của chính quyền Diệm cùng cách cai trị độc tài thậm chí đã làm cho những tướng lĩnh có tư tưởng chống Cộng mạnh mẽ nhất cũng bắt đầu xa lìa Diệm và không còn giữ được ý chí chống Cộng quyết liệt như trước đây nữa.⁽³⁾ Chính những điều này đã khiến Diệm sa lầy và không tập trung vào công cuộc chống Cộng như người Mỹ mong muốn. Có thể nói, Diệm đã đi từ sai lầm này đến sai lầm khác. Bernard B. Fall, sử gia và chuyên gia Chính trị học tại Đại học Howard cho rằng chế độ Diệm sai lầm ở hai phương diện: (i) một là, lực lượng quân đội không bao giờ thực sự hữu hiệu, (ii) hai là, các sĩ quan quân đoàn không trung thành với lãnh đạo và nhắm mắt làm ngơ trước sự thất bại của chế độ.⁽⁴⁾ Đường lối cai trị của Diệm đối với các tướng lãnh đã vấp phải sự khó chịu và chỉ trích từ phía Mỹ, đặc biệt từ sau phong trào Đồng khởi năm 1960, khi tình hình nội bộ của chính quyền Sài Gòn mâu thuẫn nghiệm trọng, càng ngày càng không thể giải quyết. Tình hình càng trở nên tồi tệ khi sự bạo hành kỳ thị đối với người phi Công giáo, đặc biệt là các Phật tử, đã gây nên sự rối loạn nghiêm trọng ở miền Nam. Chính điều này đã khiến người Mỹ vô cùng lo ngại cho sự tồn vong của chế độ ngụy quyền Sài Gòn.  

    Thực tế, chính việc thiên vị của Diệm đối với Công giáo đã gây ra sự bất mãn của đại đa số quần chúng nhân dân còn lại ở miền Nam Việt Nam. Dưới sự nắm quyền của mình, Ngô Đình Diệm đã thực hiện chính sách phân biệt tôn giáo, dành nhiều sự ưu ái, đặc quyền, đặc lợi đối với Công giáo, và tiến hành chiến lược Công giáo hóa miền Nam (mà trước hết là Công giáo hóa bộ máy công quyền, sau là toàn dân). Nhằm thực hiện chính sách này, Ngô Đình Diệm đã sử dụng nhiều thủ đoạn kỳ thị và tiêu diệt các giáo phái khác, đặc biệt là Phật giáo (tôn giáo có số lượng tín đồ và ảnh hưởng lớn ở Việt Nam lúc bấy giờ). Diệm đã lệnh cho lính ra tay phá chùa, bắt bớ, tàn sát tăng ni Phật tử, vu cáo cho Phật giáo “tiếp tay cho cộng sản”, bắt buộc các tín đồ Phật giáo phải cải sang đạo sang Thiên Chúa giáo, nhằm thực hiện mưu đồ triệt tiêu Phật giáo, tất cả những hành động đàn áp, khủng bố, vô lý này đã thúc đẩy sự đấu tranh của tín đồ Phật giáo, dù nó đã diễn ra âm thầm từ khi Diệm bắt đầu cầm quyền và bùng nổ là năm 1963, là giọt nước làm tràn ly. “Công giáo Việt Nam phát triển do chính sách kỳ thị Phật giáo một cách có hệ thống của ông Ngô Đình Diệm. Người Công giáo được dùng trong các dịch vụ dân sự, trong khi những người Công giáo sống trong những làng mạc thường không bắt buộc phải làm những công việc nặng nhọc làm đường xá và những việc công cộng. Không giống như những chùa Phật giáo, nhà thờ Công giáo được đặc quyền sở hữu tài sản đất đai, cũng như trong thời Pháp thuộc. Với thời gian, sự kỳ thị đối với tuyệt đại đa số dân chúng này đưa đến những phản đối chính trị chống ông Diệm của những nhà sư Phật giáo”⁽⁵⁾. 

    Thực tế này đã dẫn đến sự bất mãn, phẫn nộ và làm gia tăng mâu thuẫn giữa Diệm với các tầng lớp nhân dân, và với các giáo phái trong đó đặc biệt là Phật giáo ngày càng lớn. Mâu thuẫn này không chỉ bắt nguồn từ yếu tố tôn giáo mà nó còn bắt nguồn từ yếu tố dân tộc vì kể từ khi vào nước ta cho đến ngày nay, thì “lịch sử đạo Phật cũng như lịch sử dân tộc Việt Nam có những bước thăng trầm, thịnh suy, nhưng dù ở trong hoàn cảnh nào đạo Phật cũng hòa nhập với đời sống dân tộc, cùng chung vận mệnh với dân tộc và có nhiều cống hiến đối với dân tộc”⁽⁶⁾. Lịch sử đã chứng minh trong suốt chiều dài hai ngàn năm, giới Phật tử và nhiều vị cao tăng đức độ của đạo tràng đã nhập thế tham gia vào những phong trào yêu nước, kháng chiến chống giặc, và xây dựng đất nước. Từ cuối năm 1961, đầu năm 1962, nhiều đơn khiếu nạn của tín đồ Phật giáo khắp từ miền Trung đến miền Nam gửi các cấp của chính quyền Ngô Đình Diệm nhằm nêu rõ nỗi thống khổ của tín đồ Phật giáo trước hoạt động khủng bố, đàn áp của chính quyền Diệm ở các địa phương, yêu cầu Ngô Đình Diệm thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo, tập trung ở các tỉnh Phú Yên, Bình Định, Quảng Ngãi.⁽⁷⁾ 

    2. Trên cơ sở các chính sách kỳ thị Phật giáo, ngày 6/5/1963, trước lễ Phật Đản 2 ngày, Ngô Đình Diệm đã chỉ thị ra Huế bắt hạ cờ Phật giáo và cấm treo cờ trên toàn miền Nam Việt Nam với lý do là “Quá sát ngày kỉ niệm chiến thắng Điện Biên phủ của cộng sản!”. Tại Huế, lực lượng cảnh sát đã đi khắp các chùa, nhà Phật tử xem có nơi nào treo cờ Phật giáo bắt hạ xuống ngay. Rõ ràng, lệnh cấm treo cờ của chính quyền Ngô Đình Diệm đối với Phật giáo và với đại đa số người Việt Nam có truyền thống tín ngưỡng Phật giáo từ nhiều đời nay, là một hành động miệt thị, xúc phạm trắng trợn đối với một tôn giáo lớn của một dân tộc. Nhận thấy lý do quá vô lý, Giáo hội Phật giáo, đông đảo Phật tử đã lên tiếng phản đối. 
Chiều ngày 7/5/1963, để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm cấm treo cờ Phật giáo trong ngày Phật đản, quần chúng nhân dân, Phật tử Huế đã tụ họp bao vây Tỉnh tòa Thừa Thiên. Tiếp đó, đến ngày Phật đản (8/5/1963) ngày rằm tháng tư, khoảng 6 giờ 30 sáng, Phật tử đã tổ chức một cuộc rước Phật với hàng trăm ngàn người tham gia. Bắt đầu từ chùa Diệu Đế tỏa đi các ngã đường rồi kéo về chùa Từ Đàm, với các biểu ngữ mang những dòng chữ: Kính mừng Phật đản, cờ Phật giáo quốc tế không thể bị triệt hạ, Phản đối chính sách bất công gian ác, yêu cầu chính phủ thi hành chính sách tôn giáo bình đẳng, Phật Giáo đồ nhất trí bảo vệ Chánh Pháp dù phải hy sinh… Đến tối, quần chúng thanh niên, sinh viên, Phật tử bao vây Đài phát thanh Huế đòi chính quyền Ngô Đình Diệm giải quyết những yêu sách của mình. Chính quyền ngụy ở Huế do Ngô Đình Cẩn chỉ huy đã cho lính kéo xe tăng đến đàn áp và bắn vào các tín đồ Phật giáo làm 8 Phật tử chết và nhiều người khác bị thương. Cuộc đàn áp đẫm máu này không làm dập tắt mà nó còn thổi thêm một luồng gió mới khiến cho phong trào đấu tranh của Phật giáo vốn âm ĩ, ngấm ngầm bùng cháy mạnh mẽ hơn, bắt đầu từ Huế, nhanh chóng lan rộng vào Sài Gòn nhiều nơi khác trên khắp miền Nam Việt Nam, thành một phong trào rộng lớn, được dư luận trong và ngoài nước đồng tình ủng hộ. 

    Ở Sài Gòn, nhiều hoạt động hưởng ứng phong trào Phật giáo đã diễn ra liên tiếp, với nhiều sự tham gia của tăng ni, Phật tử, sinh viên và các tầng lớp nhân dân ủng hộ tham gia các cuộc biểu tình. Ngày 13/5/1963, một phái đoàn Phật giáo gồm tăng ni, tu sĩ cấp bậc cao đến Dinh Gia Long, đưa ra yêu cầu chính quyền Diệm bãi bỏ lệnh cấm treo cờ Phật. Ngày 21/5/1963, tại chùa Ấn Quang, các vị thượng tọa tổ chức lễ cầu siêu cho những Phật tử đã thiệt mạng tại Huế trong ngày Phật đản. Tiếp đó, gần 1.000 tăng ni rước bài vị từ chùa Ấn Quang đến đến chùa Xá Lợi và lần lượt diễu hành tới các chùa khác trong thành phố. Ngày 26-5-1963, Tổng hội Phật giáo với thái độ cương quyết mạnh mẽ yêu cầu Diệm thực thi 5 yêu cầu trong tuyên ngôn ngày 10-5-1963, nếu như không được Diệm chấp nhận, toàn bộ Giáo hội và các tăng ni sẽ tuyệt thực trong vòng 48 giờ bắt đầu từ ngày 30/5/1963. Năm yêu cầu đó là: Bãi bỏ lệnh cấm treo cờ Phật giáo; Phật giáo và các tín đồ Phật giáo có cùng địa vị như Thiên chúa giáo; Cho phép các tín đồ Phật giáo được tự do truyền giáo; Phải bồi thường cho các nạn nhân và các gia đình của họ trong cuộc khủng bố ở Huế ngày 8-5; Trừng trị các quan chức chịu trách nhiệm sự việc xảy ra ngày 8-5-1963. 

    Thay vì xuống nước và chấp thuận những yêu cầu chính đáng này, thì anh em Diệm Nhu lại khước từ, vẫn ngoan cố không có sự nhân nhượng nào đối với Phật giáo.⁽⁸⁾ Hành động này đã thôi thúc thêm sự phản đối từ các tầng lớp nhân dân đối với chính quyền họ Ngô. Ngày 30-5-1963, bốn trăm nhà sư tập trung ngồi biểu tình trước trụ sở Quốc hội chính quyền Sài Gòn. Trên khắp miền Nam, từ đô thành cho tới miền quê, các tầng lớp nhân dân đặc biệt là lực lượng học sinh, sinh viên đã hưởng ứng tham gia tích cực cùng với các tăng ni, Phật tử biểu tình, tuyệt thực lên án chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tôn giáo. Tại Huế, ngày 3-6-1963, năm trăm sinh viên Huế đã tập hợp trước trụ sở “Đại biểu Chính phủ” miền Bắc Trung nguyên Trung phần, nhằm biểu tình phản đối chính quyền Diệm đàn áp tôn giáo, việc sinh viên tham gia biểu tình đã làm chính quyền Ngô Đình Diệm bất ngờ.⁽⁹⁾ Tuy các cuộc biểu tình đã bị lực lượng cảnh sát Diệm đàn áp, bắt bớ, đánh đập và giải tán bằng hơi cay, nhưng phong trào không vì thế bị dập tắt nó đã để lại tiếng vang, và làm cho chính quyền Diệm lo lắng. 

    Trong lúc chính quyền Ngô Đình Diệm đang phải đau đầu tìm cách đối phó với các cuộc biểu tình phản đối chính sách đàn áp tôn giáo nổ ra rầm rộ khắp nơi, thì ngày 11/6/1963 tại Sài Gòn, một sự kiện mang tính lịch sử đã xảy ra. Đó chính là vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức ngay ngã tư Lê Văn Duyệt - Phan Đình Phùng (nay là Cách mạng Tháng 8 - Nguyễn Đình Chiểu, quận 3, TP. Hồ Chí Minh). Vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức có sự chuẩn bị và đã được báo trước cho Diệm về sự “sụp đổ” của chế độ nhưng ông ta vẫn không tin đó là sự thực vì thế vẫn ngoan cố mạnh tay đàn áp phong trào đấu tranh của Phật giáo. Hành động tự thiêu của phong trào Phật giáo đã gây chấn động toàn thế giới. Ngay sáng hôm sau, bức ảnh tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức đã được đăng trên trang nhất những tờ báo lớn ở Sài Gòn và nhiều nước trên thế giới. Đặc biệt tấm ảnh do nhà báo Brown chụp, được đặt lên bàn làm việc của Tổng thống Mỹ Kennedy, điều này đã chứng minh sự bất lực của chính quyền Ngô Đình Diệm đối với miền Nam Việt Nam kể từ sau phong trào Đồng khởi năm 1960. Mấy tháng tiếp sau đó, những tư liệu này là tác nhân chính dẫn đến việc Chính phủ Mỹ đưa ra quyết định quan trọng: phế bỏ Ngô Đình Diệm thay một chính quyền mới.⁽¹⁰⁾

    Có thể nói, vụ tự thiêu của Hòa thượng Thích Quảng Đức không chỉ tạo nên chấn động mạnh ở trong nước mà nó còn có sức lay động thế giới. Chính “cuộc hy sinh phi thường và dũng cảm của Hòa thượng Thích Quảng Đức, hình ảnh cụ ngồi thẳng như tượng đá trong ngọn lửa rực hồng đã nhanh như một làn sóng điện làm sôi nổi dư luận trong cả nước Việt Nam và trên thế giới. Ảnh của vị Hòa thượng Việt Nam Thích Quảng Đức ngồi trong ngọn lửa được đăng trên hầu hết các báo khắp năm châu, với những dòng chữ nói lên sự khâm phục”⁽¹¹⁾. Đặc biệt, cuộc tự thiêu đã làm cho dư luận thế giới và dư luận Mỹ quay sang chống đối gia đình Ngô Đình Diệm. Từ lâu, các tầng lớp nhân dân trong nước đã căm phẫn sự cai trị độc tài, gia đình trị của chính quyền Ngô Đình Diệm, nay sự hy sinh cao cả của Hòa thượng Thích Quảng Đức đã gây xúc động và càng khắc sâu sự căm phẫn trong tâm trí quần chúng nhân dân. Đó chính là biểu tượng cao nhất về sự phẫn uất của đồng bào Phật giáo đối với chính quyền Ngô Đình Diệm, và hình ảnh tự thiêu có tác động lớn lao đến tinh thần đấu tranh của các tầng lớp nhân dân Sài Gòn và cả miền Nam lúc bấy giờ. 

    Ngày 16-6-1963, bất chấp chính quyền Ngô Đình Diệm ngăn cấm, các tầng lớp nhân dân trí thức, công chức, sinh viên, học sinh Sài Gòn xuống đường biểu tình đòi quyền bình đẳng tôn giáo, công bằng xã hội, họ kéo đến chùa Xá Lợi, nơi đặt thi hài của Hòa thượng Thích Quảng Đức. Nhận tin cấp báo, Ngô Đình Diệm vội vã điều ngay năm trăm hiến binh, cảnh sát đến đàn áp. Quần chúng biểu tình rất đông đảo, nhất là lực lượng thanh niên, sinh viên, học sinh tham gia đấu tranh rất hăng hái. “Quần chúng hòa vào nhau như những giọt nước trong đại dương và trong tình yêu người ta tự thấy mình lớn lên và không còn sợ hãi nữa”⁽¹²⁾. “Đây là cuộc đấu tranh chính trị quyết liệt nhất ở Sài Gòn trong mấy năm nay. Nó đã làm sâu sắc thêm mâu thuẫn giữa nhân dân ta với chế độ độc tài phát-xít Mỹ-Diệm, đẩy chúng vào tình thế bị cô lập hơn bao giờ hết”⁽¹³⁾. Chính quyền Diệm càng mạnh tay thì lực lượng quần chúng nhân dân, đặc biệt là tầng lớp thanh niên càng tham gia đông đảo. Tầng lớp này lại kéo theo sự ủng hộ của các giới tiểu thương, quân nhân, công chức, giáo chức,... tạo thành một lực lượng đông đảo, như một làn sóng mạnh mẽ, không gì ngăn trở nổi. 

    Nhằm thực hiện âm mưu đè bẹp ý chí phong trào Phật giáo, Diệm giả vờ nhân nhượng thông qua bản yêu sách 5 điểm của Giáo hội Phật giáo nhưng thực tế lại chuẩn bị kế hoạch đàn áp mạnh mẽ phong trào. Ngày 20/8/1963, Ngô Đình Diệm ban hành lệnh thiết quân luật trên toàn miền Nam, quân đội được lệnh “cấm trại”. Đúng 1 giờ sáng ngày 21/8/1963, dưới quyền chỉ huy trực tiếp của Ngô Đình Nhu, từng đoàn xe quân sự chở đầy cảnh sát, mật vụ, binh lính thi hành chiến dịch “Nước lũ”, tấn công tất cả các ngôi chùa trên toàn miền Nam Việt Nam. Ở Sài Gòn, các chùa Ấn Quang, Viện Hóa Đạo, Xá Lợi,... là trọng điểm đánh phá của quân đội và cảnh sát Sài Gòn. Giới tăng ni, Phật tử đã kiên cường tay không chống cự quyết liệt với quân đội Diệm. Mặc dù cuộc đàn áp diễn ra trong đêm, phía Diệm phải mất 8 tiếng mới hoàn thành được chiến dịch, bắt đi 1.400 vị tăng ni trong đêm. Sau đó, chính quyền Ngô Đình Diệm tiếp tục cho quân đánh phá các ngôi chùa trên khắp miền Nam và đặc biệt là tấn công vào các cứ điểm quan trọng của Phật giáo ở Huế, Đà Nẵng và nhiều nơi khác. Phật giáo gọi đây là ngày “Pháp nạn” (21-8-1963). Mặc dù phong trào Phật giáo bị đàn áp, nhưng phong trào đấu tranh của học sinh - sinh viên và các tầng lớp nhân dân Sài Gòn vẫn tiếp tục diễn ra như những đợt sóng thần dội thẳng vào chế độ Ngô Đình Diệm đang trên đà sụp đổ. 

    3. Tính từ lúc lên cầm quyền năm 1954 với chức danh Thủ tướng của Quốc gia Việt Nam cho đến năm 1963 là Tổng thống Việt Nam Cộng hòa, trải qua 9 năm, Ngô Đình Diệm đang đứng trước nhiều sự khó khăn mà không thể nào giải quyết nổi. Mặc dù bị chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp khốc liệt nhưng phong trào đấu tranh của các tầng lớp nhân dân, học sinh, sinh viên từ nông thôn đến đô thị càng ngày càng sôi sục mạnh mẽ. Đánh giá về chế độ Ngô Đình Diệm, tác giả Dennis Bloodworth đã viết: “Cho tới năm 1963 mật vụ của ông Diệm đã bắt giữ hoặc đẩy vào tay những kẻ thù hầu như mọi người quốc gia có tên tuổi đã chiến đấu cho tự do của đất nước trong 20 năm trước. Ông ta và gia đình đã đàn áp mọi đối lập, chất đầy nhà tù, bịt miệng báo chí, gian lận bầu cử, và bám vào quyền lực”⁽¹⁵⁾. Nói đến nguyên nhân sụ đổ của chính quyền Ngô Đình Diệm, Bộ trưởng Mỹ McNamara đã nhận định rằng: “Diệm đã mất đi lòng tin và sự trung thành của dân chúng”⁽¹⁶⁾. Thực sự, đối với đại đa số nhân dân miền Nam lúc bấy giờ, chính quyền của Ngô Đình Diệm đã không còn nhận được sự ủng hộ của quần chúng nhân dân bởi chính sách cai trị độc tài, gia đình trị. Thay vì ủng hộ Diệm như trước đây, người dân cảnh giác và co rúm người lại khi ông Diệm tàn nhẫn dẹp tất cả mọi lực lượng đối lập, không chỉ Cộng sản... bằng những cuộc thanh trừng nội, thảm sát man rợ khắp miền Nam Việt Nam. Mục sư Martin Luther King trong bài phát biểu của mình tại New York vào tháng 4/1967 đã cho rằng Diệm là “một trong những tên độc tài đồi bại nhất của thời hiện đại”⁽¹⁷⁾. Trong lúc đó, nội bộ chính quyền càng ngày càng bị phân hóa, tranh giành quyền lực, và đang việc bất mãn với Ngô Đình Diệm ngày càng tăng. Như vậy, nguy cơ sụp đổ chế độ Ngô Đình Diệm ngày càng rõ ràng.

    Trong bối cảnh đó, phong trào đấu tranh của Phật giáo nổ ra ở miền Nam Việt Nam nhằm phản đối chính sách không bình đẳng tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Thay vì có sự xem xét, thay đổi chính sách, Ngô Đình Diệm lại chủ trương đàn áp mạnh phong trào đấu tranh của Phật giáo cùng với các phong trào đấu tranh khác của quần chúng nhân dân. Với việc tiến hành tấn công chùa, đánh đập, bắt tăng ni, đàn áp tự do tín ngưỡng, chế độ Ngô Đình Diệm đã tự ký vào bản án tử hình cho chính chế độ độc tài gia đình trị của mình. Bởi chính sự kiện này đã chính thức đẩy nhanh sự sụp đổ của chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngay sau khi Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, dư luận trong và ngoài nước, đặc biệt là dư luận quốc tế đã phản ứng dữ dội chính sách đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngay thân phụ của bà Trần Lệ Xuân, ông Trần Văn Chương, lúc này đang làm Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Mỹ xin từ chức và tuyên bố là dưới Chính phủ do Diệm - Nhu lãnh đạo, Việt Nam Cộng hòa không có một hy vọng nào chiến thắng Cộng sản. Bà Chương và hầu hết các nhân viên ngoại giao khác của sứ quán Việt Nam Cộng hòa tại Mỹ đồng loạt từ chức. Ngoại trưởng Vũ Văn Mẫu từ chức, cạo đầu và xin đi hành hương Ấn Độ.⁽¹⁸⁾ Có thể nói, sự kiện đấu tranh của Phật giáo ở miền Nam Việt Nam chính là đợt sóng cuối cùng nhấn chìm chế độ độc tài Ngô Đình đang trên đà sụp đổ.

    Về phía Mỹ, trước những thất bại ngày càng gia tăng của chế độ Diệm ở Việt Nam, nhất là từ sau thất bại ở trận Ấp Bắc (3/1/1963), thêm vào đó phong trào đấu tranh chính trị ở các đô thị miền Nam ngày càng lên cao, đặc biệt là phong trào Phật giáo, chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” của Mỹ đứng trước nguy cơ phá sản. Trước tình hình đó, người Mỹ nhận thấy Diệm và anh em Diệm không còn là công cụ đáp ứng cho việc duy trì chủ nghĩa thực dân mới của chúng ở miền Nam. Mâu thuẫn Mỹ - Diệm càng trở nên căng thẳng và Mỹ đã bí mật lựa chọn phương án “thay ngựa giữa dòng”⁽¹⁹⁾. Ngày 22-8-1963, Mỹ đưa ra thông báo không tán thành chính sách đàn áp Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Thông báo đặc biệt nhận xét: “Rõ ràng Chính phủ Việt Nam Cộng hòa đã có những biện pháp đàn áp khắt khe đối với các lãnh tụ Phật giáo Việt Nam. Hành động này là một vi phạm trực tiếp của chính phủ Việt Nam (Sài Gòn) vào lời cam kết theo đuổi một chính sách hòa giải với tín đồ Phật giáo. Hoa Kỳ phiền trách các hành động đàn áp nêu trên”⁽²⁰⁾. Trước chính sách bắt bớ, đàn áp, khủng bố phong trào đấu tranh Phật tử của Diệm đã lên quá mức, Tổng thống John Kennedy đã thôi không ủng hộ ông Diệm nữa.⁽²¹⁾  

     Được Nhà Trắng bật đèn xanh, CIA vốn đã quá chán trước sự bất lực của anh em Diệm - Nhu nên đã lên kế hoạch đảo chính. Ngày 1-11-1963, dưới sự hậu thuẫn của CIA, một nhóm tướng lĩnh quân đội Sài Gòn, do tướng Dương Văn Minh cầm đầu đã làm một cuộc đảo chính lật đổ Diệm - Nhu. Cuối cùng, sau 9 năm tồn tại, chế độ độc tài gia đình trị và nền “Đệ nhất cộng hòa” với thuyết “Cần lao nhân vị” do Mỹ đẻ ra đã sụp đổ. Có thể thấy, sự sụp đổ của chính quyền Ngô Đình Diệm không nằm ngoài suy đoán, bởi lẽ với việc thực thi chính sách độc tài, khủng bố, kỳ thị, đàn áp tự do tín ngưỡng tôn giáo của Ngô Đình Diệm đã tự đánh đổ ông ta. Nước cờ của Diệm rơi vào thế bí, đã có lúc Diệm muốn nối quan hệ với phía lực lượng cách mạng, nhưng ông ta đã lầm, vì chí hướng và lý tưởng của ông ta không giống họ. Đàn áp, khủng bố, bắt, giết những người vô tội đã không giúp cho chế độ độc tài gia đình trị Ngô Đình Diệm bền vững mà nó chỉ càng làm cho sự bất mãn của quần chúng nhân dân đối với Diệm và gia đình ông ta ngày càng lớn hơn. Và hậu quả xảy ra là Diệm đã làm cho quần chúng nhân dân càng gần nhau hơn, khi họ có cùng chung lý tưởng và mục đích. 

    Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm, từ những cuộc đấu tranh của Phật giáo năm 1963 cho đến phong trào học sinh, sinh viên ở đô thành, các cuộc đấu tranh chính trị, biểu tình, tuyệt thực, tự thiêu... liên tục diễn ra đã góp phần làm suy yếu chính quyền Ngô Đình Diệm. Trên mặt trận quân sự, quân đội Diệm Nhu liên tục bị đánh bại điển hình là trận Ấp Bắc ngày 2-1-1963, càng làm cho chính quyền Ngô Đình Diệm suy yếu nghiêm trọng về chính trị, quân sự, bị dư luận trong nước và thế giới lên án. Trong lúc đó, thì mâu thuẫn giữa Diệm và Mỹ càng trở nên gay gắt trước làn sóng đấu tranh cách mạng của nhân dân miền Nam Việt Nam. Đặc biệt, chính phong trào đấu tranh của Phật giáo ở miền Nam năm 1963 là chất xúc tác quan trọng nhất đẩy Mỹ ra tay đảo chính lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm nhằm bảo toàn “chế độ thực dân kiểu mới” của chúng ở miền Nam Việt Nam. 

    Trong Báo cáo về tôn giáo của Ủy ban Trung ương Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam tại Đại hội Mặt trận lần thứ hai (1964) viết: “Trong phong trào chung của các tôn giáo chống chế độ độc tài phát-xít Mỹ-Diệm và đòi tự do dân chủ, tự do tín ngưỡng, bình đẳng tôn giáo, phong trào đấu tranh của đồng bào theo đạo Phật vừa qua đã ghi đậm nét trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân miền Nam”⁽²²⁾. Bàn về ý nghĩa của phong trào đấu tranh của Phật giáo miền Nam năm 1963, Tổng Bí thư Lê Duẩn viết: “Cả trong thành thị cũng dấy lên những làn sóng cách mạng quyết liệt, làm rối loạn hậu phương của địch, làm lung lay tận gốc chế độ bù nhìn. Hoang mang trước sự lớn mạnh và thế tiến công cách mạng, đế quốc Mỹ buộc phải thay đổi tay sai, phế bỏ Ngô Đình Diệm hòng cải thiện tình hình chính trị và quân sự để cứu vãn thất bại. Song Mỹ đã phạm phải sai lầm. Sau sự sụp đổ của Diệm, chiến tranh cách mạng đã phát triển lên môt bước mới”⁽²³⁾. Như vậy, cuộc đấu tranh của Phật giáo năm 1963 không chỉ là cuộc đấu tranh mang ý nghĩa tôn giáo, mà nó còn là một cuộc đấu tranh chính nghĩa được nhân dân cả nước ủng hộ. Thật vậy, phong trào đấu tranh của Phật giáo ở miền Nam năm 1963 có ý nghĩa vô cùng to lớn trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc ta. Phong trào Phật giáo đã làm dấy lên làn sóng đấu tranh cách mạng ở đô thị ngày càng dữ dội và quyết liệt hơn. Cùng với các phong trào đấu tranh khác, phong trào Phật giáo năm 1963 và tiếp tục phát triển mạnh mẽ sau đó đã góp phần không nhỏ cùng nhân dân cả nước đánh cho “Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào”, qua đó làm nên chiến thắng vĩ đại ngày 30-4-1975 lịch sử, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Lê Thị Dung

Viện Nghiên cứu Phát triển TP. HCM
 

***

Tài liệu tham khảo

1. Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương, Những sự kiện lịch sử Đảng, Tập III, Nxb. Thông tin lý luận, Hà Nội, 1985.

2. Bernard B. Fall, The Two Vietnams: A Political And Military Analysis, Frederik A. Praeger Publisher, New York, 1967.

3. Christopher S. Queen - Sallie B. King, Engaged Buddhism: Buddhist Liberation Movements in Asia, New York: State University of New York, 1996.

4. John Guilmartin, America in Vietnam, New York: Military Press, 1991.

5. Lê Cung, Phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 1999.

6. Lê Duẩn, Thư vào Nam, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1985.

7. Nguyễn Phúc Luân (chủ biên), Ngoại giao Việt Nam vì sự nghiệp giành độc lập, tự do (1945-1975), Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001.

8. Robert J. Topmiller, The Lotus Unleashed: The Buddhist Peace Movement in South Vietnam, 1964-1966, University Press of Kentucky, 2006.

9. Trần Trọng Tân (chủ biên), Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Thành phố Hồ Chí Minh, tập 2 (1954-1975), Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2000.

10.    Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam, Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước 1954-1975, tập III: Đánh thắng chiến tranh đặc biệt, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997.

Địa chỉ liên lạc:

Lê Thị Dung

Viện Nghiên cứu Phát triển TP. Hồ Chí Minh

28 Lê Quý Đôn, quận 3, TP. Hồ Chí Minh

ĐT: 0916066629; Email: le_thi_dung2003@yahoo.co.uk
 

---

1. Richard J. Barnet, Intervention and Revolution, A Meridian Book, New York, 1972, pp. 233-235.    

2. Committee of Concerned Asian Scholars, The Indochina story: A fully documented account, A Bantam Book, New York, 1970, pp. 32, 34.    

3. Ralph K. White, Nobody Wanted War: Misperception in Vietnam and Other Wars, A Doubleday Anchor Book, New York, 1970, p. 91.    

4. Bernard B. Fall, The Two Vietnams: A Political And Military Analysis, Frederik A. Praeger Publisher, New York, 1967, p. 250.    

5. John Guilmartin, America in Vietnam, New York: Military Press, 1991, p. 69.    

6. Phan Huy Lê, “Hồ Chủ tịch với dòng văn hóa Phật giáo Việt Nam”, Nội san nghiên cứu Phật học, số đặc biệt kỷ niệm lần thứ 100 ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tháng 1/1991, tr. 9.    

7. Lê Cung – Phan Văn Hoàng, “Phong trào Phật giáo miền Nam đấu tranh chống chính quyền Ngô Đình Diệm trước năm 1963”. Trong Lê Mạnh Thát (Chủ biên), Bồ Tát Quảng Đức – Ngọn lửa và trái tim, Nxb. Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, 2005.    

8. Trần Trọng Tân (chủ biên), Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Thành phố Hồ Chí Minh, tập 2 (1954-1975), Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2000, tr. 133.    

9. Lê Cung, “Phong trào Phật giáo miền Nam với cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm”, Tạp chí Lịch sử Quân sự, số 167, 11-2005.    

10. Bùi Cường, “Sự thật về đảo chính năm 1963”, Nguyệt san Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh. http://phapluattp.vn/20091214094152329p0c1112/su-that-ve-dao-chinh-nam-1... (truy cập ngày 22/4/2013).    

11. Trần Văn Giàu, Miền Nam giữ vững thành đồng, Tập II, Nxb. Khoa học, Hà Nội, 1966, tr. 342.    

12. Tâm Phong, “Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo”, Tuần báo Hải Triều Âm, số 18, ngày 24/8/1964, tr. 10.    

13. Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương, Những sự kiện lịch sử Đảng, Tập III, Nxb. Thông tin lý luận, Hà Nội, 1985, tr. 268.    

14. Christopher S. Queen - Sallie B. King, Engaged Buddhism: Buddhist Liberation Movements in Asia, New York: State University of New York, 1996.    

15. Dennis Bloodworth, An Eye For The Dragon: South East Asia Observed, 1954 1970, Farrar Publisher, Straus & Giroux, New York, 1970, p. 209.    

16. Robert McAfee Brown, Abraham Joshua Heschel and Michael Novak, Vietnam: Crisis of Conscience, Association Press, New York, 1967, p. 30.    

17. Nguyên văn tiếng Anh: “… the peasants watched again as we supported one of the most vicious modern dictators (…) The peasants watched and cringed as Diem ruthlessly routed out all opposition, supported their extortionist lanlords”. Speech delivered by Dr. Martin Luther King, Jr., on April 4, 1967, at a meeting of Clergy and Laity Concerned at Riverside Church in New York City, with the title: “Beyond Vietnam: A Time to Break Silence”. Reese Williams, Unwinding the Vietnam War: From War into Peace, The Real Comet Press, Seattle, 1987, p. 431.    

18. Quán Như Phạm Văn Minh, Vietnamese Engaged Buddhism: The Struggle Movement of 1964 and 1966, tr. 203-205. Bản dịch của Thư viện Hoa Sen. http://thuvienhoasen.org/D_1-2_2-135_4-7199_5-50_6-1_17-24_14-1_15-1/ (truy cập ngày 25/4/2013)    

19. Lê Cung, “Phong trào Phật giáo miền Nam với cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm”, Tạp chí Lịch sử Quân sự, số 167, 11-2005.    

20. Giao Hưởng, “Những bóng hồng của dinh Độc Lập - “Trái đắng” của hai dòng họ”, Thanh niên, ngày 22/4/2010. http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/20100422/nhung-bong-hong-cua-dinh... (truy cập ngày 22/4/2013).    

21. Joseph L. Daleiden (1994), The Final Superstition: A Critical Evaluation of the Judeo-Christian Legacy, Prometheus Books, New York, p. 62.    

22. Lê Cung, Bàn thêm về phong trào Phật giáo Việt Nam năm 1963. http://www.chuyenluan.net/index.php?option=com_content&view=article&id=2... (truy cập ngày 26/4/213)    

23. Lê Duẩn, Thư vào Nam, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1985, tr. 248.    

    Trong thời gian qua trên các phương tiện truyền thông Internet đã có những bài viết và phim ảnh ngụy tạo nhằm đánh phá Phật giáo một cách tinh vi và có hệ thống qua việc xuyên tạc và mạo hóa lịch sử. 

    Sự thật của lịch sử Phật giáo Việt Nam trong ngày 11-6-1963 đã bị các thế lực thù nghịch Phật giáo bóp méo, đặc biệt là tuyên truyền chuyện “đốt Hòa thượng Thích Quảng Đức”, như một đoạn phim “Youtube.com”, diễn lại toàn cảnh Hòa thượng Thích Quảng Đức “bị thiêu”. Họ cho diễn lại ⁽¹⁾ và viết những bài nói rằng: “Người nhẫn tâm tưới xăng lên thân Hòa thượng chính là ông Nguyễn Công Hoan (Huỳnh Văn Thạnh). Đến năm 1976, thì ông ta được nhà nước Cộng Sản trả ơn bằng cái chức đại diện Quốc Hội đơn vị Phú Khánh Nha Trang Việt Nam…”⁽²⁾ và còn nhiều lời sai sự thật khác.

   Trong ba biến cố cao điểm của phong trào tranh đấu Phật giáo năm 1963—cái chết của tám Phật tử đêm 8-5-1963 tại đài phát thanh Huế, cuộc tự thiêu của HT. Quảng Đức ngày 11-6-1963 và chiến dịch “nước lũ” tổng tấn công chùa chiền toàn quốc đêm 20 rạng ngày 21- 8-1963—là ba biến cố lịch sử quan trọng của phong trào Phật giáo tranh đấu. Các thế lực thù nghịch Phật giáo đã tìm mọi cách để mạo hóa hai biến cố đầu.

   Trong phạm vi bài này chúng tôi chỉ đề cập đến chuyện họ đã mạo hóa lịch sử ngày 11 tháng 6 năm 1963 nhằm chạy tội quá khứ đã chống lại dân tộc trong suốt chiều dài của lịch sử Việt Nam. 

   Họ (các thế lực thù nghịch Phật giáo) thấy rằng đã đến lúc không còn cách nào để chứng minh cho mọi người biết phong trào tranh đấu Phật giáo 1963 là do Cộng sản giật dây hay là do những người Cộng sản hay thân Cộng sản chủ trương nên đã tuyên truyền rằng “người tưới xăng lên thân Hòa thượng Thích Quảng Đức là cán bộ Cộng sản nằm vùng Nguyễn Công Hoan, cựu dân biểu “lưỡng triều” Việt Nam Cộng Hòa”.

   Nói rằng Nguyễn Công Hoan là cựu dân biểu Quốc hội miền Nam Việt Nam thời đệ nhị Cộng hòa (nhiệm kỳ 1971-1975) và là cựu dân biểu Quốc hội của nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam (sau năm 1975) là đúng, nhưng nói rằng người tưới xăng lên Hòa thượng Thích Quảng Đức là cựu dân biểu “lưỡng triều” miền Nam Việt Nam Nguyễn Công Hoan là hoàn toàn sai sự thật. Người tưới xăng lúc đó là một vị tu sĩ Phật giáo, Đại đức Thích Chơn Ngữ thế danh Huỳnh Văn Hải, hiện nay đang sống tại thành phố San Jose, bang California, Hoa Kỳ. 

   Trước hết chúng ta hãy nói về nhân vật Nguyễn Công Hoan. Ông Nguyễn Công Hoan sinh năm 1944 tức mới 19 tuổi vào năm 1963, không có tên trong danh sách dân biểu Quốc hội VNCH thời đệ nhất Cộng hòa⁽³⁾, nhưng có tên trong danh sách dân biểu Quốc hội VNCH thời đệ nhị Cộng hòa, nhiệm kỳ 1971-1975. Điều này cũng được xác nhận trong hồi ký “Tôi Làm Nghề Dạy Học” của cựu dân biểu Trần Văn Sơn. Cựu dân biểu Trần Văn Sơn tức nhà bình luận Trần Bình Nam là thầy dạy của Nguyễn Công Hoan ở trường Trung học Võ Tánh, Nha Trang, và cũng là bạn đồng viện, đồng khối “Dân Tộc Xã Hội” tức khối đối lập do luật sư Trần Văn Tuyên làm Trưởng Khối (Quốc hội Đệ nhị Cộng hòa)⁽⁴⁾:

   “Anh Hoan, dân biểu Phú Yên, Quốc hội Việt Nam Cộng hòa, nhiệm kỳ 1971-75 cùng ở trong khối đối lập với tôi. Thời gian làm dân biểu Việt Nam Cộng hòa anh Hoan quen biết thế nào với những người bên kháng chiến không biết. 

   Sau ngày 30-4-1975 một số người này làm lớn trong chính quyền mới ở Phú Khánh (hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa nhập lại) đã mời anh Hoan ra ứng cử dân biểu quốc hội của nước Việt Nam thống nhất tổ chức năm 1976. Anh Hoan đến thăm tôi vào đầu năm 1976 cho biết ý anh muốn từ chối vì anh đã nghe dân Phú Yên than phiền chính sách của chính quyền mới.Tôi khuyên anh Hoan không nên từ chối vì có thể nguy hiểm cho bản thân anh.

   Sau khi trở thành dân biểu Quốc hội của nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Hoan có nhiều dịp vào Nha Trang tỉnh lỵ của tỉnh Phú Khánh công tác và hay đến thăm tôi.Từ đó có kế hoạch vượt biên. Phân công đơn giản. Anh Hoan chuẩn bị thuyền, tôi chuẩn bị đường đi. Anh Thung làm ruộng ở Thanh Minh chờ gọi.Chúng tôi vượt biên đêm 27-3-1977. Được tầu chở dầu Nhật Bản, chiếc Ryuko Maru khổng lồ trên đường từ Trung Đông trở về, vớt ngày 31-3 và đưa đến hải cảng Yokohama ngày 5-4-1977. Hoan được Quốc hội Hoa Kỳ mời sang điều trần về tình trạng nhân quyền tại Việt Nam nên đi Hoa Kỳ sớm. Thung và tôi chờ đến tháng 10-1977 mới đi Hoa Kỳ diện tị nạn “on parole” với thẻ I-94…”.

   Như vậy rõ ràng ông Nguyễn Công Hoan không phải là dân biểu Quốc hội thời đệ nhất Cộng hòa, tức là vào lúc xảy ra cuộc tranh đấu Phật giáo và dĩ nhiên không phải là người đã tưới xăng lên Hòa thượng Quảng Đức. 

   Bây giờ chúng ta xem ai chính thực là người đã giúp (tưới xăng) lên HT. Thích Quảng Đức để ngài hoàn thành đại nguyện. Người đó chính là Đại đức Thích Chơn Ngữ, sinh năm 1933 tức 30 tuổi vào năm 1963, thế danh là Huỳnh Văn Hải, đệ tử của cố Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, vị Tăng thống đầu tiên của Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất. Sau năm 1963, Đại đức Thích Chơn Ngữ đi du học tại Hoa Kỳ, sau đó qua Pháp và đỗ Tiến sĩ Sử học tại Đại học Sorbonne, Paris. Năm 1973 ông về Việt Nam dạy học tại Viện Đại học Vạn Hạnh. Sau năm 1975 cởi áo xuất tu, vượt biển và được nhập cư vào Mỹ năm 1982 và hiện đang sống tại San Jose Hoa Kỳ⁽⁵⁾. Ông Huỳnh Văn Hải, người vừa là chứng nhân, vừa là người đóng vai trò quan trọng trong cuộc tự thiêu của ngài Quảng Đức đã thuật lại như sau:

   “... Ngày 15 tháng 5, Tổng thống Diệm bất đắc dĩ phải tiếp phái đoàn Phật giáo gồm 5 vị: Thượng tọa Thiện Hoa, Thiện Hòa, Hành Trụ, Tâm Châu và Đôn Hậu, nhưng ông Diệm đã không thực tâm giải quyết vấn đề. Do đó, ngày 16 lại có nhiều cuộc tuyệt thực khác và biểu tình rầm rộ trước Quốc hội, nhưng chính quyền vẫn không đả động gì đến những yêu cầu của Phật giáo đồ... Bây giờ câu hỏi rất quan trọng được đặt ra là việc tự thiêu, người hưởng ứng đầu tiên là Ngài Quảng Đức.

   ... Lúc 10 giờ sáng ngày 11 tháng 6 năm 1963, tôi (Thích Chơn Ngữ, thế danh Huỳnh Văn Hải) dìu Ngài ra đến cổng chùa, thầy Đức Nghiệp mở cửa chiếc xe Austin đã đậu sẵn, mời Ngài lên. Xe gặp đường Phan Đình Phùng quẹo phía trái là đường Lê văn Duyệt, tài xế dừng xe lại, xung quanh tôi các Tăng Ni đã đứng chật ních bao vây ngã tư Lê văn Duyệt-Phan Đình Phùng.

   Tay trái tôi xách thùng xăng, tay mặt tôi dìu Ngài bước ra xe và mời Ngài ngồi xuống. Ngài ngồi “Kiết Già” tay mặt đặt lên tay trái. Tôi cầm thùng xăng đáng lẽ tưới lên vai Ngài, nhưng vì hốt hoảng lo sợ mật vụ tới nên đã đổ xăng từ đầu Ngài trở xuống. Ngài mở hộp diêm rút 5, 6 que rồi quẹt mạnh. Lửa tức tốc bừng cháy đốt ngay thân xác Ngài như một pho tượng trong khi các Tăng Ni quỳ xuống vừa khóc vừa niệm: A Di Đà Phật.

   Tiếng niệm Phật rất não nùng thê thảm trong lúc ngọn lửa càng bốc cao, phủ kín cả người Ngài, nhưng Ngài vẫn ngồi vững như bàn thạch chấp hai tay trước ngực.

    Sau 7 phút toàn thân Ngài ngã xuống nhưng hai tay vẫn còn chắp trên ngực. Xung quanh các tăng ni vừa bái lạy vừa khóc, vừa niệm Phật, nhưng có một người vẫn đứng thẳng như một trụ đá, không khóc, nét mặt rất đau thương đến độ trông rất lạnh lùng, chấp hai tay nhìn thẳng vào thân xác cháy đen của Ngài Quảng Đức. Đó là Thượng tọa Thích Tâm Châu mà nay là Hòa thượng tu hành tại nước Pháp.(Hiện nay, Hòa thượng Thích Tâm Châu là Thượng Thủ Giáo hội Phật giáo Việt Nam trên thế giới và đang trụ trì Tổ đình Từ Quang, Montreal, Canada – ghi chú của người viết).

    Ngài Quảng Đức đã hiến mình cho Đạo Pháp bằng cách an nhiên tọa thiền trong biển lửa cao ngút. BỒ TÁT QUẢNG ĐỨC đã tự đốt mình để bảo vệ Đạo Pháp lúc lâm nguy và để bảo vệ quyền Tự Do Tín Ngưỡng. Hành động can đảm và tuyệt vời này của Ngài đã làm cả thế giới khâm phục và đã thức tỉnh lương tri nhân loại rằng đàn áp, chém giết chỉ gieo rắc thêm hận thù. Bạo lực sẽ thất bại trước Tự Do, Công Bằng, Tình Thương và lòng Khoan Dung..” 

    Thế mà nay, sau gần nửa thế kỷ, họ vẫn cố tình gán ghép cho ngài là Cộng sản, là người bị thiêu đốt và bịa đặt người tưới xăng thiêu đốt là “cán bộ Cộng sản nằm vùng, cựu dân biểu lưỡng triều Việt Nam cộng hòa Nguyễn Công Hoan”. Họ (những thế lực thù nghịch Phật giáo) vẫn dai dẳng nói rằng ngài “bị nướng sống chứ không phải tự thiêu”. Điều này cũng hoàn toàn sai. Lời thuật lại của những chứng nhân lịch sử hôm ấy như Hòa thượng Thích Đức Nghiệp, cựu Đại đức Thích Chơn Ngữ và cựu nhiếp anh gia Nguyễn Văn Thông đều thấy và kể lại rằng “Ngài mở hộp diêm rút 5, 6 que rồi quẹt mạnh”. Sự kiện này được chứng minh bởi chín tấm hình đen trắng bấm liên tục của thông tín viên Malcolm Browne chụp từ cùng một góc độ nhìn, lấy chiếc xe Austin làm nền hình, ghi lại khá chi tiết và trung thực diễn tiến động thái tự thiêu của HT. Thích Quảng Đức, đặc biệt trong một tấm hình (ảnh số 2), Đại đức Chơn Ngữ đã bước đi ra xa về phía các chư Tăng Ni, để lại HT. Quảng Đức một mình tìm cách tự quẹt diêm giữa vũng xăng lênh láng.⁽⁷⁾

    Sự cố tình bóp méo hay là sự mạo hóa lịch sử trắng trợn này không thể nào tưởng tượng được. Nhiều chứng nhân của lịch sử hãy còn sống mà đã bị xuyên tạc và bóp méo, không hiểu tương lai xa nữa, sự thực của lịch sử Phật giáo Việt Nam cũng như của dân tộc Việt Nam sẽ bị biến thể như thế nào!

     Tuy nhiên, dù rằng nói cách nào đi nữa, đối với Phật giáo cái “Tâm” mới là chủ yếu, tâm dẫn đầu mọi pháp. Mọi người, mọi việc xung quanh giúp Ngài là theo ý muốn của Ngài (để Ngài hoàn thành đại nguyện), Tâm của Ngài đã quyết định từ khi gửi đơn xin phép được tự thiêu, đã dẫn đạo Ngài, “hành động tự thiêu của ngài phát xuất từ tâm Bồ Đề, từ đại nguyện cứu độ chúng sinh, đem thân xác còn lại của Ngài sử dụng thành ngọn đuốc soi sáng thế giới vô minh, hy vọng đánh thức lương tâm nhân loại và những người lãnh đạo cuộc chiến tương tàn đang hồi khốc liệt. Ngài thiêu thân vì đạo pháp, vì tiền đồ nguy khốn của Phật giáo, vì tự do và bình đẳng tôn giáo, không vì một ước muốn danh tiếng hay lợi lạc vật chất cá nhân”. Đáng tôn kính thay đấng từ bi vô lượng.

    Các nhân vật được minh danh dẫn chiếu trong bài viết này còn sống và hiện đang ở Hoa Kỳ. Và với bài viết này, sự thật của lịch sử Phật giáo Việt Nam trong ngày 11-6-1963 đã được minh thị. Vậy đã đến lúc không còn có thể tiếp tục bôi bác hay mạo hóa lịch sử nữa, mà trả lại sự thật cho lịch sử. 

NNC. Tâm Diệu

Nhà nghiên cứu Phật học, Chủ biên trang Thư viện Hoa Sen
 

 

---

1. Minh Thạnh, Clip HT. Thích Quảng Đức Tự Thiêu Diễn Lại: Từ Điểm Nhìn Chuyên Môn: http://www.thuvienhoasen.org/D_1-2_2-139_4-14308_5-50_6-1_17-46_14-1_15-...  

2. http://vietluanonline.com/250211/LichsuPhatgiaoVN11-06-1963dabidanhtrao....  

3. Công Báo VNCH, Trung tâm Lưu Trữ Quốc Gia 2 tại Thành Phố Hồ Chí Minh (Sài Gòn) thuộc kho [fonds] Phủ Tổng Thống Đệ Nhất Cộng Hòa Miền Nam.    

4. Trần Văn Sơn, Hồi ký “Tôi Làm Nghề Dạy Học”.
(http://www.tranbinhnam.com/story/Toi_Day_Hoc_Edited.html) 
Được xác nhận trong cuộc điện đàm giữa nhà văn Nguyên Giác Phan Tấn Hải và cựu DB Trần Văn Sơn.    

5. Bùi Ngọc Đường, Giáo sư, cựu Giám đốc Sinh Viên Vụ, Viện Đại học Vạn Hạnh, Sài Gòn. Chủ biên Tạp chí Chấn Hưng, Los Angeles (Qua các cuộc điện đàm và email với người viết).    

6. Huỳnh Văn Hải, Cuộc Tự Thiêu Lịch Sử, Nguyệt san Chấn Hưng số 4 tháng 8 năm 1985 Trang 2, 3 và 19. Los Angeles, Hoa Kỳ. (Phần trích đoạn ở trên của bài viết “Cuộc Tự Thiêu Lịch Sử” cũng được tác giả Hoành Linh Đỗ Mậu in lại trong tác phẩm “Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi”, Phụ Lục A, số thứ tự 27, trang 1083 và 1084, ấn bản 1987)    

7. [Nguồn: http://iconicphotos.wordpress.com/2009/06/19/the-immolation-of-quang-duc/ ].
[http://www.google.com/search?q=malcolm+browne&hl=en&biw=10 24&bih=643&prmd=imvnso&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=0wS6Tuj_IqPniAKznqCBBQ&ved=0CD8QsAQ ] và [ http://en.wikipedia.org/wiki/Thich_Quang_Duc].    

 

    Trong lịch sử cận đại, Hòa thượng Thích Quảng Đức là một nhân vật lịch sử, một vị tăng Việt Nam của thế kỷ XX được xưng tụng và ca ngợi là một vị Bồ Tát xả bỏ thân mạng để cứu nguy dân tộc và đạo pháp cũng như làm rạng rỡ cho Phật Giáo Việt Nam. Sự tự thiêu của Ngài ở Saigon vào ngày 11 tháng 6 năm 1963 chống lại chế độ độc tài và đàn áp tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm không những đã khiến cho người Phật tử Việt kính ngưỡng, mà cả thế giới đều ngạc nhiên và kính phục trước hành động khó nghĩ bàn đó. Trải qua gần nữa thế kỷ, tên tuổi của Ngài đã viết thành sách, và đã khắc trên đá. Phật giáo đồ đã, đang và sẽ xây dựng bảo tháp, công viên và nhiều tượng đài để tưởng niệm đến công ơn của Ngài. Nhiều ngôi chùa, tu viện và trung tâm văn hóa Phật Giáo đã vinh danh ngài bằng cách dùng tên Quảng Đức để đặt tên cho cơ sở. Tên của Ngài đã được đặt cho tên một con đường tại quận Phú Nhuận nơi có ngôi chùa Quán Thế Âm, ngôi tự viện cuối cùng Ngài làm trụ trì.

Nhân kỷ niệm đúng 50 Hòa Thượng Quảng Đức tự thiêu, người viết bài này xin đóng góp bốn vấn đề để làm sáng tỏ thêm cuộc đời và hành hoạt của Ngài. Phần đầu là tìm hiểu lại tiểu sử bằng cách hiệu đính lại năm sinh, tên tuổi thật dựa vào các văn bản và tư liệu. Trong phần này cũng ghi thêm đôi chút về cha mẹ và người anh trai của Hòa Thượng. Phần thứ hai tóm tắt một số hoạt động Phật sự của Hòa Thượng trong hơn hai năm cuối trước khi Ngài tự thiêu dựa trên một số văn bản còn lưu trữ. Phần ba là phân tích năm văn bản quan trọng của Hòa Thượng viết trong thời gian hai tuần lễ trước ngày tự thiêu. Và phần cuối cùng là trích đọan một phần nhỏ của hai bài do Hòa Thượng viết bằng chữ Nôm, nay phiên âm ra tiếng Việt 13 di bút, sẽ được xuất bản trong năm nay.

Bài khảo luận được dựa trên cơ sở ba nguồn tư liệu chính. Thứ nhất là các văn bản, các bài viết, các văn thư lưu trữ của Hòa Thượng để lại ở chùa Quán Thế Âm. Các tư liệu này được HT Thích Thông Bửu, đệ tử truyền chân của Ngài cất kỹ trong tủ kính đã gần nữa thế kỷ. Vào năm 2008, nhân dịp về Việt Nam thăm viếng, tôi đến chùa đảnh lễ di ảnh và thăm phòng lưu niệm của Hòa Thượng, nên có dịp xem và chụp lại các tư liệu và vật lưu niệm của Hòa Thượng được cất giữ ở đây. Đây là những tư liệu viết tay bằng chữ Nôm, các công văn giấy tờ, các quyển sổ chi thu, sổ quy y, và cầu an cầu siêu của Hòa Thượng để lại. Quý nhất là các văn bản bằng chữ Nôm gồm có các bài viết, 1 hoặc 2 trang, hoặc các bài viết dài từ 5 trang đến 23 trang. Đây là những tư liệu chữ Nôm rất quý và có giá trị, chưa bao giờ được phiên âm ra tiếng Việt và chưa bao giờ được công bố hay xuất bản. Các tư liệu và "nét bút pháp" như chữ của Hòa Thường viết trong bản di chúc, tạo nên một nền tảng để chúng ta tìm hiểu hành động, tư tưởng và hành hoạt của con người lịch sử này. Bên cạnh đó chúng ta cũng có thể xem các thủ bút để lại của Hòa Thượng có thể đóng góp và làm giàu thêm một chút về di sản văn Nôm trong lịch sử cận đại của nước nhà. Phần tư liệu chữ Việt, ngoài công văn giấy tờ và các sổ sách chi thu của các chùa nơi Ngài từng trụ trì, Hòa Thượng còn để lại hai bản di chúc đánh máy có ký tên và đóng dấu. Nếu ta hợp chung hai tờ di chúc này với ba tư liệu đã được biết đến từ trước: Đơn Xin Tự Thiêu, năm bài thơ chữ Nôm, và bài Lời Nguyện Tâm Quyết, chắc chắn sẽ làm sáng tỏ thêm về tâm trí sáng suốt, về sự hiểu biết thời cuộc chính trị, về tâm nguyện tha thiết với đạo pháp, với Tăng Ni Phật tử, cùng các đệ tử xuất gia, tại gia, cũng như sự chuẩn bị chu đáo và cẩn trọng trước khi Ngài tự thiêu.

            Để thấy sự hành hoạt của Hòa Thượng trong công việc hoằng pháp, tôi cũng đi thăm ba khu vực nơi có lưu vết tích của Hòa Thượng. Thứ nhất là tỉnh Khánh Hòa, nơi Ngài đã sinh ra, lớn lên tu học và hành đạo cho đến năm 1945, khi Ngài phải lánh nạn chiến tranh, rời đất Khánh Hòa vì bị Pháp lùng bắt, rồi đi hành cước nhiều nơi, thay tên họ và ngày tháng năm sinh, và cuối cùng định cư tại miền Nam. Tại đây tôi cũng đã đi thăm và lấy tư liệu trên 15 ngôi chùa nơi ngài từng ở, từng xuất gia tu học, hành đạo, tại ba quận Vạn Ninh, Vạn Giả, và Ninh Hòa. Ngoài các ngồi chùa trong ba quận, tôi cũng đã đến thăm từ đường nơi thờ cha mẹ của Hòa Thượng tại làng Hội Khánh, nơi Hòa thượng đã sinh ra, và Phật Học Viện Nha Trang nơi có tháp mộ của sư Viên Minh vừa là anh cả vừa là sư huynh của Hòa Thượng. Khu vực thứ hai là tỉnh Định Tường (nay là Tiền Giang) nơi Ngài đã làm trụ trì và địa điểm hoằng pháp sau khi Ngài rời Saigon cuối năm 1958 khi trụ sở của Phật Học Nam Việt dời chùa Xá Lợi mới được xây nguy nga tráng lệ, và mặc dù được ông Mai Thọ Truyền, Hội Trưởng Hội Phật Học thỉnh Ngài trụ trì, nhưng Ngài đã từ chối. Trái lại, Ngài đã về vùng Cai Lậy nghèo nàn, dân cư lam lũ nhận lãnh hai chùa và hành đạo hai năm ở đây. Ở đây, Ngài đã nhận làm trụ trì chùa Thiên Phước, chùa Long Phước và được mời giảng dạy tại chùa Phật Ân, thành phố Mỹ Tho, trụ sở của Hội Phật Giáo tỉnh Định Tường. Thiên Phước là một ngôi chùa nhỏ, hẻo lánh, ngoài việc trùng tu và mở trường tư thục dạy học, Ngài lại có chút thời giờ nên các bài viết chữ Nôm quan trọng trong tập di cảo, dùng để giảng dạy ở chùa Phật Ân. Khu vực thứ ba là Thành Phố Hồ Chí Minh, gồm các chùa Long Vĩnh nơi Hòa Thượng làm trụ trì vào những năm đầu thời 1950. Chùa Phước Hòa ở Bàn Cờ, là trụ sở cũ của Hội Phật Học Nam Việt, nơi Ngài làm trụ trì đến năm 1958. Chùa Quán Thế Âm, nơi di tích cuối cùng của Hòa Thượng, và là nơi có nhiều hồ sơ và vật kỹ niệm của Hòa Thượng. Chùa Xá Lợi, là văn phòng và cơ sở chính trong công cuộc đấu tranh đòi tự do tôn giáo chống lại chế độ ông Diệm năm 1963, đây cũng là nơi Hòa Thượng chụp nhiều tấm ảnh kỹ niệm trước khi tự thiêu. Sau khi tự thiêu, nhục thân của Ngài đã quàng tại đây, và cũng là nơi trái tim bất diệt của Ngài được thờ cho đến cuối tháng 8 năm 1963 trước ngày ông Ngô Đình Nhu tổ chức chiến dịch Nước Lũ tổng tấn công chùa chiền bắt giam Tăng Ni. Chùa Ấn Quang nơi Hòa Thượng đã ẩn tu, trì tụng Kinh Pháp Hoa và thiền định 2 tuần lễ trước ngày tự thiêu. Đây cũng là nơi Ngài viết 5 bài thơ chữ Nôm, bài Lời Nguyện Tâm Quyết và hai tờ di chúc. Chùa Phật Bửu nơi Ngài dự lễ cầu siêu cho các vị thánh tử đạo vào buổi sáng trong ngày trọng đại lịch sử, ngày 11-6-1963, ngày Ngài hoàn thành hạnh nguyện bồ tát lợi tha. Điểm cuối ở Saigon là bảo tháp và công viên kỹ niệm nơi Ngài tự thiêu tại ngã tư Phan Đình Phùng và Lê Văn Duyệt (nay là Nguyễn Thị Minh Khai và CMT8).

            Nhìn chung, địa bàn hoạt động Phật sự của Hòa Thượng rất rộng lớn, từ xứ trầm hương  Khánh Hòa, đến nơi đô hội phố thị Sài Gòn, đến vùng đồng bằng sông Cửu Long. Phải đi thăm các nơi hành đạo của Hòa Thượng chúng ta mới thấy Ngài phải có một hạnh nguyện lớn, một khả năng ứng dụng tài giỏi, một vị tăng có uy đức không bị chính quyền địa phương làm khó dễ, cũng như Ngài phải có một sức khỏe dồi dào và bền bỉ mới làm được những việc này. Cũng đi thăm những vùng này, chúng ta mới thấy dân ở đây còn rất nghèo, rất ít hiểu biết Phật Pháp, do vậy Ngài lấy hạnh nguyện độ sanh, giúp người làm trọng điểm, như chúng ta thấy tuy Ngài có cầm bút viết một số bài bằng chữ Nôm. Cuối cùng hình như Ngài cảm thấy chuyện nghiên cứu viết lách không phải là sở trường và bản nguyện của Ngài, nên Hòa Thượng đã không hoàn thành tất cả các bài viết. Có đi thăm các nơi này chúng ta mới thấy trước hết Ngài phải hiểu biết phong tục tập quán, thổ âm và thổ ngữ địa phương mới hòa nhập vào con người và nếp sống của từng vùng, rồi mới có dịp hóa độ họ được. Qua văn bản chữ Nôm chúng ta đọc được những chữ Ngài dùng theo cách phát âm địa phương, không có trong tự điển hoặc tự vị. Thứ hai là Ngài đã đem các phương tiện khéo léo ra giúp dân bản địa, như chữa bịnh, xem ngày tốt cho các việc cưới hỏi, đám tang, v.v. tụng kinh trì chú cầu nguyện cho người sống và kỳ siêu cho người chết, tổ chức trai đàn chẩn tế siêu độ, quy y cho Phật tử tại gia, tổ chức một ngày tu học theo hạnh Bát Quan Trai giới. Tất cả các điều này như là một phương tiện thiện xảo để giúp đỡ người dân. Các tư liệu và sách vở của Ngài để lại như tuyển tập các bài thuốc Bắc và thuốc Nam, sách địa lý Tả Ao, sách Lục Hạp, chú Phổ Am, vân vân, cho ta biết được những điều này.[1] Trong năm cuối Ngài đã đọc các toa thuốc bằng chữ Nôm ra chữ Việt cho đệ tử Thông Bửu chép lại trong 1 quyển vỡ.[2] Thứ ba Ngài phải có kiến thức tổng quát và dung hợp khéo léo mới tiếp xúc đủ các thành phần trong xã hội, từ người nghèo không biết chữ ở các vùng quê, đến từng lớp tri thức hay giàu có ở Sài Gòn. Bởi vì Ngài là một "itinerant monk" một hòa thượng vô sở trụ vì từ lúc nhập thế hoằng pháp (1933) Ngài chưa trụ trì một chùa nơi nào trên 5 năm. Như lời viết của Thượng Tọa Thiện Hòa (chức vụ lúc bấy giờ), Trị Sự Trưởng Giáo Hội Tăng Già Nam Việt, trong văn thơ đề ngày 18-1-1962: "Thượng Tọa có đủ duyên tốt là đến đâu một thời-gian thì cảnh chùa ấy trở nên lành kín và vui vẽ, nhưng ở một lúc khai hóa rồi đặt người giao phó lại đi nơi khác, nhờ không trụ-trước ngã sở mà Phật-sự làm được nhiều." Vì bản nguyện xây dựng và trùng tu các ngôi chùa bị đổ nát, đem Phật pháp đến với kẻ nghèo và bình dân, làm chí nguyện độ sanh, và Ngài ít trụ một nơi nào thật lâu và thường đi, nên Ngài hầu như không có đệ tử xuất gia, thỉnh thoảng có đệ tử cầu pháp mà thôi. Thầy Thông Bửu là người đệ tử xuất gia vào cuối đời của Ngài và được kế thừa tâm pháp. Như thế chúng ta thấy Ngài phải có tâm ý tự tại, không chấp trước, đến và đi vô ngại, nên Ngài không bị phiền não vướng bận.  

Ngoài các nơi chốn kể trên, có thể Hòa Thượng đã đến Lào và Cam Bốt. Theo lời kể của thầy đương kim trụ trì chùa sắc tứ Long Sơn (Phú Cang, Vạn Phú, Vạn Ninh, Khánh Hòa) thì Ngài đã đến hoằng pháp tại thủ đô Vạn Tượng (Vientiane), thành phố Luang Prabang và Savannakhet là ba nơi có rất nhiều kiều bào người Việt sinh sống. Tại Vạn Tượng Ngài có một vị đệ tử xuất gia chuyên chữa bịnh cho dân địa phương. Có thể điều này rất đúng vì tại chùa sắc tứ Thiên Tứ (Mỹ Trạch, Ninh Hà, Ninh Hòa), có một bức hình Ngài chụp với ba vị sư người Việt ở Lào năm 1946. Theo các văn tịch của chùa Thiên Ân nơi Hòa Thượng trụ trì từ năm 1933, thì năm 1945 chiến tranh, Ngài chạy lánh nạn. Có thể là Ngài đã lánh nạn qua Lào và ở đây một thời gian, rồi đã xuống Cam Bốt trước khi trở về Gia Định và Sài Gòn rồi thay đổi tên họ, năm sinh và định cư trên dưới 10 năm ở đây. Trong bài thơ Cùng hàng Phật tử quy y, thế độ và xuất gia, có ba câu Ngài viết về chốn Ngài từng ở và sinh hoạt Phật sự: "Gia Định Sai-Gòn hỡi các con/Hà Tiên, Cai Lậy Thầy vẫn còn/Nam Vang, Núi Lớn Thầy ghi dấu." Nói tóm lại, khi nghiên cứu về cuộc đời của Ngài, ta nên tìm hiểu thêm Ngài đã ở nơi nào tại Hà Tiên, Nam Vang và Núi Lớn vì vấn đề này chưa được sáng tỏ.

            Ngoài các tư liệu, công trình khảo cứu điền giả, tôi cũng đã phỏng vấn rất nhiều nhân vật lịch sử của Phật Giáo có liên quan đến phong trào đấu tranh năm 1963. Danh sách khá dài, và có nhiều vị không muốn nêu danh nên không tiện liệt kê ở đây.        

            Từ những di cảo, thủ bút, công văn, sổ sách giấy tờ của Hòa Thương để lại, cũng như các tư liệu sưu tập ở các chùa trong khi đi khảo cứu, và tư liệu phỏng vấn, và đương nhiên là các sách vỡ báo chí viết về Ngài, và công cuộc chấn hưng Phật Giáo, và phong trào đấu tranh đòi hỏi tự do tôn giáo trong thập niên 1960 có thể nói chúng ta có một hình ảnh rõ hơn về cuộc đời, cách làm việc và tư tưởng dấn thân của Ngài.

PHẦN TIỂU SỬ

 Tên và tuổi  

            Hoà Thượng Quảng Đức tên thật là Lâm Văn Tuất, sinh vào giờ tý, ngày 15 tháng 9, năm Mậu Tuất (29-10-1898). Vì Ngài sinh vào năm Tuất cho nên cha mẹ Ngài theo lối thông thường là sinh con năm nào thì đặt tên con của mình theo năm đó, cho nên đặt tên ngài là Tuất, chứ không phải là Tất hoặc Tức.[3] Tất cả các tư liệu và văn bản liên quan đến Ngài có niên đại từ năm 1933 đến năm 1945 trong thời gian Ngài hoạt động Phật sự và làm trụ trì các chùa sắc tứ Thiên Ân và Linh Sơn tại huyện Vạn Ninh đều nhắc đến thế danh của Ngài là Lâm Văn Tuất. Thêm vào đó trong các văn kiện pháp lý của chùa Thiên Ân có niên đại năm 1960 và 1961 nói các bô lão trong làng và vị thầy đương kim trụ trì làm lại giấy tờ sở hữu đất đai của chùa đều nhắc là Hòa Thượng Lâm Văn Tuất. Một vài văn bản khác ghi Hòa Thượng Quảng Đức, tục danh Lâm Văn Tuất.[4] Nói tóm lại, từ khi sinh ra cho đến lúc lánh nạn chiến tranh rời tỉnh Khánh Hòa năm 1945, tên thật của Ngài là Lâm Văn Tuất.

            Cuối phần của bài Xuất Kệ Vânchữ Nôm, viết ngày mồng tám, tháng tư nhuận, năm Quý Mão (30-5-1963),10 ngày trước khi tự thiêu, Ngài đã ghi rất rõ đầy đủ tên họ và năm sinh của mình.

Dịch nghĩa: Hòa thượng Thích Quảng Đức, trụ trì chùa Quán Thế Âm làm bài kệ vào ngày mồng tám, tháng tư nhuận, năm Quý Mão (30-5-1963). Tu sĩ Nguyễn Văn Khiết, pháp danh Thị Thủy, tự Hạnh Pháp, hiệu Nhân Tri, giác tánh (tên họ theo đạo giác ngộ) Thích Quảng Đức, tục danh Lâm Văn Tuất, sinh giờ tý, ngày 15 tháng 9, năm Mậu Tuất (29-10-1898).

            Một thế danh khác của Ngài là Nguyễn Văn Khiết sinh ngày 15 tháng 10 năm 1890. Đây là tên họ và năm sinh theo thẻ căn cước do Ngài khai vào năm 1955. Theo như các tư liệu cũ nói là cha mẹ của Ngài không những cho Ngài xuất gia tu học theo cậu, mà còn cho hẳn làm con nuôi nên đổi họ theo ông cậu, từ Lâm qua Nguyễn. Vấn đề Ngài có tên là Nguyễn Văn Khiết do cậu ruột và cũng là bổn sư Hòa Thượng Hoằng Thâm chính thức đặt cho không có cơ sở vì như đã dẫn ở trên là các văn kiện trước năm 1945, không có một bản nào đề cập đến thế danh này.

            Nói chung trên phương diện pháp lý từ năm 1955 về sau, cho đến ngày viên tịch, thế danh Nguyễn Văn Khiết, sinh năm 1890, đuợc dùng trong các giấy tờ. Thí dụ trong đơn cúng chùa Thiên Phước đề ngày 9 tháng 11 năm 1959 của ông Lê Văn Phòng, xã Phú Quý, tổng Hòa Lợi, quận Cai Lậy xin cúng chùa Thiên Phước cho Hòa Thượng Quảng Đức. Trong đơn có ghi tên họ, năm sinh của Hòa Thượng y cứ theo thẻ căn cước. Trong đơn ngoài chữ ký của chủ chùa, các vị đại diện bổn đạo, người tả đơn, đại diện hội đồng xã, cảnh sát, còn có chữ ký và con dấu của Hòa Thượng Đạt Hương, là Tri Sự Trưởng Giáo Hội Tăng Già tỉnh Định Tường, và ông Hội trưởng Chi Hội Phật Giáo Cai Lậy, chứng minh cho thầy Hòa Thượng Nguyễn-Văn-Khiết là thành viên của hội Phật Giáo tại địa phương và tỉnh nhà. Xin được trích đoạn trong tờ đơn cúng chùa:

 “Hiện nay chúng tôi không đủ sức cai quản nữa, nên chúng tôi tình nguyện cúng đức [đứt]ngôi chùa nói trên cho: Ông Hòa-thượng Nguyễn Văn Khiết, tục danh Giác Tánh; pháp hiệu Quảng Đức, sanh năm 1890 tại Nha Trang, thẻ căn cước số N. I7 07/90 A.057954, cấp tại Saigon ngày 9/12/55.” Ở cuối đơn trong phần ký tên của người nhận chùa là: "Ông Hòa-thượng Nguyễn-VănKhiết, pháp hiệu Quảng Đức.”

            Các tờ đơn xin đi đường, hoặc giấy phép cất tịnh thất đều ghi Ngài sinh năm 1890. Một số văn kiện khác có niên đại năm 1962 đều ghi rõ Ngài 72 tuổi, tức là sinh năm 1890. Thí dụ trong tờ đơn đề ngày 28-2-1962 gởi cho chính quyền quận Ninh Hòa về việc Ngài vào Nam xin xuất tịch có đoạn viết:

Nguyên tôi là Nguyễn-Văn-Khiết, Pháp Hiệu Quảng Đức, tục danh Giác-Tánh,72 tuổi, thẻ Kiểm-tra số 90 A 057954. Sanh chánh tại Nha Trang (Trung Phần) là một tu sĩ xuất gia tu học đã lâu. Vì sự hoằng hóa Đạo Pháp nên tôi đã vào Nam từ năm 1945, mãi đến năm 1955 tôi được chánh quyền miền Nam cấp thẻ Kiểm-tra và được coi như người dân bản xứ.

            Trong một số giấy tờ pháp lý Hòa Thượng ghi: "Nguyên tôi là Nguyễn-Văn-Khiết . .. tục danh Giác Tánh" không biết Ngài có ngụ ý như thế nào khi viết tục danh là Giác Tánh. Thông thường người đời chỉ có một tục danh. Nếu theo ý nghĩa của từ được dùng trong cuối bài Kệ Xuất Vân thì tâm tánh của Ngài đã giác ngộ dù còn mang tên thế tục.

           

 Phụ mẫu

            Hòa Thượng sinh ra trong một gia đình làm nông tại làng Hội Khánh, xã Vạn Khánh, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa. Hội Khánh là một thôn nghèo nằm về phía biển đông bên phải đường quốc lộ số 1A, đi từ Nam ra Bắc, cách trạm xe lửa Tu Bông không xa. Thân phụ của Ngài là ông Lâm Hữu Ứng, pháp danh là Thị Cảm, quy y với tổ Hoằng Thâm ở chùa Long Sơn. Tuy rằng là một Phật tử nhưng ông vẫn theo tinh thần, đạo đức và mẫu mực đời sống của đạo Khổng, lấy gia phong, và thờ cúng ông bà tổ tiên làm trọng. Thân mẫu của Ngài là bà Nguyễn Thị Nương, xuất thân từ một gia đình Phật giáo, gốc người tỉnh Phú Yên và theo gia tộc dời vào xã Phú Cam, huyện Vạn Ninh tỉnh Khánh Hòa khoảng bán thế kỷ 19, nhập tịch và lập nghiệp ở vùng này.[5] Ở đây gia đình họ Nguyễn đã gặp và làm sui gia với gia đình họ Lâm. Bà Nguyễn Thị Nương quy y cùng thầy với chồng có pháp danh là Thị Tùng. Bà có người anh ruột là ông Nguyễn Văn Giá xuất gia tu học với Hòa Thượng Thiên Quang ở tổ đình Linh Sơn. Sau khi trưởng thành ông về làm trụ trì chùa Long Sơn, thường gọi là Hòa Thượng Hoằng Thâm (1857-1921). Nói chung thì toàn thể gia đình cha mẹ anh em của Ngài Quảng Đức đều quy y cùng với Hòa Thượng Hoằng Thâm nên đều có pháp danh bắt đầu bằng chữ thị 是, như trong bài kệ truyền pháp của dòng Chúc Thánh: Minh thiệt pháp toàn chương, ấn chơn như thị đồng (明實法全彰 印真如是同).

            Ngài là con út trong gia đình gồm bảy anh chị em. Năm anh chị em trên Ngài đều chết sớm, chỉ còn người anh cả Lâm Văn Quy, được cha mẹ cho đi tu với Hòa Thượng Hoằng Thâm lúc còn nhỏ tuổi. Lúc lên bảy tuổi Ngài cũng được cha mẹ cho đi tu theo chân ông anh cả. Theo  ông Lâm Sâm, cháu gọi Hòa Thượng Quảng Đức bằng chú ruột, nói rằng ông bà nội nhờ cho hai người con trai đi tu nên mới khỏi bị chết yểu. Ông Sâm cũng nói rằng là khi còn ở nhà chú Tuất thường bị đau yếu luôn, và nhờ ở chùa và ơn Phật hóa độ nên sức khỏe của chú càng lúc càng trở nên mạnh khỏe và càng tráng kiện hơn.

Đó là một cách nói hay và dễ nghe. Sự thật thân thể của cậu Tuất tráng kiện hơn và tinh thần minh mẫn hơn sau một thời gian đi tu là nhờ nhiều yếu tố khác. Thứ nhất, là từ khi ở chùa cậu Tuất ăn uống đầy đủ hơn, không phải bữa đói bữa no như ở nhà. Long Sơn là một chùa có nhiều ruộng đất ở trong vùng, và có nuôi trên 10 con bò để cày và lấy phân bón. Do vậy thực phẩm không phải thiếu thốn như làng quê nghèo Hội Khánh. Thứ hai, Hòa Thượng Hoằng Thâm là người giỏi võ nghệ và đã truyền lại các bài quyền cước, các thế võ gốc Bình Định cho các vị để tử. Do vậy nhờ luyện tập võ nghệ nên thân thể của ngài tráng kiện hơn. Các vị bô lão trong hai quận về sau ngài trưởng thành và làm trụ trì đã chứng kiến và kể lại Ngài một mình tay không đã đánh bạt bọn quan lại và bộ hạ đã Ngài áp bức Ngài. Thứ ba, Hòa Thượng Hoằng Thâm biết về y học Đông phương và có một vị để tử lớn là Ngài Thị Thanh, hiệu Vô Vi, rất giỏi thuốc bắc. Sau này Ngài Thị Thanh kế truyền sư phụ làm trụ trì chùa Long Sơn, vừa làm nghề thầy thuốc chữa bệnh có tiếng trong vùng và rất giỏi cúng kiếng nghi lễ nên thường được mời thỉnh đi tụng kinh và chữa bịnh. Trong chùa cũng có phòng thuốc bắc. Một điểm khác là nước uống ở chùa trong sạch và tinh khiết nhờ có giếng và mạch nước tốt ở vùng đồi núi. Còn làng Hội Khánh gần biển, và hơn nữa nhà cha mẹ của Ngài Quảng Đức ở trong vùng ruộng lúa thấp nên điều kiện nước trong sạch tinh khiết không bằng ở chùa.  

  Phụ mẫu của Ngài cả hai đều đẹp tướng. Theo tấm ảnh hình chân dung thờ ở từ đường, thân phụ của Hòa Thượng là một người có diện mạo quắc thước. Mặt vuông, trán rộng, mũi lớn, lông mày dày, nhân trung đầy đặn, mắt đen, sáng tỏa nét của một người tự tin và dễ chịu. Người ông cao, tướng thanh nhã, tuy là một nông dân nhưng có bàn tay đẹp, các ngón tay thon dài. Cũng theo bức ảnh chân dung, mẹ Ngài nổi bật nhất là vừng trán thật cao và rộng tỏa nét của một người thông minh, dù tuổi đã già nhưng tóc vẫn còn đen mướt và đôi chân mày rất đen đậm tỏ ra một con người có sức khỏe tốt. Bà người nhẹ nhàng, chiều cao trung bình của một người phụ nữ Việt, dù đã lớn tuổi nhưng vẫn còn nét đẹp và cung cách tao nhã. Hai người con trai của ông bà cụ, sư Viên Minh và Hòa Thượng Quảng Đức, người nào cũng cao lớn giống cha mẹ. Trong hồ sơ pháp lý, Ngài Quảng Đức cao 1.66m. Cụ Lâm Sâm cũng rất cao lớn. Sau khi hai ông bà qua đời, sư Viên Minh, vị con trưởng, có lập bài vị thờ ở chùa Pháp Hải. Theo bài vị thì cụ ông qua đời ngày 28 tháng 7 âm lịch, cụ bà qua đời ngày 20 tháng 5 âm lịch.[6]

 

 

Huynh Trưởng Lâm Văn Quý, Viên Minh Hòa Thượng

Hòa Thượng Quảng Đức có người anh cả tên là Lâm Văn Quý. Dựa trên thông tin nghi trên tháp một thì ông sinh tháng 5, năm Nhâm Ngọ (1882), lớn hơn chú em út Lâm Văn Tuất 16 tuổi. Các văn bản về chùa Long Sơn nơi ông từng xuất gia tu học và chùa Pháp Hải nơi ông trụ trì đến năm 1967, không nói ông đi tu năm nào. Các văn bản và tư liệu liên quan đến tổ Hoằng Thâm và Ngài Quảng Đức chỉ có một văn bản năm 1961, khi Hòa Thượng Quảng Đức xin giấy đi đường nói là ra chùa Pháp Hải thăm ông anh đang tu ở đó. Một điều chắc chắn là ông đã xuất gia với Hòa Thượng Hoằng Thâm, và có pháp danh Thị Cảnh, thọ Sa Di có pháp tự Hạnh Phước, và thọ Tỳ Kheo có pháp hiệu Viên Minh. Theo lời Hòa Thượng Chí Tín trụ trì chùa Long Sơn ở Nha Trang thì sư Viên Minh có thời gian ra đời về nhà lấy vợ và có con trai. Về sau ông đi tu trở lại.[7] Vào năm 2008, khi tôi tới thăm từ đường thờ cha mẹ của Hòa Thượng Quảng Đức tại thôn Hội Khánh có gặp và nói chuyện với cụ Lâm Sâm, con trai của ông Lâm Văn Quý. Ông Lâm Sâm sinh năm 1915, như thế vào năm 2008 cụ đã trên 93 tuổi, nhưng sức khỏe của cụ còn rất tốt, trí óc còn minh mẫn, và đã có cháu nội cháu ngoại trưởng thành. Cụ cao lớn, tướng đẹp, tinh thần còn quắc thước. Tôi đã hỏi cụ nhiều vấn đề và cụ đã trả lời rõ ràng, không bị bịnh lãng trí. Cụ còn hỏi lại tôi là ai, đến thăm cụ vào mục đích gì và còn khuyên tôi không nên lợi dụng cụ là cháu ruột của Hòa Thượng Quảng Đức để làm tiền.[8]

 Nếu tính theo năm sinh của cụ Lâm Sâm thì năm 1915 lúc đó Hòa Thượng Hoằng Thâm vẫn còn sống. Nếu nói rằng Ngài Quảng Đức đi tu lúc lên bảy tuổi (năm 1905), thì thầy Viên Minh lúc đó đã 23 tuổi. Có thể vì cả hai người con trai còn sống đều đi tu, nên cha mẹ của Ngài Quảng Đức đã xin với tổ Hoằng Thâm cho đệ sư Viên Minh xả giới về nhà lấy vợ để có cháu. Như thế chúng ta phải nhận rằng tổ Hoằng Thâm phải rất từ bi độ lượng mới cho đệ tử lớn vừa là cháu gọi bằng cậu hoàn tục lấy vợ. Nếu đã xuất gia rồi mà lại hoàn tục lấy vợ có thể xem như là tu chưa trọn đường. Nhưng nếu theo truyền thống và tinh thần Khổng Mạnh, việc lấy vợ sinh con được xem như là một nghĩa cử báo hiếu phụ mẫu để có người nối dõi phụng thờ cha mẹ lúc tuổi già và để hương khói sau khi cha mẹ qua đời. Không biết ông đã đi tu trở lại năm nào sau khi ông bà Lâm Hữu Ứng đã có cháu đích tôn. So với bào đệ Quảng Đức, thầy Viên Minh là một vị sư bình thường, đã có thời hoàn tục, lấy vợ, có con, rồi đi tu trở lại. Sư lại không có biệt tài, hoặc hy sinh cho đời cho đạo, nên ít người biết đến. Năm 1961 khi Ngài Quảng Đức về Ninh Hòa và xây dựng lại cảnh chùa Pháp Hải tại làng Lạc Bình xã Ninh Thọ, và làm trụ trì một thời gian ngắn, sau đó giao lại cho sư Viên Minh. Theo văn bản khắc trên tháp mộ thì sư mất ngày 5 tháng 2 năm Đinh Mùi (15-3-1967) ở Nha Trang, trụ thế 85 tuổi. Cũng theo lời Hòa Thượng Chí Tín, trong những năm 1964 đến 1967, dưới thời ông Nguyễn Văn Thiệu, sư Viên Minh thường bị ban an ninh của chính quyền làm khó dễ, cảnh sảt và mật vụ của tỉnh và quận thường tạo đủ thứ khó khăn và không cho một người nào được gần gủi sư để xuất gia tu học. Do vậy sư không có đệ tử xuất gia kế thừa. Dù là trụ trì chùa Pháp Hải, nhưng những năm cuối đời, sư bị chính quyền nghi kỵ này nọ và hạch hỏi đủ thứ, nên phần lớn sư không ở chùa tại làng Lạc Bình mà phải hành cước nhiều nơi, đôi lúc phải về tá túc tại Phật Học Viện Nha Trang. Do vậy sư đã mất ở đây và ngay việc tống táng cũng không có nhiều phật tử bổn đạo ở chùa Pháp Hải lo cho trọn tình nghĩa. Tưởng nhớ ơn đức Ngài Quảng Đức đã tự đốt thân mình để cứu nguy đạo pháp và dân tộc, nên Hòa Thượng Trí Tín, Hòa Thượng Thiện Bình, và chúng tăng Phật Học Viện Nha Trang đã lo vấn đề an táng và xây một ngôi tháp mộ nhỏ nằm trong khu vực tháp mộ của chư tăng, ở sau Phật Học Viện Nha Trang. Trên ngôi tháp mộ có ghi lại phả hệ, ngày tháng năm sinh và viên tịch, cũng như người xây tháp.

NHỮNG NĂM CUỐI ĐỜI

            Sau năm 1958, khi trụ sở của Hội Phật Học Nam Việt dời về chùa Xá Lợi, và chùa Phước Hòa được truyền lại cho Hội Việt Nam Phật Giáo, trụ sở của Ni Bộ Bắc Tông (do chư Ni miền Bắc di cư vào Nam), thì Hòa Thượng hết làm trụ trì ở đây, và về hoạt động Phật sự tại Cai Lậy. Rất may kể từ năm 1959, khi Hòa Thượng thật sự có chùa riêng, không thuộc về chùa hội, hoặc chùa tư nữa, Ngài còn lưu giữ tất cả các sổ sách giấy tờ, cùng các văn bản pháp lý. Từ các tư liệu này giúp chúng ta biết chính xác và rõ ràng hành hoạt của Hòa Thượng. Xin điểm qua các giai đoạn chính như sau. Từ năm 1958 đến đầu năm 1961, Hòa Thượng về họat động Phật sự tại Cai Lậy và Mỹ Tho. Ở đây Ngài đã nhận trù trì hai chùa, và dạy Phật Pháp ở chùa Phật Ân tại thị xã Mỹ Tho, mở trường tư thục Vạn Đức sơ đẳng tại chùa Thiên Phước để dạy lớp 1, 2 và 3 cho các trẻ em nghèo trong vùng.[9] Tháng 1 năm 1961, Ngài về thăm lại Khánh Hòa, sau chuyến viếng thăm đó Hòa Thượng chuẩn bị về trở về cố hương tu tập và an dưỡng tuổi già. Giữa năm 1961 Ngài về trùng tu chùa Pháp Hải và trụ trì chùa này một thời gian ngắn trước khi giao lại cho sư huynh Viên Minh. Tháng 9 năm 1961, ngài được cung thỉnh về làm trù trì chùa Long Phước (Ninh Quang), và cuối năm Ngài đã ở hẳn đây, rồi xây tịnh thất để tu thiền định. Giữa năm 1962 Ngài trở lại Gia Định nhận làm trụ trì và sửa sang lại chùa Quán Thế Âm ở Phú Nhuận. Cuối tháng 5, 1963 Ngài chuẩn bị tự thiêu và để lại 5 bản di văn.   

 Trở về Khánh Hòa

            Mặc dù sống, hành đạo và trụ trì các chùa ở miền Nam tại các vùng Sài Gòn, Gia Định và Cai Lậy trên 10 năm. Từ đầu năm 1961, lúc này Hòa Thượng đã 63 tuổi, Ngài chuẩn bị trở lại cố hương xứ Khánh Hòa để tu tập, hành đạo và gần gũi người thân. So với các gian đọan trước, thời gian này Ngài để lại rất nhiều thư văn, các tư liệu viết tay, đơn từ, một số bài diễn văn. Theo lá đơn xin đi đường của Hòa Thượng viết tại xã Long Khánh, quận Cai Lậy tỉnh Định Tường đề ngày 3 tháng 1 năm 1961, khi đó Ngài đang làm trụ trì chùa Long Phước, Ngài đệ đơn lên chính quyền địa phương xã và quận để xin cấp giấy phép cho Ngài được ra xã Phú Cam, quận Vạn Ninh để kỵ tổ và thăm tháp của thầy bổn sư tại chùa Long Sơn quận Vạn Ninh Hòa, và thăm ông anh là nhà sư đang ở chùa Pháp Hải, quận Ninh Hòa, và đến thăm tổ đình sắc tứ Linh Sơn tại Vạn Giả. Trong đơn Ngài cũng đề cập đến là nhân dịp này Ngài sẽ đi thăm chùa sắc tứ Thiên Ân, xã Phước Thuận, nơi Ngài từng trụ trì nhiều năm. Đọc kỹ chúng ta thấy đơn xin đường trước hết phải có chữ ký của liên gia trưởng, rồi ông trưởng ấp, sau đó của ông cảnh sát xã Long Khánh, rồi chữ ký của ông Chánh Tổng. Phải mất một ngày sau (4-1-1961) mới được ông Quận Trưởng quận Cai Lậy chứng nhận cho phép Hòa Thượng đi về miền Trung. Khi đến nơi Ngài cũng phải trình với với chính quyền địa phương, và phải có chữ ký và con dấu của chính quyền địa phương chứng nhận vào tờ đơn đi đường.

            Giấy xin phép đi đường này đã cung cấp cho thấy lần này Ngài về giỗ tổ đức bổn sư là Hòa Thượng Hoằng Thâm tại tổ đình Long Sơn. Theo long vị tổ Hoằng Thâm thờ tại chùa, tổ sinh ngày 1 tháng 5, năm Đinh Tỵ (1857) và mất ngày 23 tháng 11 năm Tân Dậu (1921). Bên dưới tờ thứ hai của giấy phép đi đường, cạnh con dấu và chữ ký của ông Quận Trưởng quận Cai Lậy, có chữ ký của Hội Phật Giáo quận Ninh Hòa chứng nhận Hòa Thượng có ra dự lễ giỗ tổ chùa Long Sơn. Bên gốc trái cùng trang có chữ ký của ông đại diện xã Ninh Thọ ký chứng thật vào ngày 9-1-1961 ghi rõ là ông Nguyễn Văn Khiết có ở tại chùa Pháp Hải. Ngày 9-1 dương lịch tương đương với ngày 23 tháng 11 năm Canh Tý, đó là ngày giỗ của Hòa Thượng Hoằng Thâm tại chùa Long Sơn. Giấy phép cấp ngày 4 tháng 1 và giỗ ngày 9, như thế Ngài chỉ ra Khánh Hòa vài hôm trước ngày giỗ.

             Qua tờ giấy đi đường này hé mở cho chúng thấy tình người, tình đạo, và cách hành hoạt của Ngài Quảng Đức cũng như sự kiểm soát chặt chẽ của chính quyền ông Diệm. Thứ nhất, khi Ngài về làm giỗ cho bổn sư chắc chắn Ngài đã gặp lại các vị pháp hữu khi Ngài từng giữ chức trụ trì các chùa nổi tiếng trong hai quận Vạn Ninh và Ninh Hòa. Cũng trong dịp này Ngài đã đi thăm một vài chùa ngày trước Ngài trụ trì, thăm các bổn đạo và đệ tử tại gia ngày trước đã quy y với Ngài. Gặp lại Ngài sau trên 10 năm xa cách, chắc chắn đã đem lại niềm vui cho nhiều bổn đạo và Phật tử ở một số làng đang bị đè nặng dưới sự cưỡng chế của chính quyền về mặt tự do tôn giáo và hành đạo. Đặc biệt trong chuyến đi này, Ngài đã đến thăm và ở lại chùa Pháp Hải với vị huynh trưởng là sư Viên Minh.

            Một điểm khác cho chúng ta thấy chính phủ và guồng máy an ninh của chính quyền Ngô Đình Diệm lúc bấy giờ kiểm soát rất gắt gao và chặt chẽ trong vấn đề đi lại của dân chúng, và càng gắt gao hơn cho các bậc tu sĩ Phật Giáo. Khi đi qua tỉnh khác phải xin giấy đi đường và phải qua 5 cấp chính quyền (từ liên gia trưởng, thôn trưởng, xã, tổng và quận) mới được chấp nhận và cho phép đi. Khi đến nơi cũng phải xuất trình giấy tờ với chính quyền địa phương và người chịu trách nhiệm phải ký tên và đóng dấu vào tờ đơn.

            Vấn đề kiểm soát của chính quyền ông Diệm và Nhu càng rõ ràng hơn qua biên bản buổi họp của thôn Thạch Thành (Ninh Quang, Ninh Hòa) đề ngày 26-9-1961 về việc thỉnh Hòa Thượng Quảng Đức về trù trì chùa Long Phước. Cũng nên nói rõ đây là ngôi chùa ở Khánh Hòa được Ngài trụ trì trong năm hai năm cuối và được ghi trong một vài văn bản, như Đơn Xin Tự Thiêu. Trong buổi họp gồm có 40 người, ngoài các Phật tử và bô lão trong làng, biên bản còn ghi là sự có mặt Trưởng đoàn Thanh Niên Cộng Hòa, thôn bộ Phong Trào Cách Mạng Quốc Gia (đây là bộ phận tổ chức của Đảng Cần Lao Nhân Vị do hai anh em Ngô Đình Diệm và Ngô Đình Nhu thành lập để cai trị miền Nam chống lại chủ nghĩa Cộng Sản ở miền Bắc), cũng như nhân viên cảnh sát và công chính.

            Qua các đơn từ này chúng ta thấy Ngài phải khéo léo và ẩn nhẫn lắm trong việc phiền toái chờ đợi "cửa quan" chỉ một việc nhỏ là xin giấy đi lại từ tỉnh này qua tỉnh khác.

 Trùng tu và trụ trì chùa Pháp Hải

Chùa Pháp Hải do Hòa Thượng Quảng Đức thành lập năm 1940, và có quả đại hồng chung do Ngài đúc năm 1942. Chùa rất linh ứng vì có thờ bức tranh vẽ Bồ Tát Quán Thế Âm đang đứng trên mây. Trong thời gian chiến tranh Pháp Việt (1945-1954), chùa bị máy bay pháp thả bom bắn phá hai lần, nhưng quả chuông và bức tranh Quán Thế Âm không bị hư hoại. Dân trong vùng cho đó là một sự linh thiêng mầu nhiệm. Sau chiến tranh Việt Pháp, bà con trong làng chỉ dựng lại chùa tranh để làm nơi nương tựa tinh thần, và có tiếng chùa chuông vang vọng sáng chiều, có Bồ Tát Quán Thế Âm để cầu nguyện bình an. Sau chuyến đi về thăm Khánh Hòa vào tháng 3 năm 1961, Hòa Thượng đã về lại Ninh Hòa vài lần nữa để vận động bà con Phật tử trong vùng xây dựng lại chùa Pháp Hải.[10] Sau nhiều tháng xây dựng, chùa đã hoàn thành (độ chừng khoảng tháng 8 vì tháng 9 Ngài đã về trụ trì chùa mấy tháng trước khi giao lại cho sư huynh Viên Minh), và Ngài đã tổ chức lễ khánh thành và lễ an vị Phật rất long trọng có mời chư tăng ni trong giáo hội tỉnh Khánh Hòa, chi hội Phật Giáo Ninh Hòa, hội đồng xã Ninh thọ và bà con Phật tử xa gần. Theo bài diễn văn chữ Nôm đọc hôm lễ an vị Phật và khánh thành chùa Pháp Hải, Ngài viết:

            Chúng tôi thay mặt cho Ban Trị Sự chùa Pháp Hải, nam nữ Phật tử.

            Tôi xin trân trọng kính chào quý Đại Đức giáo Hội Tăng Già tỉnh Khánh Hòa và chư sơn thiền đức tăng ni hoan hỷ quang lâm đến chứng minh buổi lễ thỉnh Phật hôm nay.

            Quý quan khách nam nữ Phật tử đã bỏ thì giờ quý báu để đáp lại lời mời của chúng tôi đến dự lễ cung nghinh đức Phật được đông đảo như thế này làm cho buổi lễ hôm nay được thập phần long trọng. Chúng tôi vô cùng cảm tạ đạo tâm của quý vị.

            . . . .

            Ngôi chùa Pháp Hải này kiến tạo lần này là nhờ lòng đạo tâm tín ngưỡng của hai vợ chồng ông Nguyễn [Văn Chất] cúng một miếng đất để lập ngôi chùa, và có vợ chồng con gái ông Nguyễn Giả ủng hộ đắc lực. Vì trong nam nữ Phật tử có tấm lòng giúp đỡ, kẻ của người công, nên được như thế. Cũng nhờ sự đạo tâm của quý vị, cho nên ước nguyện của chúng tôi được sự viên thành.

            Chúng tôi thay mặt cho Ban Trị Sự chùa Pháp Hải, nam nữ Phật tử.

            Theo đơn cung thỉnh trụ trì của ông thôn trưởng và khuôn trưởng thôn Thạch Thành, thì tháng 9 năm 1961 Hòa Thượng đang trụ trì chùa Pháp Hải. Một tờ đơn khác do Hòa Thượng viết tay đề ngày 11-11-1961, tựa là ''Giấy xin phép đi đường" cũng cho biết lúc này Ngài đang làm trụ trì chùa Pháp Hải tại thôn Lạc Bình, xã Thọ Ninh, quận Ninh Hòa. Trong tờ đơn Ngài gởi cho ông Quận Trưởng quận Ninh Hòa xin phép vào Nam 20 ngày để đến chùa Ấn Quang ở Chợ Lớn, và chùa Phật Ân ở Định Tường về việc xin giấy xuất tịch về cư trú hẳn ở miền Trung. Trong đơn cũng nói là nhân dịp này Ngài sẽ ghé thăm chùa Thiên Phước ở Cai Lậy. Qua hai văn bản này cho ta thấy Hòa Thượng đang ở chùa Pháp Hải và đã quyết định về ở hẳn tại Ninh Hòa. Như thế là sau khi ngài được thỉnh mời làm trụ trì chùa Long Phước, Ngài đã quyết định trở về an dưỡng tu thiền ở đây.

Trụ trì chùa Long Phước, Ninh Quang, Ninh Hòa

            Theo tấm biển đại tự sơn son thiếp vàng bằng chữ Hán treo ở chánh điện, thì Chùa Long Phước là một ngôi chùa cổ được xây dưới thời nhà Hậu Lê, niên hiệu Cảnh Hưng 17 (1757) và được đại trùng tu vào thời Nguyễn, niên hiệu Gia Long 11 (1813). Chùa nằm trên một địa thế rộng rãi thoáng mát, cây trái xanh tươi, nhưng trải qua nhiều cuộc biến thiên thăng trầm của lịch sử đất nước, chùa không có thầy trụ trì và bị hư hao đổ nát cần được tái thiết. Khi được biết Hòa Thượng là bậc cao tăng đức độ, gốc người Khánh Hòa, đã từng làm trụ trì các chùa lớn ở trong vùng và có biệt tài xây dựng lại cảnh chùa hư hao đổ nát trở nên huy hoàng sáng lạng, nên toàn dân làng đã họp lại và cử hai vị đạo hữu có tài ăn nói đến chùa Pháp Hải cung thỉnh Ngài kiêm trụ trì chùa Long Phước. Ngài đã nhận lời. Gần cuối năm 1961, sau lễ nhận chức trụ trì và khánh thành chùa, ngày 13-12-1961 Ngài đã về thường trú tại chùa này và giao hẳn chùa Pháp Hải cho sư huynh Viên Minh.    Trước khi làm lễ khánh thành chùa, Ngài đã vận động phật tử trong thôn và xã xây lại chùa đẹp hơn. Ngoài chánh điện để thờ Phật còn có hai dãy nhà bên phải và bên trái [đông lang và tây lang]. Trong bài diễn văn viết bằng chữ Nôm đọc hôm khánh thành chùa Long Phước, Ngài viết:

Đạo Phật truyền vào nước Việt Nam đã nhiều đời, cho nên có [người] khác đạo gọi Phật giáo là đạo ông bà [khiến] quý vị cũng rõ như chúng tôi. Hiển nhiên bằng chứng hiện thực là chùa Long Phước này tổ khai sơn ta sáng lập tự đời Cảnh Hưng đến nay tín sổ có bốn trăm năm dư.[11] Trong vũ trụ bất kỳ hình thái nào, mặc dù bước công lao mà thành trụ hoại không, hưng vong xuy diệt là thế. Cho nên ngôi chùa Long Phước mấy năm trước chưa được khả quan, đông lang tây lang chưa thành tựu. May thay nhờ nhân duyên hoằng pháp Hội Phật Giáo Việt Nam khuôn hội Long Phước thành lập. Kỳ thật là nhờ sự ủng hộ của chính quyền xã thôn cùng toàn thể nhân dân hợp thành [nên] mấy cụm đông lang, tây lang đã được thành lập [và] tương đối huy hoàng.

Ở đây chúng ta thấy Ngài dùng chữ đạo Phật là đạo “ông bà” thờ cúng tổ tiên. Ở một bài văn khác Ngài nói rõ hơn đối với người Việt, người nào thắng hương cúng ôn bà là người theo đạo Phật, là theo đạo nhà, là theo đạo của ông bà tổ tiên để lại và không bị mất gốc, không bị ngoại lai. Một điều khác chúng ta thấy ở đây là các thành viên trong thôn và xã có thể đều là Phật tử nên hết sức ủng hộ Ngài xây dựng lại ngôi chùa để có nếp sống tinh thần.

Một văn bản khác cũng làm cho ta sáng tỏ thêm vấn đề này. Đầu năm 1962, Ngài đã quyết định về thường trụ tại chùa Long Phước. Đơn xin xuất tăng tịch do Ngài nộp cuối năm 1961 cho Giáo Hội Tăng Già Nam Việt trụ sở ở chùa Ấn Quang phải đợi đến ngày 15-1-1962 mới được Hòa Thượng Thích Thiện Hòa, Tri Sự Trưởng của Giáo Hội cấp và cũng cho biết là Ngài Quảng Đức rời Khánh Hòa năm 1945 và hoạt động Phật sự tại miền Nam đến năm 1961, nay vì tuổi già sức yếu nên Ngài quyết định về cố hương tu dưỡng và xin dời tăng tịch về địa phương tỉnh Khánh Hòa để cấp trình với giáo hội và chính quyền địa phương.

            Có lẽ là không khí an lành thanh nhã yên tịnh ở xứ trầm hương Khánh Hòa thích hợp cho vấn đề "tu dưỡng" của Ngài hơn. Nên khi đã về ở hẳn tại chùa Long Phước, Ngài chuẩn bị xây cất tịnh thất để tu thiền định. Trong tờ đơn xin cất tịnh thất tại chùa Long Phước đề ngày ngày 26 tháng 2 năm 1962, Hòa Thượng xin phép với chính quyền địa phương xây cất tịnh thất trong khuôn viên chùa cho việc tu tập thiền định, và "tu thiền định" là "bản nguyện" của Ngài. Trong đơn có đoạn viết: "Nguyên tôi là một tu sĩ xuất gia từ lâu, nay đương trụ trì tại chùa Long Phước, nhưng chùa này chưa có tịnh thất để tu thiền định. Bởi vậy cho nên tôi phát lời nguyện" xây tịnh thất để dễ nhập thất tu tập.

            Sau khi đã có giấy phép xây cất tịnh thất ở trong khuôn viên chùa Long Phước, hai ngày sau (28-2-1962), Ngài đã làm đơn với chính quyền địa phương một lần nữa xin vào miền Nam xuất tịch (tức là dời hộ khẩu từ miền Nam ra Khánh Hòa). Trong đơn Ngài nêu rõ:

Tôi vì tuổi già sức yếu, nên phải trở về cố hương để tu dưỡng (có bản sao giấy Xuất Tăng Tịch đính hậu). Hôm trở về đến nay tôi được quý Hội Đồng cho phép cư trú; vì tôi đã nhận chức trụ trì tại chùa Long Phước thuộc quý địa phương. Để được hợp thức hóa, tôi định trở vào Nam—nơi đã cấp thẻ Kiểm Tra—để  xin Xuất Tịch.  

             Nói tóm lại từ đầu năm 1961 Hòa Thượng Quảng Đức đã chuẩn bị rời Cai Lậy tỉnh Định Tường để trở về Khánh Hòa. Chùa Thiên Phước ở xã Phú Quý, Cai Lậy, Hòa Thượng giao cho đệ tử xuất gia là thầy Minh Tánh còn gọi là thầy giáo Ba (Bùi Văn Ba). Mùa an cư và mùa Vu Lan năm 1961 Hòa Thượng đã về trùng tu và làm trụ trì chùa Pháp Hải một thời gian ngắn. Sau đó Ngài giao chùa lại cho sư Viên Minh. Cuối năm 1961 Ngài về nhậm chức trụ trì chùa Long Phước và đầu năm 1962 Ngài đã dời Tăng Tịch và hộ khẩu về tại địa phương ở đây. Đồng thời Ngài cũng cho xây cất tịnh thất trong khuôn viên của chùa để chuyên tu thiền định vốn là bản nguyện của Ngài. Ở trong hoàn cảnh này chúng ta mới hiểu sâu hơn bài Xuất Kệ Vân Ngài làm trước khi tự thiêu:

Xuất Kệ Vân Nền Phật dò lần kiếp tẩy sang Phủi tay rửa sạch nợ trần gian Tránh đàng danh lợi tìm nơi tịnh Niệm chữ từ bi lánh cửa quan Chuỗi hột tay lần khuya với sớm Kệ kinh tụng niệm vái rồi van Một lòng thành kính lòng mình nguyện Tịnh độ từ đây sẽ ở an  Tuế thứ Quý Mão niên, nhuận tứ nguyệt, sơ bát nhật, Quán Thế Âm tự, trụ trì Hòa thượng Thích Quảng Đức xuất kệ vân.  Tu sĩ Nguyễn Văn Khiết, pháp danh Thị Thủy, tự Hạnh Pháp, hiệu Nhân Tri, giác tính Thích Quảng Đức, tục danh Lâm Văn Tuất, nguyên sinh mậu tuất niên, cửu nguyệt, thập ngũ nhật, tý thời nhi sinh.

            Thủ bút chữ Nôm và chữ Hán bài Xuất Kệ Vân của Hòa Thượng Thích Quảng Đức.

            Đứng trên mặt tục đế ta có thể nói là từ đây Ngài đã "phủi tay rửa sạch nợ trần gian" vì chùa nào Ngài cần giúp đỡ và trùng tu Ngài đã trùng tu, người nào đáng độ và có duyên để độ Ngài đã độ. Trong thời gian trùng tu các ngôi chùa từ thời trước 1945 cho được nguy nga tráng lệ và xin triều đình ban sắc tứ, Ngài đã làm hồ sơ nói về sự linh thiêng của các ngôi chùa cũng như công đức và sự đóng góp của ngôi chùa đối với người dân trong địa phương. Ngài đã xin triều đình ban sắc tứ cho ba ngôi chùa nơi Ngài làm trụ trì ở hai quận Vạn Ninh và Ninh Hòa. Khi Ngài bị chính quyền thực dân lùng bắt, có thể Ngài đã trốn qua Lào, rồi Cam Bốt và cuối cùng định cư ở Gia Định và Sài Gòn. Từ đó Ngài đã thay tên đổi họ từ Lâm Văn Tuất sang Nguyễn Văn Khiết; thay đổi ngày sinh từ 15 tháng 9, Mậu Tuất (29-5-1898) sang năm 1890. Phải đến năm 1955, khi đã làm trụ trì chùa Long Vĩnh, ngài mới được chính quyền chấp nhận như người địa phương mới cấp cho thẻ kiểm tra. Rồi những năm tháng dưới thời chính quyền ông Diệm, dù đi đâu và làm gì Ngài cũng phải xin phép với chính quyền. Thế nên khi trở về làm trụ trì chùa Long Phước và xây tịnh thất để tu thiền, Ngài thật sự đã "Tránh đàng danh lợi tìm nơi tịnh/Niệm chữ từ bi lánh cửa quan."

            Thật sự vì một "niệm từ bi" nên Ngài mới chịu khó làm những chuyện này. Nếu như một vị sư khác không phải là Ngài, thì lúc đang làm trụ trì hai chùa ở Cai Lậy, nơi Ngài có nhiều thì giờ để viết lách và nghiên cứu thì Ngài đâu cần phải trở về cố hương. Hoặc trước đó, sau khi chùa Xá Lợi khánh thành, Ngài được cụ Chánh Trí Mai Thọ Truyền mời làm trụ trì, Ngài đã từ chối, và tìm nơi tĩnh mịch hẻo lánh ở Cai Lậy để độ chúng sanh. Khi đã trở về cố hương, đã giúp ông anh xây lại chùa, rồi cất tịnh thất cho mình, thật sự lúc đó như trong đơn xin cất tịnh thất Ngài đã nêu rõ là chuyên tu thiền định, như ý trong câu thơ: "Một lòng thành kính lòng mình nguyện, Tịnh độ từ đây sẽ ở an."

            Một điều cũng cần nêu lên ở đây là khi đọc nguyên bản văn Nôm của bài Xuất Kệ Vân do Ngài viết vào ngày mồng tám, tháng tư nhuận, năm Quý Mão (30-5-1963), ta thấy khi phiên âm chữ Nôm ra chữ quốc ngữ, có một chữ mà các người trước phiên âm không được chính xác. Chữ "sẽ"   khiến câu thơ đổi nghĩa. Nguyên bản chữ Nôm đọc là "Tịnh độ từ đây sẽ ở an" và bản phiên âm cũ đọc là "Tịnh độ từ đây rất ở an."

 Trụ trì chùa Quán Thế Âm, Phú Nhuận

            Trở lại vấn đề "từ đây sẽ ở an" có thật sự như vậy không, hay là bởi tâm nguyện bồ tát độ đời độ người khiến cho Hòa Thượng chưa rời được cõi đời nơi cần sự giúp đỡ của Ngài. Quả thật Ngài chưa "ở an" vì Ngài còn trở lại nhận làm trụ trì chùa Quán Thế Âm ở quận Phú Nhuận, và cuối cùng Ngài tự thiêu để cứu nguy đạo pháp.

            Theo lời thầy Thông Bửu, đệ tử truyền chân, thì Ngài vẫn còn duyên với chùa Quán Thế Âm ở quận Phú Nhuận nơi di tích cuối cùng của Hòa Thượng. Chùa Quán Thế Âm, theo lịch sử là do Hội Lính Thủy người Pháp thành lập năm 1920. Đến những năm cuối thập kỷ 1950 chùa đã tàn phế lắm và chuẩn bị xóa tên vì đây là chùa tư không có tăng hoặc ni thường trú tụng kinh bái sám, hướng dẫn Phật tử tu học. Cuối năm 1959 ông chủ chùa Lý Văn Lang thỉnh Ngài về làm trụ trì và mong Ngài với khả năng và tài đức có thể trùng tu ngôi chùa, nhưng phải đến năm 1962 khi việc trùng tu chùa Long Phước xong Ngài mới trở lại Gia Định, và vào nhịp Ngài làm lại thẻ Căn Cước tại Quận Tân Bình.

            Dựa vào các văn bản và sổ sách giấy tờ, thật sự Ngài chính thức về trụ trì chùa Quán Thế Âm vào tháng 6 năm 1962. Trong thời gian gần một năm trụ trì ở đây, Ngài đã làm được ba việc chính. Thứ nhất là vận động tài chánh để trùng tu chùa. Thứ hai là tổ chức các buổi lễ chính như Vu Lan, lễ vía Bồ Tát Quán, lễ Đức Phật Thành Đạo và an vị Phật. Theo các sổ thu chi, cầu an, cầu siêu và quy y còn lưu thì bắt đầu từ tháng 6 Ngài mới vận động bà con hỷ cúng trong việc trùng tu chùa. Trong gần ba tháng, tính đến ngày 15 tháng 8, chúng ta thấy có trên 300 người cúng tiền, người ít kẻ nhiều tùy theo hảo tâm. Phần đông Phật tử cúng 20 đồng là số tiền nhỏ nhất, nhưng cũng có nhiều người cúng 100 hoặc, 200 đồng. (Thời đó 1 chai beer 10 đồng, 1 cục xà phòng thơm 5 đồng, 1 gói thuốc lá ngon 10 đồng, dựa trên sổ chi của chùa Quán Âm do ban thủ quỹ ghi). Từ các khoản tiền này Ngài đã cho người mua các vật dụng từ cây búa, ổ khoá, gỗ làm thùng phước sương, cờ quốc gia, cờ Phật Giáo, chén bát dùng hằng ngày, bánh, trà, cà fê cho thợ sơn sửa chùa, vân vân. Mùa Vu Lan năm đó Ngài đã mời thầy về giảng pháp, tổ chức cúng chẩn tế. Nhân dịp này Ngài cũng đã làm lễ quy y cho nhiều Phật tử. Sau đó ba tháng Ngài đã in thiệp mời Phật tử về dự lễ "Vía Đức Phật Quán Thế Âm," và giảng pháp tại chùa.

            Sau khi sơn sửa lại chùa, và tổ chức hai buổi lễ chính, Ngài đã vận động quyên góp được một số tài chánh tương đối. Từ trước đến năm 1962 chùa chỉ thờ Bồ Tát Quán Thế Âm, do vậy khi làm trụ trì, Ngài đã vận động bà Phan Cẩm Lợi cúng một tượng Phật Thích Ca Mâu Ni để thờ ở chánh điện. Trong dịp lễ an vị Phật vào ngày vía đức Phật Thích Ca thành đạo năm 1962, trong lời chào đón quan khách Ngài đã viết trong bản văn Nôm:

Chúng tôi thấy chùa Quán Thế Âm này vì còn thiếu một tượng đức giáo chủ Thích Ca để cho tín đồ chiêm ngưỡng lễ bái công phu tịnh độ, để cầu nguyện cho quốc thái dân an, thập phương bá tánh, nam nữ Phật tử tăng long phước thọ, phát bồ đề tâm tăng trưởng. Cho nên, chúng tôi nhờ lòng hảo tâm những người lúc trước đã lập ngôi chùa này. Sau đó nhờ lòng đạo tâm của hai ông bà Lý Văn Lang có lòng xây dựng quỹ ngôi chùa. Nay có nhân duyên bà Phan Cẩm Lợi cúng một vị tượng Thích Ca Mâu Ni Phật để tôn thờ sùng bái tu học giáo pháp của Ngài cải tâm niệm của chúng sinh .. . Nhờ sự hảo tâm của chư thiện tín cho nên chúng [giúp]tôi Phật sự được viên thành. 

            Ngày nay sự hiện diện đông đủ của quý Ngài từ trong đạo cho đến ngòai đời,điều đó đã chứng minh sự khích lệ và ưu ái của quý vị đối với chúng tôi trên con đường phụng sự chánh pháp.

            Cũng trong dịp lễ vía Phật thành đạo tại chùa Quan Thế Âm vào cuối năm 1962, Ngài đã có những nhận định thời cuộc lúc đó "hoàn cảnh khó khăn, nhân tâm tao loạn," và "Chúng ta hãy noi gương cao cả của đức Từ Phụ trọn đời hy sinh cho mọi loài." Tinh thần Bồ Tát của Ngài cũng đã được biểu lộ rất rõ ràng qua bài giảng ngày hôm đó:

Vậy chúng ta là Phật tử, chúng ta không nên nghĩ chỉ làm lễ kỹ niệm Ngài qua một hình thức thông thường cho có, mà cần phải nhận thức đời sống có đức Phật tinh thần, tu học theo chánh pháp. Cố gắng cởi mở bớt các nghiệp chướng phiền não, diệt trừ tam độc tham sân si, sống lợi quần sinh, sống từ bi hỷ xả, mong có hy vọng đạt thành quả vị giác ngộ, đem lại không khí an bình với tình thương chân thật cho mọi loài. Chỉ có thực hành như thế mới khả dĩ gọi là kỹ niệm đức Phật mà thôi.

            Tinh thần và bổn nguyện bồ tát của Ngài được biểu lộ qua các câu nói "trọn đời hy sinh", "sống lợi quần sinh, sống từ bi hỷ xả mong có hy vọng đạt thành quả vị giác ngộ, đem lại không khí an bình với tình thương chân thật cho mọi loài." Tinh thần này đã được Ngài đem ra áp dụng trong cuộc đời hành đạo, và nhất là việc tự thiêu thân mình gần nửa năm sau.

CHUẨN BỊ TỰ THIÊU

   Đơn xin tự thiêu

Sau vụ đàn áp Phật Giáo đẩm máu tại đài phát thanh thành phố Huế tối hôm lễ Phật Đản 1963, tình hình đấu tranh bất bạo động của Phật Giáo ở Huế càng ngày càng sôi động và căng thẳng. Giáo Hội đã đưa ra năm nguyện vọng của Phật Giáo đòi chính phủ phải thực thi. Tăng ni và Phật tử tiếp tục xuống đường và tuyệt thực nhưng không đến đâu, trái lại chùa Từ Đàm bị phong tỏa nặng nề. Tại Sài Gòn, Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo được thành lập, và công cuộc đấu tranh bằng cách xuống đường biểu tình có biểu ngữ, và tuyệt thực ở chùa Xá Lợi cũng không đưa tới một dấu hiệu khả quan và nhượng bộ của chính quyền. Trước hoàn cảnh đó chưa có một ai nghĩ tới là đem thân mạng tự thiêu để cứu nguy đạo Pháp. Hòa Thượng Quảng Đức đã nghĩ tới điều rất quen thuộc trong Kinh Pháp Hoa, bộ kinh Ngài thường hành trì và có thể nói Ngài đã thẩm thấu diệu ý của kinh văn. Trong Kinh Pháp Hoa Phẩm Dược Vương

Bồ Tát có nói về Bồ Tát Dược Vương dùng các thứ hương hoa ngâm tẩm vào người rồi đốt thân mình làm đuốc cúng dường chánh Pháp.

            Trong lịch sử Phật Giáo Việt Nam thế kỷ 11 thời Lý có hai vị sư Bảo Tính và Minh Tâm chuyên tâm trì tụng Kinh Pháp Hoa trên 15 năm tinh tấn không ngừng nghỉ và chưa từng xao lãng. Hai sư mỗi khi niệm đến phẩm Dược Vương đều phấn chấn tâm thần và cảm động rơi nước mắt. Sau 15 năm trì kinh, hai sư đã nguyện thiêu thân. Rồi các Ngài đã mở hội giảng kinh. Đến ngày giờ đã định các Ngài ngồi lên dàn hỏa, dùng lửa tam muội thiêu đốt thân mình và di cốt kết thành thất bảo. Vua Lý Thái Tông sai dựng tháp cúng dường vả đổi niên hiệu là Thông Thụy.

            Không biết Ngài Quảng Đức có đọc Thuyền Uyển Tập Anh và biết chuyện hai vị thiền sư triều đại nhà Lý không, nhưng chắn chắn Ngài đã noi gương Bồ Tát Dược Vương.

            Sống trong thời đại mới, và nhất là dưới chế độ đàn áp tôn giáo, nhất là Phật Giáo. Trong thời gian đấu tranh đòi tự do tôn giáo, ở đâu cũng có công an mật vụ theo dõi, nên việc chuẩn bị tự thiêu phải tuyệt đối giữ bí mật. Đó là một việc chưa từng có trong lịch sử cận đại. Do vậy nếu muốn thực hiện được vấn đề thì phải hết sức thận trọng và nghiêm túc tiến hành qua nhiều giai đoạn. Theo lời thầy Thông Bửu thì sau khi xem các hình ảnh các thành viên gia đình Phật tử ở Huế bị xe tăng cán nát và bị thảm sát, thì Ngài đã nói với đệ tử là phương pháp duy nhất có thể cứu vãn Phật Giáo lúc bấy giờ là tự thiêu.[12] Đối với cuộc tranh đấu nóng bỏng lúc bấy giời, Ngài đã nhận định rõ ràng trong Đơn Xin Tự Thiêu.

            Mùa Phật Đản 2507 - 1963 tại cố đô Huế, một cảnh tang thương đã xảy ra cho Phật Giáo Việt Nam nói riêng, và Phật Giáo nhân loại nói chung là máu Phật tử đã chảy, xương thịt Phật tử đã nát tan trước họng súng bạo tàn của kẻ độc ác vô nhân đạo. Thế là những sinh mạng đã ngã gục và những thân mạng thương tích trên mình, tất cả đều muốn phát lộ ý chí của người Phật tử: bảo vệ chánh pháp, bảo vệ đời sống, sự sống của con người tin đạo, bảo vệ lá cờ Phật Giáo quốc tế mà hơn một phần ba nhân loại tôn thờ. Ai có thể chối cãi được sự thật của nguyên nhân chính ấy là: Lá cờ Phật Giáo bị triệt hạ bởi công điện số 9195, phát xuất từ Phủ Tổng Thống ngày 6 tháng 5 năm 1963.

            Trước sự kiện thảm thương ấy, Phật Giáo Việt Nam đã đến lúc bắt buộc phải đứng ra tranh đấu cho lý tưởng tự do tín ngưỡng của mình, được minh định rõ trong Hiến Pháp Việt Nam Cộng Hòa và đường lối dân chủ pháp trị, cộng đồng, đồng tiến xã hội của chính phủ do Tổng Thống Ngô Đình Diệm chủ trương.

            Với tánh cách ôn hòa, bất bạo động, kỷ luật trong sự tranh đấu hợp lý, người tăng sĩ Phật Giáo Việt Nam cần phải có một ý niệm sáng suốt, tiêu biểu ý niệm chân chánh, trong giai đoạn không tiền khoáng hậu của lịch sử Phật Giáo dân tộc.[13]

            Thế rồi thầy Thông Bửu đã đưa Ngài đến gặp Thượng Tọa Tâm Châu tại chùa Từ Quang ở Sài Gòn để bày tỏ ý nguyện. Thượng Tọa Tâm Châu lúc bấy giờ là Chủ tịch Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo, đồng thời cũng giữ chức vụ Phó Hội chủ Tổng Hội Phật Giáo rất kinh ngạc và thán phục trước chí nguyện cao cả của Ngài Quảng Đức, nhưng vẫn còn đôi chút do dự, và không thể quyết định một mình. Nhất là trên mặt pháp lý vì đây là mạng sống của một con người, của một vị tu sĩ Phật Giáo miền Nam có đức độ. Do đó, Thượng Tọa Tâm Châu nói là thầy Quảng Đức phải viết Đơn Xin Tự Thiêu trình lên Ủy Ban Liên Phái. Ngày 27 tháng 5, Ngài viết xong đơn, và nhờ thầy Đức Nhuận ở chùa Giác Minh đọc lại bản thảo và đánh máy giúp. Sau đó Ngài Quảng Đức đã nộp lên Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo tại chùa Xá Lợi. Trong phần cuối của Đơn Xin Tự Thiêu Ngài viết rõ:

            Tôi tên là Nguyễn Văn Khiết, pháp danh là Thị Thủy, pháp tự là Quảng Đức, tu sĩ Giáo Hội Tăng Già Việt Nam, mang thẻ căn cước số 399703 cấp tại Quận Tân Bình ngày 21 tháng 2 năm 1962, hiện tọa chủ chùa Long Phước, xã Ninh Quang, Khánh Hòa, xác định rằng:

1.       Năm nguyện vọng tối thiểu nghi trong Bản Tuyên Ngôn của Tăng, Tín đồ Phật Giáo là phản ảnh tinh thần chân chánh của Phật Giáo Việt Nam.
2.      Nguyện luôn luôn son sắt bền chí với lý tưởng tranh đấu hợp tình, bất bạo động của Phật Giáo đồ Việt Nam.
3.     Triệt để tuân theo và ủng hộ các cấp lãnh đạo Phật Giáo.

            Và để minh định lập trường của chúng tôi, chúng tôi tự nguyện thiêu đốt thân này nếu Chính Phủ Việt Nam Cộng Hòa không làm thỏa mãn nguyện vọng ghi trong Bản Tuyên Ngôn là phản ảnh tha thiết mong cầu của toàn thể Phật Giáo đồ Việt Nam.

      - Phật Giáo Việt Nam bất diệt !

      - Lá cờ Phật Giáo không thể bị triệt hạ.

    Và xin Quý Thượng Tọa chấp thuận chuyển tới toàn thể tín đồ lời nguyện ước cuối cùng của tôi: Phật tử chúng ta hãy cùng nhau tự giác, tự nguyện, bền chí với sứ mạng duy trì chánh pháp, bảo vệ lá cờ Phật Giáo.

            Như đã trình bày ở trên trong hai năm cuối, Ngài Quảng Đức kiêm trụ trì hai chùa, Long Phước ở Khánh Hòa, và Quan Thế Âm ở Phú Nhuận. Do vậy văn thơ này viết là Ngài: "Hiện tọa chủ chùa Long Phước, xã Ninh Quang, Khánh Hòa." Thật sự khi đó Ngài mới ở Khánh Hòa vào sau khi nhận được điện thư của thầy Thông Bửu.

            Trên nguyên tắc pháp lý, Đơn Xin Tự Thiêu của Ngài Quảng Đức bị Giáo Hội bác bỏ. Lá thư phúc đáp do Thượng Tọa Thích Tâm Giác, Phó Trị Sự Trưởng của Giáo Hội Tăng Già Việt Nam, ký tên, đã nêu rõ vấn đề này.

            "Với quyết tâm bảo vệ Phật pháp, Đại Đức nguyện hiến xã thân này bằng cách thiêu đốt thân xác để phản đối chính sách bất bình đẳng tôn giáo với nhà cầm quyền và nêu tỏ thái độ hy sinh vì đạo cao cả mà mình đã tôn thờ.

            Giáo Hội rất thông cảm trước ý chí cao đẹp ấy. Nhưng trên nguyên tắc pháp lý (Luật Phật đã định cũng như luật pháp thế gian) Giáo Hội không thể chấp nhận điều nguyện thiêu đốt thân xác của Đại Đức được.

            Vậy xin Đại Đức hoan hỷ và cầu chúc Đại Đức vô biên an lạc."[14]

            Nhưng trong thực tế, hạnh nguyện bồ tát tự thiêu của Ngài đã được giáo hội hoan hỷ và chấp nhận bí mật không thành văn. Sau cuộc họp kín ở chùa Xá Lợi bàn về lá đơn, Ngài đã được chư tăng mời về chùa Ấn Quang để chờ cơ hội thuận tiện cho việc thực thi hạnh nguyện tự thiêu.[15] Trong thời gian an trú và chờ đợi ở chùa Ấn Quang, ngoài thì giờ trì tụng Kinh Pháp Hoa và tham thiền nhập định, Ngài cũng đã để lại bốn văn bản vô cùng quan trọng. Thứ nhất là năm bài thơ chữ Nôm viết vào ngày tám tháng 4 nhuận (30-5-1963); bài Lời Nguyện Tâm Quyết, cũng bằng chữ Nôm viết ngày 04-06-1963, Tờ Di Chúccho vợ chồng ông chủ chùa và vợ chồng Ông Mười Dé và tất cả bổn-đạo nam nữ Phật-tử chùa Quán-Thế-Âm, không đề ngày tháng; và cuối cùng là Tờ Di Chúc, gồm có 10 điều làm trước ngày tự thiêu.

            Trong bốn di bút này, năm bài thơ và bài Lời Nguyện Tâm Quyết, đã được công bố và xuất bản rất nhiều lần. Còn hai bài di chúc kia chưa bao giờ được công bố. Xin tóm tắt và bàn về nội dung của các văn bản này.

   Năm bài thơ Nôm[16]

           Năm bài thơ Nôm không có tựa đề của từng bài thơ một. Bốn bài đầu được xếp theo thứ  tự trên từ chư Phật, các hiền thánh tăng, dưới đến các tín đồ Phật giáo gồm các hàng đệ tử tại gia và xuất gia. Bài cuối có nhan đề là Xuất kệ vân như đã bàn ở trên. Bài cuối không biết có viết riêng rẽ không vì đây là bài duy nhất còn lại thủ bút chữ Nôm và Hán của Hòa Thượng. Tóm ý bốn bài thơ đầu. Bài thứ nhất Kính dâng Thập phương chư Phật bày tỏ hạnh nguyện bồ tát tự thiêu thân mình để làm ánh đuôc soi sáng nẻo vô minh, để cảnh tỉnh kẻ gian án, và phá vỡ mộng bành trướng tôn giáo, sự đàn áp kẻ khác đạo, và Ngài nguyện thiêu thân. Sau khi chết, thần thức của Ngài sẽ về giúp sinh linh san phẳng hố bất bình. Bài thứ hai Dâng chư Hiền, Thánh, Tăng đề cập sự hàm oan, sự giam cầm bắt bớ của Tăng Ni, và Ngài nguyện sự tự thiêu sẽ giúp chánh pháp được trường tồn. Quan trọng nhất là Ngài chúc Tăng Ni phải có được tâm dũng tiến mới bảo vệ Phật Giáo được. Bài thứ ba Cùng toàn thể tín đồ Phật giáo Ngài đã khuyến khích Phật tử nên vì đại cuộc, vì nòi giống Việt, vì lịch sử huy hoàng của Phật Giáo Việt Nam mà nên bỏ bản ngã, bỏ cái ta, và đem ba đức tính cao đẹp của đạo Phật là Bi, Trí và Hùng ra thực hành mới cứu nguy được đạo. Bài thứ tư Cùng hàng Phật tử quy y, thế độ và xuất gia là lời nói giả biệt của một vị thầy nhắn nhũ đệ tử. Ngài nhấn mạnh hạnh nguyện của Ngài đã tròn sau 30 năm hành đạo (kể từ năm 1933 khi Ngài xuống núi). Riêng bài Xuất kệ vân nói về hạnh nguyện tu tập của Ngài, và như một vị thiền sư tỏ ngộ làm kệ chứng đạo, hoặc kệ thị tịch. Bài này đã được đề cập ở trước.

   Lời Nguyện Tâm Quyết

Bài Lời Nguyện Tâm Quyết, được viết tại chùa Ấn Quang, sau năm bài thơ trên 4 ngày. Bài này ngắn gọn, lời lẽ tha thiết, ý chí hùng mạnh, và đầy sự quyết tâm và nghị lực. Bài viết chứng minh Ngài rất sáng suốt và bình lặng: "Tôi là một tu sĩ mệnh danh là Trưởng tử của Như Lai không lẽ cứ ngồi điềm nhiên tọa thị để cho Phật giáo tiêu vong." Vì vậy nên Ngài "vui vẻ phát nguyện thiêu thân giả tạm này cúng dường chư Phật để hồi hướng công đức bảo tồn Phật giáo." Rồi Ngài cầu nguyện mười phương chư Phật vàchư Đại đức, Tăng, Ni chứng minh cho Ngài đạt thành bốn chí nguyện là: cầu nguyện Phật Trời gia hộ cho Tống Thống Ngô Đình Diệm sáng suốt; nhờ ơn Phật gia hộ cho Phật Giáo Việt Nam được trường tồn bất diệt; mong hồng ân đức Phật gia hộ cho chư Đại Đức Tăng Ni, và Phật tử Việt Nam tránh khỏi tai nạn khủng bố, bắt bớ, giam cầm của kẻ gian ác; và cuối cùng là cầu nguyện cho đất nước thanh bình, quốc dân an lạc. Ngài cũng nhắn nhũ hai điều rất thiết thanhưng vô cùng quan trọng, đó là: Thứ nhất: "Tổng thống Ngô Đình Diệm nên lấy lòng bác ái từ bi đối với quốc dân, và thi hành chánh sách bình đẳng tôn giáo để giữ vững nước nhà muôn thuở;" và thứ hai: "Chư Đại Đức, Tăng Ni, Phật tử nên đoàn kết nhất trí hy sinh để bảo tồn Phật Giáo."

            Trong bài Lời Nguyện Tâm Quyếtnày lời lẽ rất rõ ràng và chính xác. Đối vớiTổng Thống Ngô Đình Diệm là một người Thiên Chúa Giáo, thì Ngài Quảng Đức dùng chữ là "mong ơn Phật Trời gia hộ"; và "nên lấy lòng bác ái từ bi đối với quốc dân." Còn đối với Tăng Ni Phật tử thì Ngài dùng chữ "hồng ân đức Phật gia hộ." Còn đối với quốc dân Ngài cầu nguyệnmà thôi.

           Một điểm quan trọng cần chú ý là văn bản Nôm của Hòa Thượng viết, khi phiên âm ra tiếng Việt đôi khi vì cố ý, hoặc vội vã  hay vô tình nên có những sai sót đáng kể. Đây là bản so sánh.

 

Bản chữ Nôm[17]                                                    Bản Việt ngữ,[18]

      Lời Nguyện Tâm Quyết                                    Lời Nguyện Tâm Huyết

      Tôi Tỳ Kheo Thích Quảng Đức                        Tôi Pháp danh Thích Quảng Đức

      Tôi vui vẻ phát nguyện                                    Tôi vui lòng phát nguyện

                                              Chứng minh cho tôi đạt thành chí nguyện       Chứng minh cho tôi đạt thành ý nguyện

                                              Mong ơn Phật Trời gia hộ cho Tổng thống     Mong ơn Phật Tổ gia hộ cho Tổng thống

                                             Nên đoàn kết nhất trí để bảo tồn Phật Giáo    Nên đoàn kết nhất trí hy sinh để bảo tồn Phật Giáo.

                                             Nam Mô A Di Đà Phật                                     Nam Mô Đấu Chiến Thắng Phật

                                            Tỳ Kheo Thích Quảng Đức thủ ký.                   Tỳ Kheo Thích Quảng Đức kính bạch.

            Trong một bài văn Nôm ngắn gọn chỉ có 11 dòng gồm 302 chữ mà người phiên âm ra tiếng Việt hoặc vô tình, hoặc cố ý đã đổi chữ, hoặc đọc sai chữ, hoặc đọc thiếu chữ, hoặc đổi cả câu. Tất cả 8 lần. Thí dụ bài tựa đọc là Lời Nguyện Tâm Quyết phiên âm là Lời Nguyện Tâm Huyết. Hai chữ Tâm Huyết mới nghe qua có vẽ thuận tai và có ý nghĩa hơn, nhưng ý của Ngài là Tâm Quyết. Nói ngược lại cho thật nôm na là Quyết Tâm. Ở cuối bài, Ngài dùng câu Nam Mô A Di Đà Phật là một câu chào nhẹ nhàng và thân thiện cho các vị tăng ni và phật tử, nhưng có lẽ muốn cho tinh thần đấu tranh được mạnh mẽ phấn chấn lên, nên người phiên âm cố ý đổi thành Nam Mô Đấu Chiến Thắng Phật. Đương nhiên là nghe câu Nam Mô Đấu Chiến Thắng nghe có vẽ vừa thách thức vừa có vẽ tự hào hơn là Nam Mô A Di Đà. Cuối cùng chữ thủ ký nghĩa là chính tay Ngài ký tên, đổi thành kính bạch là kính trình thưa thỉnh lên bề trên. Phải chăng đây là sự thiếu cẩn trọng trong lúc dầu sôi lửa bỏng đầy lửa đấu tranh hay là một cách đổ thêm mấy thùng xăng vào ngọn lửa đang đấu tranh bấy giờ.

   Hai tờ di chúc

Hòa Thượng Quảng Đức để lại hai bản di chúc vô cùng quan trọng. Bản thứ nhất không có ghi ngày tháng, chỉ đề là Phật lịch 2507 (năm 1963), và ký tên là Hòa Thượng Quảng Đức (Nguyễn Văn Khiết) trụ trì chùa Quán Thế Âm, có chữ ký và đóng dấu son. Tờ di chúc này ngắn gọn, lời lẽ chân thành và tha thiết, Ngài di ngôn cho các bổn đạo biết Ngài "phát nguyện thiêu thân cúng dường để tranh-đấu 5 nguyện vọng cho Phật-giáo Việt-Nam," dặn dò và sắp xếp các việc có liên quan đến chùa Quán Thế Âm, đến ông bà chủ chùa, và một vài lời tâm huyết nhắn nhủ đến các bổn đạo. Trong di chúc Ngài cũng sắp xếp công việc ba chùa ở miền Nam là chùa Quán Thế Âm ở Phú Nhuận, chùa Long Phước ở làng Long Khánh và chùa Thiên Phước ở làng Mỹ Phú, tại Cai Lậy, đều do Thượng Tọa Từ Hạnh là đệ tử cầu pháp với Ngài nhận lãnh công việc lãnh đạo thay thế sau khi Ngài viên tịch. Còn thầy Minh-Bửu [Minh Phước - Thông Bửu] sẽ đứng ra chủ tang. Tóm lại, đây là tờ di chúc thứ nhất di ngôn cho hai vị đệ tử thân tín và các Phật tử chùa Quán Thế Âm

Tờ Di Chúc thứ hai được đánh máy một bản vào ngày 16 tháng 4 (nhuần) năm Quý Mão (7-6-1963), và được ký vào đêm 19 tháng 4 nhuần, trước ngày Ngài thiêu. Bản di chúc này được Ngài đưa cho đệ tử truyền pháp là thầy Thông Bửu vào hồi 7 giờ sáng ngày 20 tháng 4 (11-6-1963), khoảng 4 giờ trước khi Ngài tự tay dùng lửa đốt mình. Như thế Hòa Thượng đã ký vào buổi tối khi được thầy Đức Nghiệp cho biết Ngài phải chuẩn bị để sáng hôm sau tự thiêu. Bản di chúc này gồm có 10 điều dặn dò các việc quan trọng. Điều 9 cho ta biết là Tờ Di Chúcchỉ đánh máy một bản vào ngày 16 tháng 4 nhuần và giao cho đệ tử hơn 4 giờ trước khi ngài về cõi Phật. Tờ Di Chúc này chưa bao giờ được công bố và phổ biến dẫu rằng thỉnh thoảng vẫn được nhắc tới. Chúng ta có thể tóm tắt các vấn đề trong tờ di ngôn như sau. Về vấn đề tu học, Ngài chân thành dặn dò các đệ tử xuất gia cũng như tại gia hãy nghiêm trì giới luật, diệt bỏ cống cao ngã mạn, sám hối các tội lỗi, siêng năng tu học và chừa bỏ sự biếng nhác. Về 4 ngôi chùa Ngài trùng tu và trụ trì, Hòa Thượng dặn sau này đều được lập làm nơi kỹ niệm Ngài, và phải nhập vào Giáo Hội. Riêng chùa Quán Thế Âm phải được trùng tu để làm di tích cuối cùng. Về việc hậu sự, Ngài di huấn cho đệ  tử Thông Bửu làm trưởng-tử, đứng chủ tang và thờ di ảnh ở chùa Quán Thế Âm, còn xương và xá lợi sau khi tự thiêu phải do Giáo Hội phân định. Ngoài ra, thầy Thông Bửu phải chịu trách-nhiệm xuất bản những nét bút-pháp do Ngài để lại. Riêng đệ tử Thông Bửu Ngài dạy là không không được sớm xuất thân hành đạo mà phải chờ khi có trình-độ đại học. Ngoài các điểm kể trên, điều thứ 9 là Ngài dạy tờ di chúc này hiện tại phải cất kỹ, đợi khi chánh pháp thắng tà ngụy mới được phổ biến. Điều thứ 10 như là một lời tiên đoán về kết quả hy sinh của Ngài: "Trong lúc thiêu thân giả tạm, nếu tôi nằm ngữa là đạo-pháp trường-tồn vĩnh-viễn, tôi nằm sấp là chánh pháp suy đồi."

            Đúng như lời Ngài tiên tri, xác thân Ngài đã nằm ngữa ra phía sau, sau 15 phút ngồi yên bất động tĩnh tọa trong ngọn lửa cháy rực và nóng bỏng. Chế độ và chính sách đàn áp tôn giáo của chính quyền ông Ngô Đình Diệm đã sụp đổ chưa đầy 4 tháng sau ngày Ngài tự thiêu. Đạo pháp đã được cứu nguy, Phật Giáo được thoát khỏi cảnh bị đàn áp và cưỡng bức, Tăng Ni tín đồ bị giam cầm được thả tự do.

THAY LỜI KẾT

            Trong phạm vi giới hạn của một bài khảo luận, chúng ta có cơ hội tìm hiểu thêm về cuộc đời của Bồ Tát Quảng Đức. Dựa trên các văn bản chữ Nôm và chữ Việt, cũng như tư liệu điền giả chúng ta biết rõ tên thật của Ngài là Lâm Văn Tuất, sinh vào giờ tý, ngày 15 tháng 9, năm Mậu Tuất (29-10-1898) tại một ngôi làng nhỏ ở Khánh Hòa. Cha mẹ của Ngài là Phật tử quy y, giữ giới nhưng ở trong xã hội Việt họ đều sống theo tinh thần tam giáo đồng nguyên, lấy kỹ cương phụng thờ tổ tiên, báo hiếu cha mẹ, và có người nối dõi tông đường và hậu sự như là một căn bản của gia đình. Bồ tát Quảng Đức đã có vị huynh trưởng đi tu và lấy hạnh hiếu thuận với cha mẹ làm đầu nên vị anh cả này đã gánh bớt trách nhiệm gia đình cho vị em trai út. Và trong đời sống hai anh đã hổ trợ lẫn nhau trong tình huynh đệ và pháp hữu. Năm 1945, Ngài đã tỵ nạn chiến tranh, trốn khỏi Khánh Hòa để khỏi bị chính quyền thực dân Pháp truy nã, và cuối cùng đã vào Nam. Tại đây Ngài đã thay tên đổi họ, thay đổi ngày tháng năm sinh khi làm thẻ căn cước năm 1955 tại Sài Gòn.

Bồ Tát Quảng Đức là một người tri hành hợp nhất, quả xứng đáng như những lời Ngài viết, là con người có một "nhận thức đúng đắn mọi sự, mọi vật" và "có trí tuệ biết tùy thời tùy cơ, không bị mê ám rối trí trước nghịch cảnh" nên trong suốt cuộc đời hành đạo đã hết mình "sống lợi quần sinh, sống từ bi hỷ xả."Do vậy, trong công cuộc đấu tranh cho tự do tôn giáo, Ngài đã "không được thản nhiên hay miễn cưỡng trước cảnh khổ của kẻ khác mà phải xả thân cứu người ra khỏi biển khổ." Do vậy, Ngài đã "nguyện đốt mình làm đèn soi sáng nẻo vô minh". Và cuối cùng "thần thức của Ngài luôn giúp đạo nhà," và đã làm cho "Ngàn năm sử Việt vẫn Phật gia." Hạnh nguyện bồ tát của Hòa Thượng Quảng Đức đã được Ngài nói rõ qua hai câu đối Ngài viết ở chùa Long Phước, xã Ninh Quang, Khánh Hòa, một năm trước ngày Ngài tự thiêu. Ngài nguyện xả bỏ cái thân mộng huyễn này là vì báo đáp ơn đức của Phật và vì muốn cứu giúp nhiều người ra khỏi hoạn nạn. Bời vì có xả bỏ thân hình giả tạm này một cách uy hùng và không thể nghĩ bàn được thì mới cứu giúp cho Phật Pháp được mãi mãi trường tồn. Và nếu làm như thế sẽ để lại tiếng thơm cho đời sau, không phải chỉ nơi này mà còn vang vọng khắp nơi.

            佛恩以報誓捨幻身還渡恒娑衆 

            法藏長存誓成正覺流芳塵刹土

            不思議!

Phiên âm:       

            Phật ân dĩ báo thệ xả ảo thân hoàn độ hằng sa chúng.

            Pháp tạng trường tồn thệ thành chánh giác lưu phương trần sát độ.

            Bất tư nghì!

Dich nghĩa:

            Vì báo ơn đức Phật nguyện bỏ huyễn thân để độ hết thảy chúng sanh,

            Vì chánh pháp trường tồn nguyện thành chánh giác để lưu tiếng thơm cho đời.

            Không thể nghĩ bàn!

Trích dẫn một vài đọan viết của Hòa Thượng Quảng Đức

            Trích đoạn sau đây là một hai phần nhỏ để giúp cho chúng ta hiểu rõ thêm tư tưởng của Hòa Thượng Quảng Đức. Phần đầu trích trong bài "Diễn Giảng" của Hòa Thượng Quảng Đức khởi viết từ ngày 20 tháng 4 năm Kỷ Hợi (13-5-1959) tại chùa Thiên Phước, quận Cai Lậy, tỉnh Định Tường. Bài viết khá dài gồm có 18 trang, mỗi trang có 11 giòng chữ Nôm, và mỗi giòng trung bình có khoảng từ 28 đến 30 chữ. Nội dung trong lời mở đầu Ngài quan tâm tới việc đem Phật Pháp phổ thông dạy cho quần chúng Phật tử. Do vậy Hòa Thượng bàn các vấn đề quan trọng như đạo Phật là gì, mục đích và tôn chỉ của đạo Phật, bổn phận của người Phật tử, lợi ích của người tu học theo đạo Phật, giải thích và ý nghĩa ba đức tính căn bản của đạo Phật là Bi Trí Dũng. Bài viết nhấn mạnh về ý nghĩa và sự cần thiết của Tam Bảo, Tam Tạng kinh điển, ba phép quy y, lợi ích và sự quan trọng của sự quy y Tam Bảo, nhiệm vụ cần thiết của người theo đạo Phật. Quan trọng nhất là Hòa Thượng bàn về ba đức tín cao quý của đạo Phật là Bi Trí và Dũng. Qua đó chúng ta thấy tâm nguyện Bồ Tát và sự hành hoạt của ngài. Xin trích ba đọan về Đạo Phật,Nhiệm vụ của người theo đạo Phật, và Tam Đức: Bi, Trí, Dũng. Phần thứ hai là lời mở đầu trong bài Sáu Phép Lục Hòa.

Đạo Phật

            Đạo Phật là con đường giác ngộ. Giác ngộ cho mình sáng suốt và giác ngộ cho người sáng suốt. Người đã tìm ra con đường giác ngộ và chỉ dẫn con đường đó cho ta là đức Phật Thích Ca Mâu Ni vậy.

            Đạo Phật đã cho ta một đời sống thanh thoát, đơn giản, không xa hoa, hiếu kỳ, lập dị, một tinh thần độc lập, tự chủ, không khuất phục trước quyền thế bất công, một tâm hồn cao thượng vị tha, không hẹp hòi cố chấp, một ý chí hùng mạnh quả cảm, quyết tranh đấu cho chân lý, một đầu óc tiến bộ, sáng suốt, nhanh nhẹn, không hủ lậu thái hóa, không mê tín dị đoan, không mù quáng trước bả lợi danh bất chính.

            Đạo Phật là mạch sống vô tận, là nguồn hạnh phúc vô biên. Đạo Phật là đạo của hết thảy, của mọi thời gian và nơi chốn. Người ta cần ánh sáng và không khí thế nào thì cũng phải cần đạo Phật như thế ấy. Nhờ giáo lý của Phật Đà tâm ta rộng, trí ta sáng, ý chí ta hùng mạnh, ta làm những việc đáng làm, hy sinh những điều đáng hy sinh. Vậy ta phải quyết tâm tin theo đạo Phật, truyền bá chánh Pháp của Phật, cảm hóa mỗi người theo đạo Phật.

            Lời Phật dạy: “Ta thà giữ đạo chịu nghèo hèn mà chết chứ không chịu vô đạo được giàu sang mà sống.”

            Đạo Phật là nguồn sống cho loài người. Đạo Phật là đạo từ bi, giác ngộ. Đức Phật nói ta không được cậy khỏe bắt nạt yếu, không vì thông minh chê người ngu tối; không được ỷ giàu khinh nghèo; không được ỷ tài khéo chê kẻ quê vụng. Phải phế bỏ những tâm niệm độc ác hại người, hại vật, mặc dầu nó nhỏ bằng mũi kim hay ngọn cỏ. Ý nghĩ, lời nói, việc làm phải song song, phải hướng tới thanh tịnh, từ bi và trí giác, phải yêu thương giúp đỡ chúng sanh, bất luận người thân hay kẻ oán trong khi họ nghèo khổ.

Nhiệm vụ của người theo đạo Phật

Một, phát nguyện quy y Phật Pháp Tăng. Hai, cố gắng học hỏi những giáo lý cao rộng của Phật. Ba, truyền bá giáo lý của Phật cho khắp cả mọi người. Bốn, truyền bá mọi người theo đạo Phật. Năm, giản dị và điều độ trong đời sống của mình, không xa hoa cầu kỳ. Sáu, khiêm tốn với tất cả mọi người, không kiêu căng, tự cao tự đại. Bảy, giúp đỡ người hoạn nạn, không được gây phiền não cho người. Tám, nhân từ đối với loài vật, không được giết hại chúng nó. Chín, bình tĩnh lạc quan trước mỗi hoàn cảnh khó khăn nguy hiểm. Mười, làm tròn bổn phận đối với gia đình và xã hội.

TAM ĐỨC

    1. Bi

            Bi là từ bi, là cứu khổ ban vui, diệt trừ những nỗi thống khổ cho chúng sinh, đem mọi hạnh phúc đến cho muôn loài. Vì lòng từ bi khi thấy chúng sanh đau khổ Phật tử phải tìm cách cứu giúp khiến để được kiếp sống an lành, vì lòng từ bi Phật tử phải thường mang lại những niềm vui tươi cho hết thảy, không được làm đau khổ một ai, dù là đối với các súc vật. Vì lòng từ bi Phật tử không được thản nhiên hay miễn cưỡng trước cảnh khổ của kẻ khác mà phải xả thân cứu người ra khỏi biển khổ. Vì lòng từ bi Phật tử phải thường đem cái vui sướng của mình mà ban bố cho hết thảy người vui. Ta đừng hiểu lầm rằng từ bi là hiền lành nhu nhược, ươn hèn, trơ như gỗ đá. Ai bảo hay cũng ừ, bảo trái cũng gật, mũ ni che tai, sự [việc] ai không biết, mà từ bi phải có trí [quán sát] xác đáng việc gì nên làm hay nên bỏ. Từ bi là sức sống vô tận, là nguồn cảm động vô biên của loài người. Vậy từ bi là lòng thương không bờ bến đối với muôn loài chúng sinh. Từ bi là đạo đức then chốt của người theo đạo Phật. Người có lòng từ bi thì quỷ thần phải kính trọng, thú dữ phải quy hàng. Người tu hạnh từ bi thường xem hạnh phúc và đau khổ của người cũng như [của] mình, thường ban vui cứu khổ cho người, mà không cầu báo, sống rộng rãi để nhịp nhàng vào bản thể vô biên của trụ vũ và hết thảy cả chúng sinh.

   2. Trí

            Trí là trí tuệ, là hiểu biết thông suốt, nhận thức đúng đắn mọi sự, mọi vật. Phật tử thường tin tấn học hỏi trau giồi việc hiểu biết cho mình và cho người. Những điều gì chưa biết Phật tử phải cố gắng tìm hiểu cho đến nguồn gốc. Đành rằng, điều hay nên học hiểu, nhưng điều dở cũng cần phải hiểu biết hơn. Điều hay ta theo, điều dở ta tránh. Có trí tuệ sâu rộng mới hướng dẫn mình và người, không bị lầm đường lạc lối. Người có trí tuệ mới biết tùy thời tùy cơ, không bị mê ám rối trí trước nghịch cảnh, không bị dục vọng thấp hèn lôi cuốn mới biết mưu sự lợi ích cho hết thảy chúng sinh. Chư Phật là những người có đại trí tuệ hiểu biết cùng khắp.Vậy, trí tuệ là thanh gươm sắc bén chặt tan rừng vô minh phiền não, là chìa khóa để mở tung những ổ khóa bí mật huyền vi của trụ vũ và nhân sinh.

3. Dũng

        Dũng là dũng tiến, là mạnh bạo, bền chí cố gắng không ngừng. Phật tử thường mạnh tiến hy sinh tính mạng mình mưu hạnh phúc cho người. Phật tử không bao giờ sờn lòng thối chí khi mục đích cao đẹp của mình đã quyết định. Phật tử thường oai hùng quả cảm quyết tiến không sợ sệt trước một sức mạnh nào. Phật tử hùng dũng lạc quan mọi thử thách gian lao trước nguy hiểm, tự tại trước thất bại, vững chí tinh tiến trên con đường chính nghĩa.         

Dũng tiến không phải là hăng hái nhất thời ngày nay làm cố hết ngày mai. Bởi hiểu lầm như thế nên nhiều người làm quá sức mình sinh ra mệt nhọc, trước tinh tấn bao nhiêu thì sau lại lười biếng bấy nhiêu. Vậy, dũng tiến có nghĩa là làm phải có chừng mực bền chí nhưng hùng dũng cương quyết tùy sức mạnh yếu của mình, không được thoái quá hay bất cập.

Ba đức Bi Trí Dũng phải nhịp nhàng với nhau. Nếu có bi tình thương mà không trí xác đáng thì bi ấy dễ bị sai lầm. Nếu có trí, lý trí không bi thì trí ấy bị viễn vong mơ hồ, lý thuyết suông. Bi trí có mà thiếu dũng thì bi trí không thể thực hiện được. Có dũng mà không có bi trí thì dũng ấy thành bất nhân, độc ác và sẽ rơi vào đường mê lầm trụy lạc.

Vậy, bi trí dũng ba đức là tông chỉ cơ bản của đạo Phật, thiếu một không thể được.

Sáu Phép Lục Hòa

                Thương xót và giúp đỡ mỗi người bần khổ hoạn nạn để làm vơi bớt một phần nào khổ não của họ. Và chúng ta cũng nên nghĩ rằng sở dĩ chúng ta được giàu sang, phú quý, thọ hưởng mọi điều là nhờ chúng ta có tu phước bố thí ở kiếp trước thì ngày nay đối với việc giúp đỡ đồng bào nghèo khổ cùng góp công vận động một xã hội đạo đức, nhân từ, công bình, bác ái, ta há lại xao lãng để an vui đời sống riêng biệt ích kỹ sao? Tóm lại, pháp lục hòa từ trước đến nay sở dĩ không thực hành được trong đoàn thể chư tăng Phật giáo nước nhà nguyên do nước ta đã trải qua bao cuộc thăng trầm, mấy lần ngoại thuộc cái cảnh quốc phá gia vong này. Phật giáo chịu số phận suy tàn với nhân dân cùng khổ, nhất là thời Pháp thuộc, Phật giáo bị kềm hãm và chia rẽ, hoàn cảnh bị nô lệ trong chư Tăng. Cái tinh thần an phận, mạnh ai nấy lo cầu giải thoát. Vì thế ngôi Tam Bảo biến dần đến việc lo riêng, mất dần tính chất lục hòa. Ngày nay tuy biết rằng Phật pháp nếu được trùng hưng ắt nhờ nhiều cơ duyên phối hợp, nhưng phép lục hòa là một giáo điều vô cùng quan trọng đối với việc phục hưng Phật giáo. Phép lục hòa không những là một nền luân lý tốt đẹp của hàng Phật tử, mà còn là nền móng hòa bình, hạnh phúc chung cho nhân loại.

Lời cuối

            Xin đón đọc tập sách về Bồ Tát Quảng Đức xuất bản năm nay nói về những năm học tập và giáo dưỡng của Ngài tại chùa Long Sơn, những năm nhập thất tu thiền tại núi Đất (Địa Sơn), các hoạt động Phật sự của Ngài trong từ năm 1933 đến năm 1945 ở tỉnh Khánh Hòa. Tập sách cũng sẽ trình bày những năm hoạt động Phật sự của Hòa Thượng tại Sai Gòn và Gia Định đến 1958, và hai năm hành sự tại vùng Cai Lậy. Các nghi vấn những năm tu học và hoạt động Phật sự sau khi Ngài rời Khánh Hòa năm 1945, và mấy năm sau mới xuất hiện ở miền Nam. Quan trọng nhất là trên 12 di bút bằng chữ Nôm, và phiên âm Việt ngữ cũng sẽ được xuất bản trong tập sách. Qua đó chúng ta sẽ thấy rõ thêm về tư tưởng bồ tát vào đời, độ đời, nơi nào khó khăn và cần sự giúp đỡ Ngài sẽ đến. Xong việc rồi Ngài nhẹ nhàng ra đi không một vướng chấp nào cả.

==

Phụ Bản

CÁC TƯ LIỆU QUAN TRỌNG CỦA HÒA THƯỢNG THÍCH QUẨNG ĐỨC

ĐƯỢC LƯU GIỮ TẠI PHÒNG LƯU NIỆM CHÙA QUÁN THẾ ÂM

 

I. Tư Liệu Tiếng Việt

1. Đơn xin cúng chùa Thiên Phước, quận Cai Lậy của ông Nguyễn văn Phòng cho HT Quảng Đức. Đề ngày 9 tháng 11 năm 1959. Gồm có 8 tờ giấy. Hai tờ đầu là đơn xin lý do cúng chùa có các chữ ký. 6 tờ còn lại là liệt kê các tài sản của chùa.

2. Đơn xin đi đường, viết tại xã Long Khánh, quận Cai Lậy tỉnh Định Tường ngày 3 tháng 1 năm 1961, xin phép ra xã Phú Cam, quận Vạn Ninh thăm ông anh là nhà sư đang trụ trì chùa Pháp Hải, và đến thăm hai chùa Linh Sơn và Long Sơn ở Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. 2 tờ.

3. Biên bản đại hội của khuôn hội chùa Long Phước, thôn Thạch Thành ngày 26-9-1961. Nội dung là thỉnh thầy [HT Quảng Đức] Trụ trì và việc khánh thành chùa. 1 tờ.

4. Đơn cung thỉnh Hòa Thượng Quảng Đức về trụ trì chùa Long Phước, thôn Thạch Thành, xã Ninh Quang, quận Ninh Hòa, tỉnh Khán Hòa, đề ngày 30 tháng 9 năm 1961. Đơn do ông Thôn trưởng Trần Hưng và Khuôn trưởng Hồ Biểu cùng gởi có ông Đại diện xã chứng nhận. 1 tờ.

5. Giấy xin phép đi đường. Hòa thượng đang làm chức trụ trì chùa Pháp Hải tại thôn Lạc Bình, xã Thọ Ninh, quận Ninh Hòa, làm đơn xin đi từ Ninh Hòa vào chùa Ấn Quang ở Chợ Lớn, và chùa Phật Ân ở Định Tường để xin xuất tịch. Nhân dịp thăm chùa Thiên Phước ở Cai Lậy. Đơn viết tay, đề ngày 11.11.1961. 2 tờ.

6. Giấy phép cho tổ chức lễ khánh thành chùa Long Phước, xã Ninh Quang, quận Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, đề ngày 12-12-1961, do ông phó quận trưởng Ninh Hòa Huỳnh Văn Châu ký. 1 tờ.

7. Giấy chứng nhận công tác Phật sự cho Hòa Thượng Quảng Đức trong dịp Ngài xin xuất Tăng tịch tại Sài Gòn để về nhập tịch ở tỉnh Khánh Hòa. Thượng Tọa Thích Thiện Hòa ký ngày 18-1-1962, Hội Tăng Già Nam Việt, trụ sở ở chùa Ấn Quang cấp. 1 tờ.

8. Đơn xin cất Tịnh thất tại chùa Long Phước, thôn Thạch Thành. Đề ngày 26 tháng 2 năm 1962. Nội dung Hòa Thượng Quảng Đức muốn có tịnh thất để dễ việc tu tập thiền định nên Ngài làm đơn xin phép xã Ninh Quang cho phép Ngài được xây cây tịnh thất. 1 tờ.

9. Đơn xin trở vào Nam để xin xuất tịch vì HT đã trở về cố hương nhận làm trụ trì chùa Long Phước đề ngày 28 tháng 2 năm 1962. Nay xin chính quyền địa phương xã Ninh Quang, quận Ninh Hòa làm giấy giới thiệu để đi đường và xin xuất tịch.

10.  Thiệp mời nam nữ Phật tử tham dự lễ vía Đức Phật Quán Thế Âm tại chùa Quán Thế Âm Phú Nhuận vào ngày 19-9-1962, tức là ngày 17-10-1962. 1 tờ bản thảo viết tay trên giấy học trò. Ký tên Trụ Trì Thích Quảng Đức.

11.  Giấy biên nhận tiền đặt cọc để làm một vị Phật Thích Ca ngồi tòa sen vàng của nhà điêu khắc Phúc Điền tại Chợ Lớn. Đề ngày 12-8-1962.

12.  Tờ Di Chúc. Không đề ngày, chỉ đề Phật lịch 2507, gồm có 1 tờ đánh máy, có chữ ký và con dấu. Tờ di chúc này ngắn gọn, được gởi cho ông bà Mười Dé và bổn đạo Phật tử chùa Quán Thế Âm dặn dò các việc trong chùa.

13.  Bản copy của Tờ Di Chúc, ký ngày 19 tháng 4 (nhuần) Quý Mão (tức là 10-6-1963). Gồm 1 tờ giấy đánh máy có đóng dấu và chữ ký. Tờ di chúc này có 10 điều quan trọng dặn dò các đệ tử những việc cần làm sau khi Ngài mất. Bản di chúc này được trao đệ tử truyền pháp Thông Bửu vào lúc 7 giờ sáng trước khi Ngài lên xe đi làm lễ và tự thiêu. Riêng điều thứ 10 là sự tiên đoán của Ngài về sự tồn vong của Phật pháp qua cách nằm ngữa hay nằm sấp sau khi thân ngài ngã xuống. Chưa bao giờ được công bố.

II. Tư Liệu viết bằng chữ Nôm

1. Lời Nguyện Tâm Quyết. Viết ngày 04-06-1963, 1 tờ. Nội dung là lý do tại sao Ngài phải tự thiêu để bảo vệ Phật giáo, và có lời khuyên Tổng Thống và nhắc nhở tăng ni và Phật tư. Bài này đã công bố nhưng có một vài chi tiết trong bản dịch Việt ngữ không được chính xác.
2. Bài thơ Kệ Xuất Vân. Đây là bài cuối trong năm bài thơ chữ Nôm Ngài viết để lại trước khi tự thiêu.Cuối bài thơ có phần chữ Hán ghi rõ ngày tháng năm sinh, họ tên thật và các đạo hiệu của Hòa Thượng. Đây là một chi quan trọng giải mã cho vài nghi vấn quan trong. Viết trên 1 tờ giấy nhỏ.
3. Diễn văn lễ thỉnh Phật và làm lễ an vị Phật chùa Pháp Hải, xã Ninh Thọ, quận Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, gồm 2 tờ, không đề ngày tháng. Nội dung của văn bản là Hòa Thượng chào đón chư đại đức tăng ni trong tỉnh, quận, xã cũng như chính quyền địa phương và Phật tử xa gần đến dự lễ cung nghinh đức Phật và làm lễ an vị. Hòa Thượng cũng cám ơn các thí chủ người cúng đất kẻ cúng tiền để tạo dựng ngôi chùa mới. Phần cuối có ghi tên của hai Phật tử hỷ cúng. Trong bài diễn văn Hòa Thượng nhấn mạnh sự quan trọng của Tam Bảo, vì lập chùa là để phụng thờ Tam Bảo và nền tàng căn bản cho Phật tử chiêm ngưỡng tượng Phật, tung kinh, tu học và cầu nguyện cho quốc thái dân an.

             Dựa trên đơn viết tay, đề ngày 11.11.1961, xin phép vào Nam thì lúc đó Hòa Thượng đang làm chức trụ trì chùa Pháp Hải tại thôn Lạc Bình, xã Thọ Ninh, quận Ninh Hòa. Như thế Hòa Thượng làm lễ An Vị Phật khoảng giữa năm 1961, vì cuối năm 1961 Ngài về làm nhậm chức trụ trì và làm lễ khánh thành chùa Long Phước, cùng quận.

4. Diễn văn lễ khánh thành chùa Long Phước, Ninh Quang, quận Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa,  gồm1 tờ. Viết ngày 6 tháng 11 năm Tân Sửu, tức là ngày 13-12.1961.

5. Diễn văn lễ an vị Phật chùa Quán Thế Âm, 1 tờ. Không ghi rõ ngày tháng, nhưng dựa theo các sổ thu chi của chùa thì lễ an vị Phật được tổ chức vào lễ Trung Nguyên năm 1962.

6. Bài giảng lễ Đức Phật thành đạo tại chùa Quán Thế Âm, Phú Nhuận, Gia Định, 2 tờ. Theo tư liệu các quyển sổ chi và thu thì Ngài làm lễ Đức Phật thành đạo tại chùa Quán Thế Âm vào năm 1962.

7. Diễn giảng, đề ngày 20 tháng 4 năm Kỷ Hợi (13-5-1959) tại chùa Thiên Phước, quận Cai Lậy. Gồm có 10 tờ. Nội dung đạo Phật là gì, mục đích và tôn chỉ của đạo Phật, trích dẫn các lời Phật dạy, giải thích về tam đức Bi Trí Dũng. Nói về ý nghĩa và sự cần thiết của Tam Bảo, giải thích về Tam Tạng, ba phép quy y. Bài viết chưa hoàn tất, đang bỏ dở dang ở phần cuối.

8. Phật học phổ thông, không đề ngày tháng và nơi viết. Gồm có 23 trang. Nội dung nói về ưu tư cho một chương trình học phật bằng chữ Việt. Các bài viết gồm có nhiều khóa của cấp sơ đẳng. Bài một nói về đạo Phật. Bài hai là lược sử đức Phật Thích Ca từ giáng sanh đến thành đạo. Bài ba lược sử đức Phật Thích Ca từ Thành Đạo đến nhập Niết Bàn. Riêng bài ba mới viết xong phần dàn bài và lời giới thiệu. Trong lời giới thiệu Hòa Thượng định viết bốn bài, nhưng việc viết lách của Hòa Thượng bị ngưng.

9. Lược Sử Đức Phật A Di Đà và 48 Lời Nguyện, gồm có 8 trang viết giấy mặt bên trái không có chữ in của cuốn nông lịch người Trung Hoa in ở Chợ Lớn. Nội dung nói Phật tử tu pháp môn niệm Phật phải biết lịch sử và hạnh nguyện của đức Phật A Di Đà. Bài viết giải nghĩa A Di Đà và tóm lược đức Phật A Di Đà qua bốn chuyện tiền thân. Trong dàn bài nhắc ở phần kết luận là nói rằng nhân địa hạnh nguyện của đức Phật A Di Đà do nhờ Phật Thích Ca chỉ dạy. Khuyên Phật tử noi theo gương Phật mà phát nguyện độ sanh. Bài viết cũng ghi lại 48 đại nguyện của Phật A Di Đà. Rất tiếc là chỉ ghi đến nguyện 22. Còn thiếu 26 lời nguyện và phần kết luận. Theo lời các thầy ở chùa Quán Thế Âm có thể một số trang bị mất trong thời gian Hòa Thượng Thông Bửu ở tù, hoặc trong thời ngôi chùa bị tịch thu và làm tăng xá cho Viện Phật Học.

10.  Bài viết Bát Quan Trai Giới, gồm có 4 tờ, viết trên bề tróng của cuốn Nông Lịch. Nội dung giảng về sự quan trọng của sự giữ giới, và giải thích về ý nghĩa của tám giới. Rất tiếc bài viết chỉ giải thích giới thứ nhất là không sát sanh. Còn 7 giới còn lại chưa đề cập tới mặc dù dàn bài ghi rất rõ ràng.

11.  Bài viết về Phép Thọ Bát Quan Trai Giới, gồm có 6 trang, viết trên giấy học trò. Nội dung ghi lại nghi thức truyền thọ Bát Quan Trai giới cho Phật tử tại gia và giải thích sơ lược qua về 8 giới.

12.  Bài viết về “Sáu Phép Lục Hòa.” Phần lớn bài viết mất cả chỉ còn lại trang cuối phần kết luận về sự quan trọng và lợi ích của phép lục hòa trong đạo Phật cần được phải áp dụng.

13.  Bài nghề Ủ Nấm Rơm, gồm có bốn trang, viết trên quyển tập lớn loại chi thu. Đây là một bài viết dạy về phương pháp và kinh nghiệm là nấm rơm rất chi tiết, từ phương pháp lựa đất chọn chỗ làm mô nấm, đến cách ủ nấm, cách săn sóc mô nấm, và cuối cùng là cách thâu hoạch nấm. Bài này có thể viết vào năm 1959, khi Hòa Thượng trụ trì chùa Thiên Phước, quận Cai Lậy.

GS.TS. Nguyễn Tri Ân
Đại Học Bates, Hoa Kỳ

 

---

      [1] Về các sách vở liên quan đến sự học tập, giáo dưỡng và hành trì của Hòa Thượng, xin xem thêm Lê Mạnh Thát chủ Biên. Bồ Tát Quảng Đức, Ngọn Lửa và Trá Tim, NXBTH Tp Hồ Chí Minh, 2005, trang 50-51. Đại Đức Thích Như Hoằng, trụ trì tổ đình sắc tứ Thiên Ân (Mỹ Trạch, Ninh Hà, Ninh Hòa, Khánh Hòa) đã đi các chùa nơi Hòa Thượng trụ trì và sưu tập rất nhiều sách vỡ, và các bản khế ước Hòa Thượng để lại. Ngoải ra, tại tủ lưu niệm ở chùa Quán Thế Âm, Phú Nhuận, Hòa Thượng cũng để lại các sách vỡ vừa đề cập ở trên.

      [2] Cuốn vở ghi lại một số các toa thuốc Nam và thuốc Bắc vẫn còn giữ trong tủ kính tại phòng lưu niệm Hòa Thượng Quảng Đức, chùa Từ Quang. Các bản nguyên văn bằng chữ Hán và Nôm hiện lưu giữ tại chùa Thiên Tứ, Ninh Hòa, Khánh Hòa.

      [3] Thí dụ Bia Ghi Công Đức Bồ Tát Thích Quảng Đức được dựng tại công viên mới thành lập năm 2009 ghi ở trong đoạn mở đầu: "Bồ Tát Thích Quảng Đức, thế danh là Lâm Văn Tức sinh năm 1897 (năm Đinh Dậu tại thôn Hội Khánh, xã Vạn Khánh, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa . . " Ở đây chúng ta thấy tên và năm sinh của Hòa Thượng khác với những gì mà Ngài đã tự ghi ở cuối bài Kệ Xuất Vân.

      [4] Về các điểm này, xin tham khảo thêm vác văn kiện số 2 (trang 39-41), số 5 (trang 53-55), số 11 (trang 68-69), và số12 (trang 69-71) chỉ đề cập tới tên thật của Hòa Thượng Quảng Đức là Lâm Văn Tuất.  Lê Mạnh Thát, sđd.

        [5] Lê Mạnh Thát, sđd, trang 79.

      [6] Ở bàn tổ chùa Pháp Hải có một cái linh vị làm bằng gỗ rất đẹp để thờ phụ mẫu của Hòa Thượng Quảng Đức. Nguyên văn chữ Hán. "Phụng vị hiển khảo Lâm Hữu Ứng, Pháp Danh Thị Cảm, hương linh chi vị. Thất nguyệt nhị thập nhật chánh kỵ. Phụng vị hiển tỷ Nguyễn Thị Nương, Pháp Danh Thi Tùng, hương linh chi vị. Ngũ nguyệt tam thập nhật chánh kỵ"

      [7] Phỏng vấn Hòa Thượng Chí Tín, tháng 5, 2008.

        [8] Tác giả phỏng vấn cụ Lâm Sâm tháng 5, 2008.

        [9] Trong các tư liệu còn cất giữ tại chùa Quán Thế Âm có cuốn sổ ghi Hòa Thượng Quảng Đức và đệ tử giáo viên Nguyễn Văn Ba khai giảng trường tư thục Vạn Đức ngày rằm tháng 9 năm Đinh Dậu (1957).

      [10] Xin xem thêm Hồ sơ khoa học di tích lịch sử văn hóa chùa Pháp Hải. Tài liệu được viết năm 2009, của Sở Văn Hóa, Thể Thao và Du Lịch Khánh Hòa. Chùa Pháp Hải có một bản lưu. Khi viết tập hồ sơ này, tác giả không có các tư liệu gốc chữ Nôm và các đơn từ của Hòa Thượng Quảng Đức để lại cho nên nói là chùa được trùng tu năm 1957, thật sự Hòa Thượng về trùng tu chùa năm 1961.

      [11] Chính xác mà nói thì chỉ có 204 năm vì từ niên hiệu Cảnh Hưng 17 (1757) đến năm 1962. Trên 400 năm thì nhiều quá.

        [12] Sa Môn Thích Thông Bửu. "Bồ Tát Quảng Đức" trong tập Bồ Tát Quảng Đức, Ngọn Lửa và Trá Tim, trang 183.

        [13] Toàn văn bản Đơn xin tự thiêu được in lại trong tập Phật Giáo Việt Nam 1963, do Quốc Tuệ sưu tập, trang 99, Saigon, 1964, trang 94-96. Cũng cần nên so sánh bản vài sự khác biệt nhỏ của Đơn xin tự thiêu trong tập sách của Quốc Tuệ với văn bản được in trong tuyển tập Đại Lễ Kỷ Niệm 36 Năm Bồ Tát Quảng Đức Tự Thiêu và Hiệp Kỵ Chư Thánh Tử Đạo, do Tổ Đình Quán Thế Âm, Phú Nhuận in năm 1999.

      [14] Toàn văn bản lá thư phúc đáp được in lại trong tập Phật Giáo Việt Nam 1963, trang 99.

      [15] Xin đọc thêm Thích Đức Nghiệp, "Hồ ký đặc biệt: Vụ tự thiêu của Hòa Thượng Thích Quảng Đức" trong tập Đạo Phật Việt Nam, Thành Hội Phật Giáo Tp Hồ Chí Minh, 1995, trang 196-197.

      [16] Năm bài thơ chữ Nôm nổi tiếng của Hòa Thượng được in đi in lại rất nhiều lần. Xin xem Quốc Tuệ, Phật Giáo Việt Nam 1963, trang 103-105; Lê Mạnh Thát, sđd, 27-28.

      [17] Bản văn chữ Nôm được thầy Thông Bửu xuất bản trong Tập Sử Liệu Thức năm 1964, hoặc trong các tập kỹ yếu tưởng niệm Bồ Tát Quảng Đức do Tổ Đình Quán Thế Âm, Phú Nhuận in.

      [18] Các bản phiên âm Việt Ngữ xuất bản năm 1964, được tìm thấy Tập Sử Liệu Thức (không có ghi số trang), trong Phật Giáo Việt Nam 1963, trang 100-101. Bài văn được in lại trong tuyển tập Bồ Tát Quảng Đức Ngọn Lửa và Trái Tim, trang 25-26. Vào năm 1999, Hòa Thượng Thông Bửu đã cho người dịch lại chính xác hơn, nhưng chỉ lưu hành nội bộ được in trong tập Đại Lễ Kỷ Niệm 36 Năm Bồ Tát Quảng Đức Tự Thiêu và Hiệp Kỵ Chư Thánh Tử Đạo.